علیرضا شجاعی زند

مقاله حاضر گزارش و تحلیلى از پژوهش‏هاى جدید جامعه‏شناختى درباره جریان‏هاى ضد سکولار و پدیده‏هاى مخالف با عرفى شدن است. نویسنده با استناد به تحقیقات گلنر نشان مى‏دهد که اسلام و تمدن اسلامى بر خلاف سه تمدن معروف دیگر، یعنى تمدن‏هاى مسیحى، چینى و هندى، تن به جریان غالب عرفى شدن نسپرده است. در پایان مقاله، محورها و پرسش‏هاى جدیدى درباره نظریه عرفى شدن مطرح شده است که پاسخ به آنها مى‏تواند تحول جدیدى در این حوزه ایجاد کند.

بحث از مناسبات دین و دولت بیشتر در فرهنگ مسیحى و در شرایطى خاص اهمیت یافت. بر خلاف مسیحیت و بودیسم که به تمایز ساختى میان دین و دولت گرایش دارند، اسلام و هندوئیسم چنین تفکیکى را نمى‏پذیرند. در عین حال، اسلام و مسیحیت بیشتر گرایش این جهانى دارند؛ ولى در هندوئیسم و بودیسم گرایش آن‏جهانى غلبه دارد. مناسبات دین و دولت در این چهار دین بزرگ و مقایسه آنها با یکدیگر موضوع اصلى این مقاله است.

نویسنده در این مقاله به توصیفى از نظریه برخورد تمدن‏ها پرداخته و در انتها به پاره‏اى از ایرادهاى مطرح درباره این نظریه اشاره کرده است.

از نظر نویسنده، نظریه‏هایى که نسبت میان نوگرایى و توسعه را با عرفى شدن یک نسبت تام و مثبت قلمداد مى‏کنند، درست نیستند. یکى از پیش‏فرض‏هاى اثبات‏نشده این طرز تلقى‏ها، معادل گرفتن دین با سنت و گذشته‏گرایى ادیان و نفى نگاه به آینده است. نویسنده بر این باور است که بسیارى از ادیان، به ویژه اسلام، علاوه بر نگاه به گذشته، آرمان بلندى را در آینده جست‏وجو مى‏کنند. به جز آن دسته از نظریاتى که عرفى شدن را در اهتمام به امر دنیا و اعتماد به توانایى‏هاى انسان جسته‏اند و برجسته کرده‏اند، دسته دیگرى از نظریه‏پردازان، این فرایند را در پیوند با تغییرات اجتماعى، توسعه و پیشرفت انسانى، نو شدن و مدرنیته یافته‏اند. پیش‏فرض نخست این دسته از تئورى‏ها بر این پایه قرار دارد که اصولاً ادیان به واسطه تعلق روحى و معرفتى به مبدأ آغازین خویش در یک گذشته تاریخى یا اسطوره‏اى و همچنین تمایل به مطلق‏انگارى آموزه‏ها و تقدس‏بخشى به خاطرات خود از آن عصر زرین که اینک به یک سنت متصلب بدل شده است، آمادگى و رغبت کمى براى تغییر، پیشرفت و نوسازى دارند. براى این اندیشمندان، واژه «دین و دین‏دارى» تداعى‏کننده مفاهیمى چون «سنت»، «محافظه‏کارى»، «تصلب» و «جمود» مى‏باشد. همین تداعى معانى نه چندان دقیق، موجب نتیجه‏گیرى‏هاى سهل‏انگارانه‏اى در پیوند زدن مفهوم عرفى شدن به نوگرایى و توسعه گردیده است. مدعاى ما این است که اولاً بى‏میلى، بلکه مخالفت با تغییر و توسعه و نوسازى را نمى‏توان به‏راحتى به تمامى ادیان و مشخصاً به دین اسلام نسبت داد و ثانیاً نمى‏توان و نباید نسبت میان نوگرایى و توسعه با عرفى شدن را لزوماً یک نسبت تام و همواره مثبت قلمداد کرد. نوسازى و توسعه اگرچه براى همگان از مضمونى عام و مشترک برخوردار است، اما در مقام تحقق و در مرحله تبدیل شدن به ایده‏ها و برنامه‏هاى راهبردى، مصادیقى به‏شدت متنوع و به‏کلى متمایز پیدا کرده است و در قالب الگوها و مدل‏هایى بس متفاوت عرضه شده است؛ لذا بر اساس نتایج حاصل از یک الگوى مشخص نمى‏توان حکم قاطعى درباره نسبت آن با عرفى شدن صادر کرد.

مقاله حاضر نقدى است عالمانه بر کتاب سر بر آستان قدسى، دل در گرو عرفى از آقاى مجید محمدى که در سال 1377 انتشار یافته است. از آن رو که این کتاب حاصل سخن روشنفکران ایرانى در دهه اخیر است و پس از آن هرچه گفته‏اند تقریباً چیزى بر این مطالب نیفزوده است، بى‏گمان نقد و بررسى آن زمینه‏اى براى آشنایى با درون‏مایه سکولاریسم ایرانى و قائلان به سکولاریزاسیون (عرفى‏شدن) در ایران است. نویسنده نقدهاى خود را بر کتاب یادشده در سه بخش «پیش‏فرضها»، «پارادوکسها» و «عرف‏گرایى و نه عرفى‏شدن» خلاصه کرده است.