علی اصغر اسلامی تنها

مدعای اصلی ما این است که در دوره معاصر ایران، معنای علم که در تجربه تاریخی مسلمانان همواره «علم فائز» بوده به «علم غالب» تغییر پیدا کرده است. مفهوم «علم» یکی از مفاهیم بنیادین فرهنگ اسلامی است و تغییر در معنای آن در دوره معاصر ایران، سبب به وجود آمدن تحولات فرهنگی عظیمی شده و به دنبال خود ساختارهای جدیدی را نیز به وجود آورده است. نظام آموزش عمومی کشور ازجمله این ساختارهای نوظهور است. نظام آموزش عمومی از ابتدای شکل گیری آن تاکنون همواره متأثر از معنای جدید علم بوده و بر اساس این، به عنوان بزرگ ترین و اصلی ترین منبع تولید معنای «علم غالب» در حال تبلیغ و ترویج این معنای از علم در سطح کشور است. دانش آموزان در ابتدای ورود به نظام آموزش عمومی کشور با معنای «علم غالب» آشنا می شوند و کسب این علم، به یکی از اولویت های اصلی آنها تبدیل می شود. نظام آموزش عمومی کشور با ارجحیت دادن به علوم طبیعی و تجربی که قرابت بیشتری با معنای علم غالب دارند، دیگر علوم دینی را از مدار علم بودن خارج کرده و با تبلیغ و ترویج معنای علم غالب، به عنوان سدی محکم، مانع از ارتباط برقرارکردن دانش آموزان با معنای تاریخی علم یا همان علم فائز شده است.

هدف اصلی این پژوهش، بررسی تحول معنای علم و تأثیر آن بر حذف تربیت دینی از نظام آموزش عمومی کشور است. روش این پژوهش توصیفی−تحلیلی با استفاده از تکنیک اسنادی−کتابخانه ای بوده و نتایج این تحقیق نشان می دهد که طی قرن ها، مسلمانان همواره مفهوم «علم» را در معنای «فائز» به کار برده اند و به باور ایشان، مسیر طلب علم درواقع همان مسیر فوز و فلاح و رستگاری انسان است. این درحالی است که از قرن نوزدهم بنیان معرفتی علم تغییر کرده و علم حسی عهده دار شناخت جهان پیرامون شد. معنای جدید علم، ظرفیت های جدیدی برای تسلط و غلبه انسان بر جهان طبیعی و اجتماعی معرفی کرد و به همراه خود ساختارهای جدیدی مانند نظام آموزش عمومی کشور را نیز بنا نهاد. نظام آموزش عمومی کشور با تولید و ترویج معنای علم «غالب»، این باور را در ذهن و جان دانش آموزان نهادینه می کند که هدف آنها از علم آموزی باید به خاطر سپاری و کسب اطلاعات در جهت غلبه بر جهان طبیعی و اجتماعی برای رسیدن به سود و منفعت مادی بیشتر باشد. بنابراین، خواسته یا ناخواسته نوع تربیت جدیدی در دستور کار نظام آموزش عمومی کشور قرار گرفته که در تقابل کامل با «تربیت دینی» بوده و در نهایت به حذف آن منجر شده است.

اندیشه «میان فرهنگی» پاسخی به بحران «خودمحوری» در جهان معاصر است که در قالب «غرب گرایی»، «نژادپرستی» و «تکفیر» پدیدار شده است. سؤال اصلی این پژوهش آن است که تفکر اسلامی چه مسیری را در مواجهه با «دیگری» پیشنهاد می کند که به دیگرستیزی یا دیگرپرستی نمی انجامد. در این مقاله، الگوی قرآنی ارتباطات میان فرهنگی با طرح سؤالات پنج گانه (چرایی، کیستی، کجایی، چیستی و چگونگی)، با روش «قرآن به قرآن» و در خلال رویکردی تطبیقی، «استنطاق» شده است. برای مطالعه تطبیقی، اندیشه های میان فرهنگی اندیشمندانی همچون مید و گادیکانست در حوزه معرفتیِ انگلیسی؛ اشتروس و کاربو در حوزه معرفتیِ فرانسوی؛ و اندیشه های هابرماس و ویمر در حوزه معرفتی آلمانی تحت عنوان «تطابق»، «تعاون» و «تحاور» (همسازی، همکاری، هم گویی) بررسی شده است. در مقابل، الگوی مفهومی ارتباطات میان فرهنگی در قرآن با بررسی آیات مرتبط با مضمون «تفاوت» و «اختلاف» در میان انسان ها و با محوریت آیه 13 سوره حجرات بیان شده است. ساختار این آیه رابطه «تفاوت» و «تقوا» را با سازوکار «تعارف» به معنای «هم شناسی» و «تبادل معروف» تبیین می کند. دکترین ارتباطات میان فرهنگی در اسلام تعارف را جایگزین تفاخر، تحقیر و تکفیر می کند و این تعارف بر آیات 17و 18 زمر بر «استماع» و گشودگی در برابر دیگری در عین «اجتناب» از طاغوت استوار است. در ادامه، مؤلفه ها و فرایند این الگوی قدسی تحت عنوان «هم شناسی فرهنگی» مورد تحلیل قرار گرفته و تمایز آن با سه الگوی دیگر روشن شده است. 

بی تردید نقد لازمه بالندگی و شکوفایی دانش و مستلزم پویایی فرایند تولید علم و پایایی حیات علمی است. مولف با اعتراف به این حقیقت ، ضمن قدرشناسی از تلاش ناقد محترم مصطفی همدانی در نقد کتاب «همشناسی فرهنگی؛ الگوی قرآنی ارتباطات میان فرهنگی» با تکیه بر روش منطقی و تحلیلی در صدد بیان و پاسخ به نقدها طرح شده توسط ایشان است. نقطه کانونی در پاسخ به نقد محتوایی تفسیری آن است که تفسیر تعارف به همشناسی فرهنگی با التزام کامل به قواعد تفسیر اجتهادی صورت گرفته است چراکه نتیجه بازاندیشی و معناکاوی اجتهادی سنت اختلاف در کنار استخلاف، باز شناسی تعارف به عنوان بنیادی ترین راهبرد اسلامی توحیدی در خروج از وضعیت تضاد و تفرقه در جامعه بشری است. این تفسیر اجتهادی با اندیشه همه مفسرین فریقین ، شان نزول آیه و روایات تفسیری فریقین و قرآئن سیاقی و آیات تفسیر کننده دیگر کاملا سازگار است و تعارف را نه فقط همشناسی طبیعی و آشنایی با شناسنامه طبیعی، بدنی و نسبی بلکه همشناسی فرهنگی و آشنایی با شایستنامه فرهنگی، روحی و اخلاقی تبیین می کند.

برای فارابی هدف اساسی فلسفه، سیاست است اما سیاست که همان تدبیر و اداره مدینه باشد صرفا وسیله ای است جهت " تحصیل السعاده " نه امری مقصود بالاصاله. به همین جهت است که تدبیر مدینه نزد او با اخلاق پیوندی وثیق دارد چرا آنچه تحصیل سعادت را امکانپذیر میسازد جز اکتساب فضائل اخلاقی نیست. فارابی یادآور میشود که اکتساب فضائل اخلاق و تحصیل سعادت تنها با معاونت و یاری دیگران و در اجتماع مجال تحقق پیدا میکند. بدین ترتیب اجتماع از نظر او وسیله است نه هدف و به همین اعتبار اداره اجتماع نیز چیزی جز نیل به سعادت دنیا و عقبی نیست. در این مقاله با روش کتابخانه ای و تحلیلی-پدیدارشناسانه، ضمن غور در آرای فارابی درباره مدینه، چارچوب نظری برای حکمرانی فضای مجازی ارائه میشود. بدین نحو که فارابی در  مدینه فاضله، حاکم اصلی را فرد ولی یا حاکم اول می داند و کلا عوام از اساس با خیالشان میزیند از این رو تذهیب قوه خیال عامه اهمیتی زیاد دارد. نسبت فارابی با فضای مجازی آنجاست که اولا این فضا خود جامعه است و ثانیا فضای مجازی در گفتگو و شکل بخشی قوه خیال است و خود هم ساخته خیال انسانی است. در مدینه فاضله مجازی حاکم مجازی، افاضل مجازی، ذوالسنه مجازی و مقدرون و مالیون مجازی تعریف می شوند.

لباس روحانیت شیعه، در جامعه ما به تدریج شکلی متمایز و هویتی نمادین یافته است. پرسش از جایگاه و نقش این لباس در اخلاق کنشگری روحانیت، دغدغه اصلی این جستار است. بازشناسی هویت، کارکردها، هنجارها و مسائل اخلاقی تلبس، مبتنی بر روش تحلیلی-تاریخی نشان داد که انتساب نمادین و تاریخی آن به پیامبر اسلام9، مطلوبیت دینی این نوع تلبس و ماهیت نمادین آن (که دلالت بر نقش اجتماعی روحانیت و هویت ارتباطی این نقش دارد)، موجب شده این لباس، نه تنها لباسی دینی و مقدس تلقی شود، بلکه همان گونه که در فرهنگ عمومی کنشگران شیعی مشهور است، از جایگاه «لباس پیامبر» و «لباس پیام بری» و پیام رسانی دینی برخوردار شود. بازشناسی کارکردها و هنجارها و مسائل اخلاقی تلبس به لباس پیامبر و پیام بری از دیگر نتایج این جستار است.

روش معناشناسی فرهنگی قومی(هم زمانی) با مهار پیش فرض ها از طریق ﺗﺸﺨیﺺ ﻣﻌﻨﺎی ِاﺳﺎﺳی و ﻧﺴﺒی، ترسیم و تحلیل میدان های معنایی و روابط آن، به صورت نظام مند اصول ِحاکم و معنای فرهنگ قرآنی را کشف می نماید. معناشناسی فرهنگی قومی زکات که از واژگان پربسامد در قرآن است می تواند مصرف مورد نظر قرآن را معنا و صورتبندی نماید. بررسی استعمال های قرآنی، جانشین ها و همنشین های واژه در عبارات دیگر و توجه به واژه های متضاد، با ترسیم میدان معنایی تزکیه ما را به مصرفِ مبتنی بر عقل، قصد ونفع یا همان مصرف متزاکیانه ذیل نظام احسن رهنمون می سازد. نظامی که فاعلیت آن با خدا و در ادامه رسولان الهی است و بستر تحقق آن حکومت است. مخاطبش انسان باارداه، هدفش رشد و نمو و حرکت به سوی کمال و نتیجه اش حیات طیبه، فلاح و رستگاری است. در این نظام نماز اولین جلوه عبادى ایمان و بهترین وسیله رابطه عبد و مولاست و زکات به معنای اعم از مستحب و واجب، سبب رابطه عبد با خلق خدا است که نشان از توثیق ارتباط اقتصادی با نیازمندان است. نظامی که در آن تقابل بنیادی بین الله به عنوان فاعل تزکیه وشیطان به عنوان فاعل دس وجود دارد. این مقاله دریافته است که «تزکیه» در نظام احسن عبارت است از بیرون آوردن و آشکار ساختن نفس از زیر سلطه و حاکمیت هواها و شهوات که همان شکوفا ساختن و به فعلیت درآوردن تمام نیروها و ابعاد وصفات نیکوی انسان است. در برابر تزکیه، «دسّ» زمینه ی هدایت نفس را بی اثر کرده، در نتیجه ظرفیتهای بد و نازیبا و زشت و... انسان پدیدار می گردد.

نمادهای شهری حامل خاطرات مشترک مردم و مفاهیم فرهنگی و اجتماعی اند و منتقل کننده معانی ضمنی گسترده ای در ذهن مردم یک شهر هستند. معماری امروز ما به دلایل مختلف بر اساس فضای فرهنگی ما ساخته نمی شود. هر چقدر نمادهای شهری بر اساس معماری غربی ساخته شود، فرهنگ کشور را تحت تأثیر خود قرار داده و به همان میزان جامعه را از فرهنگ اسلامی و ایرانی دور می سازد. برای دست یابی به یک شهر دارای نمادهای مطلوب، لازم است الگویی متناسب با ویژگی های آن فرهنگ و ملهم از آموزه های دینی شکل گیرد. داده های مورد نیاز در این تحقیق به روش مطالعات اسنادی و کتابخانه ای گردآوری شد. آنگاه مصاحبه با برخی از نخبگان و مسؤولین حوزه فرهنگ و نمادهای شهری در دستور کار قرار گرفت. برای تجزیه و تحلیل داده ها از روش تحلیل مضمون استفاده گردید. در این مقاله تعداد 95 کد تفسیری، 15 مضمون سازمان یافته و در نهایت 5 مقوله فراگیر از متن مصاحبه ها استخراج گردید و ابعاد و مؤلفه های الگوی مورد نظر مشخص و روابط بین آنها تبیین گردید. مقوله های فراگیر این الگو عبارتند از: مبانی نمادسازی، تجربیات نمادسازی، کارکرد نمادها، تمدن سازی نماد و محیط شناسی نمادها. با استفاده از این الگو، سیاستگذاران فرهنگی امکان می یابند تا با بهره گیری از تجارب سایر کشورها و توجه به وضعیت فرهنگی و محیطی کشور به وضع سیاست فرهنگی در حوزه نمادهای شهری بپردازند. پیشنهاد می گردد سیاستگذاری فرهنگی با نگاه بر احیای نمادهای اسلامی- ایرانی شهری صورت گیرد و طراحی این نمادها از طریق بازتولید، بازسازی و احیای نمادهای گذشته در قالب های جدید به انجام رسد.