نسخه هاى خطیِ سى و یک کتاب سیاسى ـ اسلامى در کتاب خانه حَسَنیه قصرِ شاهى در رباط (مقاله پژوهشی حوزه)

شناخت میراث مخطوط و مطبوع اسلامى در زمینه سیاست اسلامى, مقدمه بهتر اندیشیدن در این رشته مهم علمى و سرنوشت ساز است. امروز یکى از دشوارهاى هاى اساسى ما در این قبیل موضوعات ناآشنایى با میراث اسلامى است که به نوعى سبب بى اعتمادى ما به گذشته و روى آوردن به اندیشه هاى جدید است. توان گفت که بسیارى از انحرافات فکرى و سیاسى موجود در کشورهاى اسلامى, ناشى از آشنایى یک طرفه اندیش مندان ما در زمینه علوم سیاسى یا آثار جدید و دورى آن ها از اندیشه هاى اسلامى پیشین است. طبعاً انتشار این قبیل فهارس و معرفى آثار سیاسى مى تواند به توسعه مطالعات اسلامى در این زمینه کمک کند.
فهرستى که ملاحظه مى کنید, شامل معرفى سى و یک نسخه خطى در زمینه سیاست اسلامى است که در کتاب خانه حَسَنیه مغرب در شهر رباط نگهدارى مى شود. این نسخه ها در فهرست این کتاب خانه, ج4, ص71ـ109 معرفى شده که در این جا با حذف عبارات اول و آخر نسخه, به اختصار ترجمه شده است. امید است که به همت علاقه مندانِ دانش سیاست و آشنایان به متون کهن و خطى, کارى بزرگ در زمینه کتاب شناسى آثار سیاسى کهن در زبان عربى و فارسى انجام پذیرد. پیش از این مرحوم دانش پژوه آثار فارسى سیاسى را گردآورى کرد. در زبان عربى هم تلاش هایى صورت گرفته است; اما با توجه به انتشار فهارس جدید نسخه هاى خطى در گوشه و کنار ایران و جهان, ضرورت کارى نوین و جامع جدى است.><
1ـ آثار الا ُوَل فى ترتیب الدُوَل ش9208
حسن بن عبداللّه بن محمد عباسى (م بعد از 709/1303)
نویسنده این کتاب را براى کتاب خانه سلطان بیبرس منصورى در شوال سال 708 هجرى تألیف کرده است. موضوع کتاب, آن گونه که در مقدمه آن آمده, عبارت است از بیان (قواعد المملکة و مبانیها, و اسرار السیاسة و معانیها, و تدبیر الدولة الفاضلة, و تقریر السیرة العادله. این کتاب در چهار بخش و هر بخشى ضمن ابواب و فصولى تنظیم شده است.
کتاب یاد شده در چاپ خانه بولاق مصر به سال 1296 چاپ شده است. چاپ دیگرى از آن در حاشیه تاریخ الخلفاء سیوطى و چاپ دیگرى هم به سال 1305 در چاپ خانه میمنیه صورت گرفته است.

2ـ الاحکام السلطانیه, ش969, 10440
ابوالحسن على بن محمد ماوردى (م450)

از این اثر معروف, دو نسخه کهن در این کتاب خانه موجود است. شهرت آن, ما را از ارائه شرح و تفصیل بیشتر بى نیاز مى کند.

3ـ آداب الحسبة ش 10990
ابوعبداللّه محمد بن ابى محمد سقطى مالقى (قرن پنجم هجرى/یازدهم میلادى)

این کتاب ضمن منشورات معهد العلوم المغربیه (المطبعة الدولیة, پاریس 1931) چاپ شده است.

4ـ انجم السیاسة ش5425 (ضمن مجموعه)
ابوعبداللّه مالقى
این اثر منظومه اى است مشتمل بر نصایحى درباره رعایت عدل, مشورت با علما, کم کردن فاصله میان امیر و مردم و رعایت مصالح رعیت و نیزتوجه به علم و دانش و کتاب.
5 ـ الاعانة فى الحق لمن ولى شیئا من امور الخلق ش9268
محمد بن ابى بکر بن على شطّى
نسخه برجاى مانده از این کتاب بسیار درهم ریخته و موریانه خورده و رطوبت دیده است و لذا استفاده از آن تقریباً ناممکن است.
6ـ الاشاره الناصحة لمن طلب الولایة بالنیة الصالحة ش7380
محمد بن سعید المرغثى السوسى (م1089/1678).
این کتاب در چهار فصل به مباحث مهمى در زمینه چارچوب و اصول کلى ریاست و امارت پرداخته است. فصل نخست در (معرفة زمانک) فصل دوم در (تغذر وجود النیة الصالحة), فصل سوم در (احتیاجک الى المعین من جنس المخلوقین) و فصل چهارم (ما حدث فى الخطط والریاسات و سایر الولایات…). در اصل کتاب شامل مواعظ و نصایحى براى امیران و آشکار کردن فساد آن روزگار است.

7ـ الاشاره فى تدبیر الامارة ش5708
ابوبکر محمد بن حسن مرادى حضرمى (م486)

این کتاب مشتمل بر مسائلى درباره امارت و وزارت بوده و مؤلف در سى فصل مباحثى را در زمینه هاى مختلف اخلاق عملى و سیاست مطرح کرده است. کتاب یاد شده در بیروت توسط دارالطلیعه در سال 1981 با تحقیق رضوان السید چاپ شده و عنوان الاشاره الى ادب الامارة به آن داده شده است. تحقیق دیگرى از این کتاب با عنوان کتاب السیاسة او الاشارة فى تدبیر الامارة به کوشش دکتر سامى النشار (دارالثقافه, الدار البیضاء, 1401/1981) به چاپ رسیده است.

8 ـ بدائع السلک فى طبائع الملک ش1088
قاضى الجامعة ابى عبداللّه محمد بن على بن ازرق اصبحى اندلسى (م896/1491)

این اثر به کوشش دکتر سامى النشار ضمن منشورات وزارت اعلام جمهورى اعراق در سال 1977 چاپ شده است. هم چنین چاپ دیگرى از آن با تحقیق محمد بن عبدالکریم در لیبى ـ تونس به سال 1397/1977 عرضه شده است. از این کتاب چندین نسخه دیگر هم در کتاب خانه حسنیه با ش422,1694, 1249, 2363, 9476, 7841, 9341, 8045 موجود است.
9ـ التبر المسبوک فى نصیحة الملوک ش6491, 5927
ابو حامد محمد بن محمد غزالى طوسى (م505/1111)
اصل این کتاب به فارسى براى سلطان محمد بن ملکشاه سلجوقى نوشته شده است. این کتاب نخستین بار در حاشیه سراج الملوک طرطوشى (قاهره 1306) چاپ شده و پس از آن در مطبعة المؤید قاهره در سال 1317 به چاپ رسیده است.
10ـ تحریر السلوک فى تدبیر الملوک
ابوالحسن على غزالى قادرى شاذلى محمدى (م؟)
مؤلف کتاب را ضمن بیست باب تنظیم کرده و مهم ترین مباحث آن در اثبات وجوب امامت و شروط انعقاد آن و نیز قواعد و اصول سیاست, اداره امور رعیت, آداب مصاحبت با ملوک و واجبات سپاه و… تنظیم کرده است. در پایان کتاب تاریخ 1043 آمده که روشن نیست مربوط به زمان تألیف است یا تاریخ کتابت نسخه.
11ـ التیسیر فى احکام التسعیر ش12453, 12581
ابوالعباس احمد بن سعید مجیلدى (م1094/1683)
این کتاب آن چنان که از مقدمه آن به دست مى آید, ویژه کسانى است که ناظر امور بازار بوده اند.
12ـ الحلل الخسروانیة فى شرح الرسالة السلیمانیة ش3398
ابو عبد اللّه محمد الیازعى (زنده در نیمه اول قرن سیزدهم هجرى)
این کتاب شرح نامه اى است که سلطان سلیمان شریف حسنى خطاب به مردم فارس در وقتى که بر عامل خویش شوریده بودند, نگاشته است.
13ـ حقیقة الامامة یا رسالة فى الامامة العظمى ش5490, 6454
عبدالقادر بن على بن یوسف فارسى (م1091/1680)
مسائل مطروحه در این رساله, درباره حقیقت امامت, احکام و شروط آن و همچنین طریق انعقاد امامت, وجوب اطاعت از امام, حکم عزل و دفاع از اوست.
14ـ الحسبة فى خطة الحسبة ش11050
محمد بن حسن حجوى ثعالبى
در این رساله, آگاهى هاى مختصرى درباره پیدایش حسبه آمده است.
15ـ الدوحة المشتبکة فى أحکام دارالسکة ش11128, 466
ابوالحسن على بن یوسف بن حکیم (قرن هشتم هجرى)
مؤلف این کتاب را به دستور ابو یحیى بن ابى مجاهد غازى وزیر سلطان ابو فارس عبدالعزیز بن احمد مرینى (811 ـ796) نگاشته و در آن احکام مربوط به ضرب سکه از طلا و نقره را آورده است. کتاب یاد شده در اصل تلخیص الروضة الغضة فى معرفة الذهب والفضة است.
16ـ رعایة الرعیة ش6895
ییوسف بن ابى الحجة, جمال الدین (قرن هفتم هجرى)
این نسخه که به خط مؤلف است و برگ اول آن افتاده, براى کتاب خانه سلطان الملک الکامل محمد (615ـ635) نوشته شده است. کتاب یاد شده درباره سیاست صلح و جنگ با استفاده از تجارب شاهان گذشته است.
17ـ الرسالة الصغرى ش7154
ابوعلى حسن بن مسعود یوسى (م1102/1691)
نویسنده در این کتاب کارهایى که سلطان باید براى قوام حکومت انجام دهد بیان کرده و به شرح آسیب شناسى حکومت به دلیل نقاط ضعف موجود در میان کارگزاران مالى و نظامى و قضایى, به خاطر تمایلشان به استبداد و ظلم و فساد پرداخته و از سلطان خواسته است که دست این ظالمان را از ظلم به رعیت کوتاه کند و به مصالح عامه توجه بیشترى بکند.
18ـ رسالة فى الخلافة و ولایة القضاء ش12375
مفضل بن عزوز
نسخه فوق العاده بد خط و ناقص بوده و تاریخ کتابت و نام ناسخ هم ندارد.
19ـ رسالة فى السلطنة, ما للسلاطین و ما علیهم ش3912
عمر بن موسى بن محمد الراجراجى م(868/1464)
همان گونه که از نام کتاب آشکار است, نویسنده از حقوق متقابل سلاطین با مردم سخن گفته است. این کتاب به کوشش Braulio Justel Calabozo با ترجمه اسپانیاى آن ضمن منشورات المعهد الاسبانى العربى للثقافه (مادرید 1983) به چاپ رسیده است.
19ـ سراج الملوک ش1839
ابوبکر محمد بن ولید فهرى طرطوشى (م520/1126)
این کتاب یکى از مهم ترین آثار سیاسى است که بر بسیارى از آثار پس از خود تأثیر گذاشته است. از این کتاب ده ها نسخه خطى در همین کتاب خانه و سایر کتاب خانه ها موجود است. این کتاب نخستین بار در مطبعة بولاق در سال 1289 و پس از آن در مطبعة الازهریة قاهره در سال 1319 قمرى به چاپ رسید. بعدها نیز مکرر چاپ شده است.

20ـ سلوک المَلِک فى تدبیر الممالک ش5450
شهاب الدین احمد بن محمد بن ابى الربیع (م227/842)
ابن ابى الربیع این کتاب را براى مستعصم عباسى تألیف کرده است. کتاب در سال 1286 قمرى و 1309قمرى به چاپ رسیده است.
21ـ السیاسة فى تدبیر الریاسة المعروفة بسر الاسرار ش466, 66, 586
منسوب به ارسطاطالیس ترجمه یحیى بن البطریق (در حدود 200/815)
22ـ الشهب اللامعة فى تدبیر الریاسة النافعة ش1103
ابوالقاسم عبداللّه بن یوسف (م783/1381)
مؤلف ضمن بیست و پنج باب مسائل مربوط به خلافت را مورد بحث قرار داده و از سازمان هاى حکومتى نظیر مجالس شورا, وزارت, دبیرى, و سیاست نظامى و جز آن سخن گفته است. از این کتاب نسخه هاى دیگرى هم در این کتاب خانه موجود است. کتاب یاد شده به کوشش دکتر سامى النشار (دارالثقافة, الدراالبیضاء, 1404/1984) به چاپ رسیده است.
23ـ عین الادب و السیاسة وزین الحسب والریاسة ش507, 96
ابوالحسن على بن عبدالرحمن بن هذیل اندلسى (اواخر قرن هشتم)
24ـ الفوائد والقلائد, قلائد السلوک فیما یحتاج الیه الملوک ش6481
ابوالحسن محمد بن حسین اهوازى (م428/1037)
این کتاب در هشت باب تنظیم شده و ضمن آن نصایح سیاسى مختلفى براى والیان و کارگزاران ارائه کرده است.
25ـ کشف الحال عن الوجوه التى ینتظم بها بیت المال ش12397, 12428, 12377
محمد بن طالب تاودى ابن سوده مرى (م1209/1795)
26ـ کشف الغمة ببیان أن حرب النظام حق على هذه الامة ش؟
محمد بن عبدالقادر الکردودى (م1269/1852)
وى در این کتاب با استفاده از سراج الملوک و آثار دیگرى مانند مقدمه ابن خلدون مطالب خود را تهیه کرده است.
27ـ مذکرة عن مؤتمر الجزیرة الخضراء ش 11002
این کتاب مجموع مباحثاتى است که در گردهمایى بین المللى اسپانیا که (شهر جزیرة الخضراء) در سال 1906 برپا شد, مطرح شده و موضوع آن مربوط به گشودن باب دخالت خارجى در شئون کشور عربى مغرب از نظر مالى و ادارى و سیاسى و نظامى بوده است.
28ـ المواهب الربانیة فى شرح قصیدة السیاسة السلطانیه ش12495محمد بن عبداللّه (زنده در 1205)
مؤلف در این رساله به شرح منظومه منسوب به ابوعبداللّه محمد بن خطیب سلمانى پرداخته است. در مورد دیگرى, منظومه یاد شده به ابوعبداللّه مالقى نسبت داده شده است.
29ـ نظم السلوک فى آداب الملوک ش 8797مؤلف؟
مؤلف این کتاب را در یک مقدمه و پنج باب تنظیم کرده است.
30ـ نصیحة الصفاء فى قواعد الخلفاء ش 3914, 4493
احمد بن محمد بن یعقوب ولالى (م1128/1716)
این کتاب در چهار باب تنظیم شده و مباحث به عمده درباره خلافت و اصول حفظ و حراست از آن است.
31ـ واسطة السلوک فى سیاسة الملوک ش586
امیر ابو حمو موسى بن یوسف ازیانى (م791/1388)
در این کتاب مطالبى پیرامون ادب و تاریخ و سیاست آمده است.