سید ابوالفضل رضوی

همگرایی جامعه و حکومت و رونق اقتصادی کرمان در عهد قراختاییان (619 703ق)، زمینه رونق فرهنگی و توجه حکومت به ادیب مورخانی چون ناصرالدین منشی (د.730ق) و نیز مؤلف تاریخ شاهی (د. حدود 698ق) را فراهم آورد. مورخان مذکور با اعتنای بیشتر به فرهنگ سیاسی ایرانی و بازتولید مؤلفه های سیاسی حکومت داری ایرانی، روند تاریخ نگاری محلی را در این خطه تکمیل کردند. نوشتار پیش رو، با پرسش درباره مؤلفه های بازتاب دهنده فرهنگ سیاسی ایرانشهر در آثار مورخان محلی عهد قراختایی، به واکاوی نگرش فرهنگی دو مورخ منتخب در بستر مناسبات جامعه و حکومت پرداخته و به این نتیجه رسیده است که بخشی از مؤلفه های قابل شناسایی در آثار این دو مورخ، از جمله هویت ایرانی، نظم سیاسی اجتماعی، ضرورت وجود حکمران و حکمروایی مطلوب، در حقیقت، بازنمایی مؤلفه های فرهنگی برگرفته از فرهنگ سیاسی ایرانی و بازتولید مفاهیم آنها بوده است.

یورش مغولان به ایران در (616 ق)، یکی از موضوعات مهم در ایران اسلامی-فرهنگی و تداوم مفهوم ایران است. جامعه ی ایرانی به دنبال عبور ازبحران هجوم مغول، سیاست، کارآمدی اقشاردیوان سالار ایرانی و پویایی کارکردهای فرهنگی عناصر ایرانی را درپیش گرفت. یکی از کانون هایی که تداوم مفهوم ایران را بر عهده داشت، شاهنامه های منظوم این عصر، ازجمله مهم ترین آن ها ظفرنامه حمدالله مستوفی است. در این میان دو دیدگاه نسبت به مستوفی وجود دارد نخست آنکه تداوم را به نفع اهل فرهنگ و ادب ایرانی معرفی می کند اما به دیدگاه های مستوفی در خصوص ایران اسلامی- فرهنگی اشاره نمی کند. دوم آنکه ایران را در حکم مفهوم-واژه ای کارآمد و مبین شرایط تاریخی نوظهور به کار می گیرد. اما نگاه به مستوفی چونان یک ایرانی فرهمند از عهد و اندیشه ایران باستان بر یک ایرانی مسلمان فرهمند از ایران اسلامی غالب است. نتیجه این که با توجه به ساختار فنی بحث، توجه دو دیدگاه تنها بر اثبات تداوم مفهوم ایران قرار گرفته است، به طوری که از رویکرد اسلامی-فرهنگی مستوفی غافل مانده اند. لذا این مقاله درصدد است با تبیین این دیدگاه ها پیرامون اندیشه تداوم مفهوم ایران، به روش توصیفی-تحلیلی با بررسی دیدگاه ها و شاهنامه ظفرنامه مستوفی، به رویکرد اسلامی-فرهنگی مستوفی و تأثیرپذیری مغولان از آن پاسخ دهد.

مواجهه مانزلو با ماهیت شناخت تاریخی و کیفیت حصول آن در دو افق معرفتی مدرنیسم و پسامدرن در پرتو طرح سه رویکرد تاریخ شناسانه بازساخت گرایی، برساخت گرایی و واساخت گرایی، در گذار از مدرنیسم تا پسامدرن، با تفاوت ظریفی که نوشتار پیش رو میان دو مفهوم «مورخ» و «تاریخ شناس» قائل شده است، موردبررسی قرار می گیرد. مورخ اندیشه گری که در فضای گفتمانی تحقق موضوع تاریخی زیست می کند، مستغرق در شرایط عصری، تجربه زیسته و فهم قسری حاصل از آن به نگارش تاریخ می پردازد و مدارک تاریخی را پدید می آورد. «تاریخ شناس»، در فضای گفتمانی معاصر زندگی می کند و متناسب با مقتضیات ساختاری و گفتمانی عصر خویش می اندیشد و با تاریخ ارتباط برقرار می کند؛ تاریخ شناس، چه در مفهوم بازساختی- برساختی و چه مفهوم واساختی، در پرتو رخدادگویی و عبور از رخدادها، روایت خود را عرضه می کند. شرح مفصل فرازوفرود رویکردهای سه گانه مذکور مورد اهتمام کتاب مانزلو با عنوان «واساخت تاریخ » است که در دو وجه سلبی و ایجابی موردبررسی قرار می گیرد.

عصر حاکمیت ایلخانان، حسب مقتضیات تاریخی، با رشد تاریخ نگاری فارسی همراه بود. آثار تاریخ نگارانه فراوانی که در قلمرو ایلخانی و از سوی دیگر در قلمرو ممالیک پدید آمدند، کارنامه تاریخ نگاری اسلامی- ایرانی را تقویت و زمینه های فهم تاریخ این عصر را هموار کرده است. در این میان، وصاف، ادیب– مورخی که از حیث سبک ادبی و ساختار تاریخی، شیوه متفاوتی را در ارائه برداشتهای تاریخی بکار گرفته، از جایگاه ویژه ای برخوردار است. کتاب «زندگی، زمانه وتاریخ نگاری وصاف» از این جهت که به مورخی این چنین پرداخته حائز اهمیت است و به همین سبب مورد بررسی قرار گرفته است. نقد کتاب مذکور با تفاوت قائل شدن میان دو مفهوم تبیین و تفسیر و دو گونه کنشگر مورخ و تاریخ شناس و همین طور اهتمام به رویکرد های سلبی و ایجابی توأمان انجام شده و این هدف را تعقیب می کند تا نشان دهد میان فهم تاریخ با تاریخ نگاری تفاوت است و بایسته نیست که فهم تفسیری امروزی خود از تبیین مورخانه به معنی تاریخ نگاری قلمداد شود.

روایت تاریخ در قالب شعر حماسی و علاقه به شاهنامه سرایی و شاهنامه نویسی، ازجمله ویژگی های تاریخ و ادب در ایران دوران پس از حاکمیت ایلخانان بود که در آن شرایط خاصی برای تقویت هویت ایرانی و تحکیم بنیان های ایرانشهری در مناسبات جامعه و حکومت پدید آمد. اگر در سیر تحول فکر و اندیشه در ایران، شعر را زبان حِکمی فرهیختگان ایرانی بدانیم، شعر حماسی و تدوین تاریخ در سبک و قالب شاهنامه، یکی از نمودهای جدی تحول فکری و فرهنگی در عصر ایلخانان است و مصداق برجسته آن را در ظفرنامه مستوفی می توان یافت. مستوفی از طریق نظم و حماسه سرایی، جایگاه و کارکرد «شاه عدالت محور» را به سان مفهومی ماندگار به نحوی عرضه کرد که احیای شکوه گذشته و نیاز زمانه را توأمان داشته باشد. مستوفی در ظفرنامه، با زبان حِکمی شعر و بهره گیری از گذشته مطلوب، قصد داشت الگویی کارآمد از مفهوم شهنشاه ایرانی در حکومت ایلخانان به دست دهد. او روند مورخان پیشین را در طرح مصادیق حماسه، مانند شاهنامه فردوسی، تکمیل کرد و مجموعه ای منظوم بر جای نهاد که در آن به نحو مقتضی، تاریخ در قالب حماسه و به صورت منظومه به جلوه درآمده است.

نوشتار حاضر رویکردِ تفسیری بئاتریس فوربز منز، پژوهش گر دوران مغول تیموری، را در کتاب قدرت، سیاست و مذهب در ایران عهد تیموری مورد نقد و نظر قرار می دهد. منز در این کتاب تاریخ عهد شاهرخ، به ویژه مناسبات جامعه و حکومت در این عصر، را با دیدگاه متفاوتی بررسی می کند و عرصه جدیدی را به روی مخاطب می گشاید. در این جهت، پس از معرفی مختصر فصول کتاب و جایگاه آن در عرصه پژوهشی عهد تیموری، نقد مبانی معرفتی و چهارچوب نظری مؤلف، که براساس آن مناسبات جامعه و حکومت در عهد فرمان روایی شاهرخ را تفسیر کرده است، مورد نقد و بررسی قرار می دهد. نقد مذکور ضمن ارج نهادن به نظرگاه نویسنده کتاب در گشودن افق های جدید در تاریخ شناسی عهد تیموری و تهییج ذهن مخاطبان برای متفاوت دیدن ساختار کلان جامعه و حکومت در عهد جانشینی تیمور، بسط نظرگاه وی و گشودن افق های دیگری، غیر از آن چه منز تاریخ عهد شاهرخ را براساس آن تحلیل کرده است، در نظر دارد.

پیش از اسلام، در مناسبات بین قبیله ای برای رفع مشکلات، پیمانهایی به صورت "حلف" و "ولاء" وجود داشت. پیامبر(ص) بیعت را جایگزین نمودکه در اسلام عهدی است الهی بین حاکم و محکوم و مردم ملزمند به تعهد ولو بدون منفعت مادی و نقض آن پیمان شکنی است و سزاوار جزا. پژوهش پیش رو، درصدد طرح این پرسش است که: بیعت در گفتمان امام علی(ع) چه جایگاهی داشته است؟ باتوجه به تطور بیعت در دوران جاهلیت، زمان پیامبر و عصر خلفای راشدین، در پاسخ می توان گفت؛ امام علی(ع) به بازشناسی مفاهیم و مصادیق بیعت و احیاء جایگاه آن بسان عهد نبوی پرداخت. دستاوردهای پژوهش حاکی از آن است که؛ بیعت در اسلام مقوله ای است سیاسی و حاکمیتی در همبستگی با عهد الهی، و با نمونه های پیش از اسلام، تنها مشترک لفظی است و نقش مشروعیت بخشی ندارد. از این رو، با تحول بیعت در دوران خلفای راشدین، امام علی(ع) از پذیرش بیعت مردمی سرباز زد و سپس با تعیین شروط رهبری الهی برای حکومت، و احیای سنت نبوی آن را پذیرفت.

با ورود اسلام به ایران، دگرگونی هایی در ساختار سیاسی و اجتماعی ایران به وجود آمد. این دگرگونی ها در دوره بنی امیه شدت گرفت؛ دولت مردان اموی با راهبرد برتری نژادی، قومی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، زمینه نارضایتی عمومی و فراگیر را فراهم کردند. عباسیان با بهره مندی از چنین شرایطی و حمایت ایرانیان، قدرت را به دست گرفتند. در اوایل این حکومت، نخبگان ایرانی، اداره امور مهم حکومتی را عهده دار شدند و از مزایای اجتماعی این دوره بهره بردند. این پژوهش با رویکرد توصیفی-تحلیلی و با روش کتابخانه ای به دنبال پاسخگویی به این پرسش است که کارگزاران ایرانی در دگرگونی و قشربندی اوایل عباسی چه نقشی داشتند؟ یافته های پژوهش چنین نشان می دهد که اهمیت اندیشه ایرانشهری در بازخوانی فرهنگ و هویت ایرانی در این عصر، نقش نظامی ایرانیان_ علی الخصوص اهالی خراسان_ در قدرت گیری حکومت بنی عباس و در نهایت، نقش مؤثر وزیران و دیوان سالاران ایرانی در ساختار قدرت سیاسی حکومت عباسی ازجمله عواملی بودند که در دگرگونی مترقی پایگاه اجتماعی ایرانیان در عصر اول عباسی تأثیر به سزایی بر جای نهادند.

یکی از علومی که تأثیر عمیقی بر باستان شناسی، تاریخ، انسان شناسی و مردم شناسی، دارد و «نسب شناسی» را با فرصت ها، زمینه ها یا چالش های جدی مواجه می سازد، »ژنتیک» است. دانش ژنتیک و کشف DNA آغاز تحولی بزرگ در زمینه های علوم زیستی و علوم مرتبط است. مقاله رویکردها و فرصت های پیش روی نسب شناسی در مواجهه با ژنتیک را مورد ارزیابی قرار می دهد، با طرح این مسأله که ژنتیک چه میزان می تواند در تحقیقات نسب شناسی راهگشا و سودمند باشد. استفاده از روش های تجربی آزمایشگاهی تعیین هویت مانند DNA کروموزوم y و میتوکندری در تعیین اصل و نسب با شیوه های نوین در شناخت هویت های مبتنی بر نیاشناسی با تکمیل و تصحیح داده ها برای فهم بهتر تاریخ ما را یاری رساند و یا جابجایی های جوامع را دقیق تر نشان دهد. دستاورد تحقیق حاکی از آن است در آینده ژنتیک می تواند در این زمینه بکار آید و مناسبات نوینی در فهم دقیق تاریخ با اتکا به دانش نسب شناسایی درتمدن اسلامی شکل می گیرد. کلید واژه ها: ژنتیک، نسب شناسی، کروموزومY، دی. ان. ای(DNA)، باستان شناسی

در دوره حکومت بایزید دوم (حک: 918 886ق)، سنّت تاریخ نگاری دودمانی جامعی در قلمرو آل عثمان پایه گذاری شد. حکیم الدین ادریس بن حسام الدین علی بدلیسی حنفی (م926ق) با نگارش هشت بهشت، یکی از نخستین آثار را در این سبک پدید آورد. وی تلاش کرد با ثبت تاریخ زندگانی سلاطین عثمانی از ابتدا تا محمد فاتح، شکوه این خاندان را به نمایش گذارد. این پرسش در باره این بازنمایی شایسته طرح است که بدلیسی متأثر از کدام طرح واره ها و الگوهای تاریخ نگارانه، تاریخ آل عثمان را به رشته تحریر درآورد؟ و در زمانه ثبات حکومت عثمانی، چگونه نخستین جنگ های این خاندان با امیرنشین های مسلمان آناتولی، و مهم تر از آن، شکست مخدومان خود را از تیمور، در اوراق هشت بهشت روایت و تحلیل کرد؟ این پژوهش قصد دارد با تأکید بر دفتر چهارمِ این کتاب و از طریق فهم روش و بینش مسلط بر تاریخ نگاری بدلیسی و الگوهای تاریخ نگارانه او، به این دسته از پرسش ها پاسخ دهد. یافته های پژوهش، نشانگر آن است که هشت بهشت با هدف نمایشی از شوکت حکومت عثمانی، با الگوبرداری از متون تاریخ نگاری عصر چنگیزی و تیموری، یک تاریخ دودمانی مفصل از خاندان عثمانی را با نثری منشیانه تولید کرده است. بینش بدلیسی در این کتاب، متأثر از طرح واره های دینیِ او، به دنبال ایجاد مشروعیت سازی دینیِ مبتنی بر سنّت غازی گری سلاطین عثمانی در برابر دشمنان آنان، به ویژه امیرنشین های آناتولی و تیمور است. ازاین رو، وی با هدف حاشیه رانی ننگ شکست از چهره مخدومانش، عامل اجتناب ناپذیر تقدیر الهی را به عنوان دلیل اصلیِ پیروزی تیمور برجسته کرده است

نوشتار حاضر، با درنظرداشتن نسبت میان مفاهیم «تاریخ» و «تاریخ نگاری»، نقد بیرونی و درونی کتاب تاریخ نگاری فارسی ، اثر جولی اسکات میثمی، را در دستور کار دارد. میثمی ازدیدگاه خویش و مسئله ای که در سیر تحول تاریخ نگاری فارسی طرح و تبیین کرده است، بینش تاریخ نگارانۀ مورخان عهد سامانی و غزنوی و سلجوقی را مطالعه و تفسیر می کند، اما نکته در این است که این پژوهش گر عرصۀ ادبیات و تاریخ تا چه اندازه توانسته است گفتمان تاریخ نگارانۀ دوران میانۀ ایران را درک کند و اثر وی چه افق جدیدی را در عرصۀ تاریخ نگاری گشوده است. نقد کتاب میثمی با رویکرد سلبی و ایجابی توأمان انجام شده و از هر حیث، مطلوب واحدی را در نظر دارد که همانا، پویایی بیش تر دانش تاریخ و شئون معرفتی آن است. بنابراین، ضمن معرفی اجمالی مطالب کتاب و تعیین جایگاه پژوهشی آن، به نقد مطالب آن مبادرت می کند. مسئله این است که میثمی در طراحی و انجام پژوهش خویش رویکرد روش مندی داشته است یا خیر و در صورتی که پاسخ مثبت است، تا چه اندازه به مبانی روشی و معرفتی پای بند بوده است.

مسئله به عنوان دغدغه و ابهامی که پژوهش گر تاریخ از درون موضوع موردپژوهش استخراج کرده است و سعی در تبیین و تفسیر آن دارد از دو وجه قابل طرح است: یک وجه از مسئله که سخت با موضوع و ملاحظات زمانی گذشته درهم تنیده است چگونگی تحقق مسئله است. این وجه جنبۀ معلولیت و روند تحققی مسئله را در خود دارد و درپرتو دانش و تخصص تاریخ شناس و دیگر تاریخ شناسان متخصص در عصر موردمطالعه قابل طرح است؛ اما وجه علّی مسئله که به چرایی آن می پردازد، مقوله ای است که به طور مشخص با دانش و انگاره های ذهنی مرتبط با ملاحظات حیات تاریخ شناس مرتبط است و چه در طرح و چه پاسخ گویی ناظر به وضع موجود جامعۀ زیست بوم تاریخ شناس است. وجوه کاربردی دانش تاریخ و تداخل گذشته و حال در پژوهش تاریخ شناس و ماهیت بین رشته ای و میان رشته ای پژوهش او در این وجه از مسئله نمود پیدا می کند و حسب رویکرد گذشته گرا یا عصرگرای تاریخ شناس در طرح این وجه چرایی پژوهش های تاریخی را جهت می دهد. در این نوشتار با تأملی گذرا دربارۀ جایگاه مسئله و ماهیت روشی طرح آن دو رویکرد یادشده را در تبیین و طرح مسئله بررسی می کنیم و نسبت آن ها را با میزان کارآمدی دستاوردهای پژوهشی تاریخ شناسان موردتأمل قرار می دهیم.

عصر تیمور، دوره فتح و تکوین امپراتوری بود و اشرافیت نظامی سهم بیشتری در ساختار قدرت داشتند. در عهد فرمانروایی شاهرخ، نوعی دگرگونی ساختاری در ماهیت و نحوه اعمال قدرت به وقوع پیوست که می توان آن را گذر امپراتوری تیموری از قدرتی با گفتمان غالب نظامی به قدرتی با ساختار مدنی نظامی قلمداد کرد. در این عهد، شاید برای نخستین بار در تاریخ ایران، امرا و عناصر نظامی با پرداختن به فعالیت های اداری و اجرایی، از کارکردهای صرف نظامی و مواضع همیشگی اهل شمشیر، فاصله گرفتند. در همین جهت، نوشتار حاضر با رویکرد توصیفی تحلیلی، ضمن تأملی بر ساختار اداری عصر تیموریان و اهتمام به نزاع میان اهل قلم و اهل شمشیر، این پرسش اصلی را مورد واکاوی قرار می دهد که دگرگونی ساختار سیاسی و نهادینه شدن قدرت تیموریان در عصر شاهرخ بر جایگاه و کارکرد امرای نظامی این عهد چه تأثیری داشت؟ دستاورد پژوهش حاکی از این است که در پرتو شخصیت واقع گرا و نهادینگی قدرت در عصر شاهرخ، ساختار اداری تقویت شد، به نحوی که برخی از امیران به امور دیوانی روی آوردند و تجربه سیاسی جدیدی را در تاریخ این عصر رقم زدند.

جغرافیای عراق عجم در عهد ایلخانی چه تاثیری در نظام آموزشی دوره مورد بحث داشته است؟ سهم عراق عجم از بازسازی ساختارهای علمی- آموزشی دوره ی مسلمانی ایلخانان را چگونه می توان ارزیابی نمود؟ تبیین بهتر این مسئله نیازمند تامل در کدام بسترهای سیاسی- اجتماعی و فرهنگی ست که همزمان با این دوره در جامعه ی ایران در حال وقوع بوده است؟ به نظر می رسد که تلاش برای پاسخ دادن به این پرسش های مهم مستلزم درک و دریافتی مناسب از پاره ای مولفه های ساختاری مرتبط با یکدیگر باشد. موقعیت استراتژیک و پر اهمیت ولایت عراق عجم از منظر مناسبات تجاری و بازرگانی و نقش مهمی که این منطقه در پیوند میان پایتخت های ایلخانان در شمال غرب ایران با دیگر مناطق فلات مرکزی ایفا می نمود، تمایز ولایت عراق عجم با مراکز شهری جنوب و جنوب غرب ایران از منظر شدت آسیب های وارده در نتیجه هجوم اولیه ی مغولان، لزوم بازسازی مراکز شهری ایران پس از دوره ی مسلمانی ایلخانان، تحول در ساختار مملکت داری ایلخانان در دوره ی مسلمانی و ضرورت پایبندی به پاره ای مقتضیات درونی الگوهای جدید حکومتداری و دلایل دیگر، جملگی را می توان به مثابه ی مجموعه ای از عوامل در کنار هم نهاد تا تاثیر جایگاه جغرافیایی عراق عجم در تحول نظام آموزشی عهد ایلخانی به ویژه در دوره ی مسلمانی ایلخانان را تببین نمود. در این پژوهش تلاش می شود تا به روشی توصیفی- تحلیلی صحت یا عدم درستی این دو گزاره به آزمون گذاشته شود.: 1. میان چند مولفه ی بسیار مهم مانند مسلمانی ایلخانان، توجه به احیای نهادهای علمی- آموزشی و نیز ظرفیت های محیطی و جغرافیایی عراق عجم رابطه ای قابل تامل وجود داشت 2. با توجه به حجم آسیبی که شهرهای عراق عجم از هجوم مغولان دیدند، در برخی شهرهای این منطقه رونق پیشین تکرار نشد اگر چه در برخی شهرهای این ولایت همچنان رونق این نهادها تا حدودی چشمگیر بود.

حکومت عربی-اسلامی امویان، به عنوان اولین سلسله در اسلام، در سال 40 توانست با غلبه بر گفتمان تئوکراسی دینی، گفتمان قبیله ای را بر جهان اسلام مستولی کند. خلفای اموی، با ایجاد نوعی انسجام اجتماعی در جامعه اسلامی، توانستند از غرب تا آندلس و از شرق تا آسیای میانه را به تصرف خود درآورند. این فتوحات در سایه نوعی انسجام صورت پذیرفت. این مقاله با رویکردی توصیفی-تحلیلی و با طرح این سؤال که قبیله و سازمان شهری چه تأثیری در همسازگری اجتماعی عصر اموی داشت، به تبیین و تفسیر انسجام و همسازگری مذکور می پردازد. نتایج تحقیق حاکی از این است که درایت برخی خلفا در ایجاد توازن قبیله ای، جذب قبایل پرنفوذ، و بافت و ساخت شهرهای شام در تحقق انسجام اجتماعی این عصر مؤثر بودند.

ماهیت نظامی ساختار حکومت ایلخانان و ممالیک، جایگاه ویژه سپاه و سلطه هرچه بیشتر اشرافیت نظامی را در پی داشت. سنخ مناسبات دو حکومت که در بیشتر موارد وجه تقابلی داشت، موجب می شد سران نظامی در چگونگی این مناسبات سهم تعیین کننده ای داشته باشند. از جمله مصادیق این مسأله، پناهندگی اختیاری یا اجباری بزرگان نظامی به قلمرو حکومت رقیب بود که با اقبال بسیار همراه می شد و سیاست و اقتصاد مناطق محلّ منازعه را تحت تأثیر قرار می داد. پناهندگی یا جابجایی اشرافیت نظامی، به عنوان مسأله پژوهش حاضر با طرح این سؤال اصلی تبیین و تحلیل شده است که جایگاه و کارکرد اشرافیت نظامی در ساختار حکومت ایلخانان و ممالیک در ماهیت مناسبات حکومت های مذکور چه تأثیری داشت؟ حاصل پژوهش که با رویکرد توصیفی تحلیلی انجام شده، حاکی از این است که در کنار مشی تهاجمی ایلخانان و کوشش های آنها برای جبران ناکامی خود در خطه شام و شیوه بیشتر تدافعی ممالیک، پناهندگی امرا یکی از عوامل تشدید برخوردهای آنها بود. درحالی که ایلخانان از مسأله مذکور به عنوان بهانه یا انگیزه ای برای هجوم به شام استفاده می کردند، حکومت ممالیک می کوشید از این مسأله، از نظر سیاسی بهره برداری کند و دولت رقیب را تحت فشار روانی قرار دهد.

رونق فرهنگی عصر اول عباسی، اقتدار و تسامح نسبی خلفا و دولت مردان این عصر و شرایط اقتصادی و اجتماعی حاکم بر قلمرو اسلامی، زمینه های بهره گیری مسلمانان را از میراث فرهنگی دیگر ملل، مانند نهادهای آموزشی هموار کرد و امکان تحقق بخشی از آموزه های اسلامی را در علم آموزی و مدنیت فراهم آورد. در این میان خراسان دارای جایگاهی ویژه بود و با توجه به عوامل و زمینه های زیر در عرصه علم و آموزش، رشدی فراوان یافت و مراکز آموزشی نوظهوری در آنجا پدید آمدند. عواملی مانند جایگاه ویژه خراسان در تکوین و تحکیم قدرت بنی عباس، استقرار و تعلق خاطر مأمون به این منطقه، علاقه مندی مأمون به علم، حضور امام علی بن موسی(ع)در این منطقه و نقش ایشان در فعالیت های علمی و سرانجام موقعیت ویژه اقتصادی، اجتماعی و سیاسی خراسان که با پیدایش حکومت های محلی بر ظرفیت های آن افزوده شد در این امر تأثیر فراوانی داشتند. بررسی سیر تحول علمی و آموزشی خراسان با تأکید بر جایگاه مراکز آموزشی عصر امارت و خلافت مأمون و واکاوی تأثیرگذاری شرایط سیاسی بر آن، به ویژه سهم دولت مردان این عصر، مسئله ای است که مقاله حاضر با رویکرد توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر منابع دست اول در پی تبیین آن است.

پژوهش گران فلسفة نظری تاریخ، که سرچشمة تفکر آنان وحی نیست، اراده و اختیار انسان را یگانه عامل پدیده های تاریخی می دانند و عوامل ماوراءالطبیعی را در تاریخ بی اثر می پندارند. آیا قرآن کریم دربارة سیر تحولات و رخداد های گذشتة انسان چنین دیدگاهی دارد؟ آیا تاریخ بشر مسیر خطی مستقیمی را از آغاز تا انجام طی می کند؟ وقایع آن قانونمند و تکرارشدنی است؟ سرنوشت محتوم است؟ یا در شعاع ارادة انسان مشیت الهی و عوامل متعدد دیگری روی می دهد؟ مقالة حاضر تحقیقی کتاب خانه ای و دین محور است که با تأمل بر آموزه های قرآن کریم و تقابل آن با اندیشة خردورزانة فیلسوفان حوزة تاریخ حاصل شده است و بر چندوجهی بودن تاریخ بشر تأکید دارد. برآیند این کاوش درون دینی آن است که قرآن تاریخ بشر را مایة عبرت و اعتبار می داند و اعتبار یعنی جریان داشتن قانون در تاریخ و امکان رویداد های مشابه در شرایط هم سان به این معنا که اراده و اختیار بشر ارادة الهی است و سنت هایی تغییرناپذیر در گذشتة انسان دخالت داشته است و تاریخ او هدف و غایت دارد؛ که در غیر این صورت عبرت در گذشتة حیات بشر باطل و بیهوده خواهد بود.

قدرت گیری سلجوقیان سنی مذهب، موقعیت سیاسی اجتماعی شیعیان را دچار گسست کرد؛ اما پایگاه اجتماعی و توان فکری فرهنگی آنان را از بین نبرد. به تدریج که ساختار حکومت سلجوقی به سبب تلفیق با سنن ایرانی اسلامی در مسیر درست قرار گرفت و مهم تر اینکه شیعه امامیه هویت و ماهیت متفاوت خود را نشان داد، زمینه برای نفوذ آنان در جامعه و حکومت هموار شد. سلوک سیاسی و اجتماعی شیعیان امامی و بهره گیری موثر شیعیان از اصول اعتقادی خویش، در این جهت سهم موثر داشت. شیعیان امامی با بهره گیری از جایگاه نقیبان، منقبت خوانان، وزیران دارای نفوذ و با استفاده از اصل راهبردی تقیه در جهت حفظ و تداوم هویت گروهی خود کوشیدند و در این بستر ناسازگار با رویکرد مذهبی خود، برای پیشرفت پایگاه سیاسی و اجتماعی شیعه تلاش کردند. نتیجه این رویکرد و بهره گیری از این راهکارها، تقویت نفوذ شیعیان در دوره های پایانی فرمانروایی سلجوقیان بود که زمینه را برای اثربخشی شیعیان در دوره خوارزمشاهیان و مغولان و ایلخانان در ایران فراهم کرد. در همین راستا، مقاله حاضر با روش توصیفی تحلیلی جایگاه سیاسی اجتماعی شیعیان امامی را در عهد فرمانروایی سلجوقیان واکاوی و عوامل موثر در این مهم را به عنوان دوره ای تاثیرگذار در سیر تحول جایگاه امامیه در تاریخ ایران بررسی می کند.