نعمت الله کرم اللهی

تحولات و تغییرات خانواده در ایران در سال های اخیر، پیامدهای سوئی بر خانواده و جامعه خواهد داشت و به همین دلیل نیازمند سیاست گذاری فرهنگی مناسبی است که بتوان مواجهه درستی با آنها انجام داد و با چالش های فرارو مقابله کرد. این مقاله در پی پاسخ گویی به این سوال است که مسائل اساسی تحکیم خانواده در ایران - که می بایست در سیاست گذاری های فرهنگی آنها را در اولویت قرار داد- کدام اند؟ روش گردآوری اطلاعات، اسنادی و رسانه محور و مبتنی بر نظرات کارشناسان و خبرگان است و برای تجزیه و تحلیل اطلاعات و اولویت گذاری مسائل، روش تاپسیس - از روش های تصمیم گیری چند منظوره - است. یافته های تحقیق نشان می دهد که مهم ترین مسائل آینده خانواده در ایران، بر محور ارزش ها و تغییرات ارزشی است و به همین سبب سیاست های فرهنگی تحکیم خانواده، می بایست ناظر به حل مسائل ارزشی و اخلاقی خانواده باشد.

ویژگی های شناختی و عاطفی و اهمیت جایگاه زن در خانواده از یک سو و کارکرد بی بدیل خانواده در تولید و بالندگی نسل آینده جامعه از سوی دیگر، زمینه ساز نقش محوری زنان در تعالی یا زوال فرهنگ جامعه شده است؛ ازاین رو طراحان غربی-آمریکایی پروژه جهانی سازی، با تغییر نگرش ها، ارزش ها و رفتارهای زنان جوامع غیرغربی، تغییر هویت و سبک زندگی این جوامع را در دستور کار برنامه های مختلف فرهنگی خود قرار داده اند. در این میان، منابع و محتواهای آموزش زبان انگلیسی به واسطه منشأ آنگلوساکسونی و مخاطب جهانی، فرصتی مهم برای تحقق اهداف جهانی سازی غربی به شمار می روند. این مقاله با ابتنا بر نظریه نوسازی دانیل لرنر و نظریه نفوذ آیت الله خامنه ای، از طریق تحلیل مضمون نحوه بازنمایی زن در کتاب آموزش زبان انگلیسی «انگلیش ریزالت، (پیش از سطح متوسطه)»[1] سازوکار پیاده سازی اهداف جهانی سازی غربی توسط منابع آموزش زبان انگلیسی را بررسی کرده است. نتایج این بررسی نشان می دهد که این کتاب در پی ترویج هویتی برای زنان است که مصرف و لذت گرایی و سودمحوری از شاخصه های اصلی آن به شمار می رود. اشاعه سبک زندگی مصرفی، گسترش تفکر فیمنیسمِ لیبرال با تأکید بر اشتغال زن در بیرون از خانه و نیاز ضروری به ابزارهای ارتباط جمعی از مهم ترین شاخص های هویت بخش زنان در این کتاب است. بدیهی است که با توجه به نقش تأثیرگذار زن در جامعه، این شیوه تفکر و سبک زندگی در سطح جامعه نیز گسترش می یابد و زمینه ساز نفوذ و سلطه فرهنگی، سیاسی و اقتصادی بر جامعه هدف می شود. <br clear="all" /> [1] . English Result, pre intermediate.

انقلاب اسلامی ایران ریشه در سطح بنیادین فرهنگ دینی دارد. به همین دلیل باید کانون مولد همدلی پایدار را در ظرفیت های نهفته در مبانی فرهنگی آن جست وجو کرد. دستیابی به این هدف، بدون شناخت عوامل مخل فرهنگ انقلاب در تولید همدلی پایدار و رفع آن امکان پذیر نیست. این نوشتار، با روش تحلیلی برخی از این عوامل را از زاویه اقتصاد وابسته به نفت بررسی کرده است. یافته های تحقیق نشان می دهد که اقتصاد وابسته به نفت، از عوامل مهم عدم توازن توسعه اقتصادی و عدالت اجتماعی است که خود زمینه ساز سرایت احساس «بی عدالتی اجتماعی» به «بی عدالتی خداوند» و «پیدایش سوء ظن شبه سازمان یافته»، عامل تعمیم «فضل تکنیکی» به «فضل فرهنگی»، مانع «گفتمان سازی علوم انسانی - اسلامی» و «تولید همدلی پایدار» است. راهکار اساسیِ کاهش این آثار، راهبردِ اقتصاد مولد، مقاومتی و متکی به سطح بنیادین فرهنگ اسلامی و حرکت در راستای ایجاد توازن میان توسعه اقتصادی و عدالت اجتماعی و ایجاد سازواری میان سطوح نمودین و بنیادین فرهنگ بومی برای تحقق همدلی پایدار است.

اقدام پژوهی یا تحقیق در عمل، یکی از روش های تحقیق کیفی است. در این رویکرد، پژوهش گر یا متقاضی تغییر و تحول ، مسئله یا مشکل را شناسایی می کند و برای حل آن، یا ایجاد تغییر در آن ، به طور دقیق اطلاعاتی را جمع آوری می کند. سپس، به اقدام مناسب مبادرت می ورزد و از نتایج اقدام، ارز یابی به عمل می آورد. به همین دلیل، اقدام پژوهی به عنوان روشی برای رشد کارکنان، در حین خدمت شناخته شده است. در این مقاله، ابتدا پیشینه این روش پژوهشی ، و سپس تعریف، تبیین جایگاه آن در میان سایر روش های تحقیق در علوم اجتماعی بیان شده و در ادامه، به مقایسه آن با سایر روش ها، قابلیت ها و محدودیت های این شیوه پژوهشی ، فرایند و چرخه اقدام پژوهی و گستره و اهداف آن پرداخته می شود.

مقاله حاضر، میزان آشنایی طلاب و دانشجویان نسل سوم انقلاب اسلامی شهر قم با فقه سیاسی امام خمینی را با روش پیمایش و ابزار پرسش نامه، بررسی کرده است. حجم نمونه 600 نفر است که با روش نمونه گیری ترکیبی (طبقه ای سهمیه ای) انتخاب و به سؤالات پرسش نامه پاسخ داده اند. یافته های تحقیق نشان می دهد میانگین میزان آشنایی طلّاب و دانشجویان شهر قم با فقه سیاسی امام 01/74 درصد است. همچنین، بر اساس یافته های تحقیق، متغیرهای جنس، وضع تأهل و محل سکونت (شهری/ روستایی) پاسخ گویان در میزان آشنایی آنان با فقه سیاسی امام تأثیر نداشته است؛ اما متغیرهای محل تحصیل، سن و مقطع تحصیلی پاسخ دهندگان در میزان آشنایی آنان مؤثّر بوده است.

نظریه های علمی را می توان در بستر فرهنگی شکل گیری خود مطالعه و عوامل شکل گیری آن ها را تحلیل کرد. یکی از نظریات فرهنگی مطرح در اواخر سده بیستم و اوایل سده بیست ویکم، نظریه فرهنگی استوارت هال است. این مقاله درصدد روش شناسی انتقادی مبانی معرفتی و غیرمعرفتی نظریه فرهنگی هال است. نتایج بررسی حاضر نشان می دهد که مبانی غیرمعرفتی نظریه استوارت هال را می توان در شخصیت حاشیه نشین وی و روزگار حاکمیت تاچریسم در فضای سیاسی اجتماعی انگلستان خلاصه کرد. مبانی معرفتی نظریه فرهنگی هال را می توان در ساختارگرایی، اهمیت بخشیدن به قدرت سیاسی و اقتصادی، نشانه شناسی، فرهنگ گرایی و تأثیرپذیری از مکاتب و نظریه های مختلفی مانند نظریه هژمونی گرامشی، قدرت فوکو، بازی های زبانی ویتگنشتاین، نشانه شناسی بارت و نظام ارزشی پارکین ردیابی کرد. در بررسی انتقادی مبانی نظریه فرهنگی استوارت هال می توان گفت در رابطه بین عامل و ساختار، هال بیشتر به ساختار نزدیک می شود تا عامل، در رابطه فرهنگ با سایر حوزه های اجتماعی، فرهنگ را ذیل سیاست و اقتصاد قرار می دهد و در نسبت میان علوم طبیعی و علوم فرهنگی، به غلبه علوم فرهنگی بر علوم دیگر گرایش دارد. حال آن که بر اساس حکمت اسلامی، ساختارها به رغم قدرتمند بودن، فاقد قدرت مستحیل کننده عامل هستند. همچنین روابط حوزه های مختلف اجتماعی اعم از اقتصاد، سیاست و فرهنگ کاملاً در هم تنیده است و در صورت قائل شدن به استقلال این حوزه ها، فرهنگ قدرت محوری دارد. در هنگامه چالش یافتن علوم طبیعی در مقابل قدرت یافتن علوم فرهنگی، با وجود جایگاه وحی و مبانی مستحکم علم دینی، علوم فرهنگی ریشه ای در اندیشه اسلامی پیدا نمی کند؛ و سرانجام آن که معنا در حکمت اسلامی، برخلاف اندیشه هال، نه برساخته ای اجتماعی، بلکه واجد ذات و ریشه در حقیقت و نفس الامر است.

این مقاله در پی ارائة الگویی مبتنی بر منابع اسلامی به منظور سنجش دین داری در بین مسلمانان است. در دهه های اخیر، تحقیقاتی در خصوص سنجش تجربی وضعیت دین داری در ایران انجام شده، اما عمده ترین کاستی آنها عدم تلاش برای طراحی الگوی بومی سنجش دین داری و استفاده از الگوهای غربی و مسیحی است. البته در این زمینه، برخی تلاش ها برای طراحی یا کاربست الگوهای بومی از سوی بعضی محققان صورت گرفته، ولی این تلاش ها نیز چندان قرین توفیق نبوده است. با اذعان به سابقة بیش از پنجاه سالة مطالعات تجربی و میدانیِ انواع، میزان و تغییرات دین داری، با ذکر گونه شناسی هیل و هود از انواع مقیاس های غربی سنجش دین داری، مهم ترین انتقادات مربوط به مقیاس های مزبور مطرح شده است. سپس برخی از الگوهای داخلی سنجش دین داری معرفی و نقد گردید و در پایان نیز با بهر ه گیری از منابع اسلامی، الگویی بومی برای سنجش تجربی دین داری پیشنهاد شده است.

دین داری سازه ای چند بعدی است و به همین دلیل دین پژوهان در مطالعات سنجش دین داری، الگوهای گوناگونی ارائه کرده اند. بر این اساس، تحقیق حاضر با ابتناء بر الگویی بومی، کوشیده است تصویری اجمالی از وضعیت دین داری جوانان ساکن شهر قم ترسیم نماید. این تحقیق با استفاده از روش پیمایش بر روی نمونه ای 600 نفری از جوانان  15 تا 30 سال ساکن شهر قم اجرا و اطلاعات مورد نیاز تحقیق با ابزار پرسش نامه و با بهره گیری از روش نمونه گیری ترکیبی(میدانی و خوشه ای چندمرحله ای متناسب با حجم (PPS)) از افراد نمونه گردآوری شده است. بر اساس یافته های تحقیق در میان ابعاد سه گانه دین داری، اعتقادات دینی از بیش ترین میزان التزام در بین جوانان پاسخ گو برخوردار است. پس از آن، به ترتیب التزام به عبادات واجب دینی، احکام فردی، احکام جمعی، اخلاق دینی و نشانه های دین داری در مراتب بعدی قرار می گیرند. در مجموع، نتایج به دست آمده نشانگر التزام نسبتاً بالای پاسخ گویان به اعتقادات دینی، اخلاق و تکالیف فردی و در مقابل التزام نسبتاً پایین آنها به عبادت جمعی، احکام سیاسی، تعظیم شعائر دینی و مشارکت دینی است.

هدف این مقاله دستیابی به الگویی مفهومی در انجام مطالعات آسیب شناختی وضعیت مسجد در ایران است. این الگو، محصول مصاحبه با 23 نفر از استادان حوزوی و دانشگاهی و صاحب نظران و پژوهشگران حوزة مطالعات مسجد است. داده های این مصاحبه ها، با روش تحلیل مضمونی، تحلیل و گونه شناسی شده اند. نتایج تحقیق نشان می دهد که مسائل و آسیب های مربوط به نهاد مسجد در سه حوزة کلی قرار می گیرند: 1. حوزه های گوناگون فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی؛ 2. عناصر، سازمان ها و نهادهای مرتبط و دخیل در ادارة مسجد؛ 3. نهادها و سازمان های مذهبی و فرهنگی موازی با مسجد. این سه حوزه دربردارندة تمامی مسائل پیرامون مسجد است. براساس الگوی مفهومی پیشنهادی، بسیاری از آسیب ها، علل بروز، پیامدها، و راه کارهای رفع آنها در این سه حوزه قرار می گیرند.

در این مقاله وبلاگ نویسی طلاب با رویکردی ارتباط­شناختی تحلیل شده است؛ به این معنا که هر وبلاگ از چهار بعد فرستنده، پیام، رسانه و مخاطب، مورد تحلیل قرار گرفته است. وبلاگ های نمونه بر اساس نمونه گیری هدفمند و پس از گونه شناسی وبلاگ های طلاب، که به هفت گونه سیاسی، اجتماعی، ادبی، روزنوشت، اندیشه، معارفی و سایر (عمومی) تقسیم شده اند و لحاظ کردن معیارهایی نظیر سابقه چهارساله وبلاگ و به روزرسانی مستمر، انتخاب شده اند. در ادامه با الهام از «مدل هنجاری رسانه های سایبر اسلامی» که با هدف تحلیل سایت های دینی طراحی شده و به همین دلیل در تحلیل وبلاگ فاقد کارایی لازم است، مدلی برای تحلیل ارتباط شناختی وبلاگ نویسی طلاب ارائه شده است، که شامل 21 شاخص است. در گزینش شاخص­های درون مدل، تناظر با ابعاد چهارگانه فرآیند ارتباط و وجود جامعیت و تناسب لازم جهت تحلیل ارتباط شناختی وبلاگ، مدنظر قرار گرفت. در مرحلة بعد، هریک از وبلاگ های نمونه بر طبق مدل پیشنهادی تحلیل شدند. برخی از یافته های تحقیق از این قراراند: ذکر هویت فردی و صنفی در اکثر وبلاگ های طلاب، تفاوت الگوی وبلاگ نویسی طلاب زن نسبت به طلاب مرد و بهره گیری طلاب اصلاح طلب از الگوی جریان دومرحله ای. در پایان نیز به منظور حضور کارآمدتر طلاب در عرصه وبلاگ نویسی، پیشنهادهایی مانند نگارش گروهی، به روزرسانی متوسط، اعتبارسازی، خاص سازی و... ارائه شده است.

موضوع این مقاله، سنجش دین¬داری و در حوزه جامعه¬شناسی دین قرار دارد. در این نوشتار، با اذعان به سابقه¬ی بیش از پنجاه ساله¬ی مطالعات تجربی و میدانی انواع، میزان و تغییرات دین¬داری، ضمن بیان گونه¬شناسی هیل و هود از مقیاس-های غربی سنجش دین¬داری، مهمترین انتقادات مربوط به مقیاس¬های مزبور نیز مطرح شده است. سپس برخی از مدل¬های داخلی سنجش تجربی دین¬داری معرفی و مورد ارزیابی انتقادی قرار گرفته و پس از آن نیز مدل مورد استفاده در سنجش دین¬داری در این پیشنهاد شده است. در ادامه، در مبحث روش تحقیق از روش پیمایش و ابزار پرسشنامه به عنوان مناسب¬ترین روش و ابزار برای گردآوری و تحلیل اطلاعات مورد نیاز این تحقیق یاد شده است. جمعیت آماری شامل دانشجویان دانشگاه آزاد و دولتی شهر قم و حجم نمونه نیز براساس فرمول کوکران 334 نفر برآورد شده است. در مجموع، نتایج به دست آمده نشانگر التزام نسبتاً بالای پاسخگویان به اعتقادات دینی، اخلاق و تکالیف فردی و در مقابل التزام نسبتاً پائین آنها به عبادت جمعی، احکام سیاسی، تعظیم شعائر دینی و مشارکت دینی است. این یافته¬ها بیانگر گرایش به دین¬داری باطنی (التزام به ابعاد و نشانه¬های فردی دین)، در مقابل دین¬داری اجتماعی (التزام نسبت به ابعاد و نشانه¬های جمعی دین)، است.