راز بالندگى (مقاله پژوهشی حوزه)

إنّ الإمامة اُسّ الاٍسلام النامی 1
1 .از آن روز که آدمى پاى بر زمین نهاد، همنوع طلبى را در نهاد داشت .این سرشت انسانى، فرزندان آدم را به هم پیوند داد و بدین سان همگرایى و جمع زیستى پایه گذارى شد .از دیگر سو، نیروى استخدام یا میل به حفظ منافع او را به تفرق و تک گرایى سوق مىداد و تا اندازه اىاز جمع جدا مىساخت .ضرورت سازمان و نهادى که بر جمع انسانى نظارت کند تا این دو را به هم آمیزد و زمینهء رشد و بالندگى را فراهم سازد، از همین رهگذر نشات مىگیرد .
تاریخ چندین هزار سالهء زندگى بشر،رویکرد انسان را به این ضرورت گواهى مىکند . و روشن است که تنوع مدیریتها و تفاوت اهداف، این تئورى را آسیب پذیرنمىسازد چرا که :انه لابد للناس من امیر بر او فاجر.2
اندیشه ورزى در چگونگى مدیریت جامعه از دیرباز نخبگان را به خود مشغول داشته است و جمهوریت و سیاست، کهن ترین نمونه آن است .
مورخان اندیشه سیاسى بر این نکته پا مىفشارند که پیشینه تفکر سیاسى به آغاز زندگى جمعى انسانها بر مىگردد .در این دوران دراز مکتبهاى سیاسى گونه گونى به وجود آمده و امروزه رشته هاى فراوانى درعلوم سیاسى پدیدار گشته است .نگاهى به آنچه با پسوند سیاسى به کار مىرود، این تنوع و گستردگى را مىنمایاند :فلسفهء سیاسى، اندیشهء سیاسى، نظام سیاسى، فرهنگ سیاسى، فقه سیاسى، حقوق سیاسى، جامعه شناسى سیاسى، اقتصاد سیاسى، جغرافیاى سیاسى، تاریخ سیاسى و .....
2 .فراتر از همهء مکتبها و اندیشه هاى سیاسى، اندیشه اى فرا بشرى در همه ادوار زندگى آدمى به چشم مىخورد که مىتوان ازآن به سیاست دینى و آسمانى تعبیر کرد . شاید بتوان تاریخ این" سیاست برین "را ـ که همزاد آدمى به نظر مىرسدـ، همان تاریخ انسان دانست .
قرآن کریم از" خلافت "آدم و داوود،" امامت "ابراهیم و" وزارت "هارون سخن مىراند، و جایگاه این مفاهیم دراندیشهء سیاسى بر آگاهان پوشیده نیست .بگذریم از مفاهیمى چون، قوم، طاغوت، استضعاف، استکبار، قتال و...که قرآن کریم در شرح حال پیامبران پیشین آورده و همه در حوزهء دانش سیاسى قرار دارد .اما قرآن کریم، خود دایره اى فراختر از این مفاهیم را براى رسالت پیامبر خدا(ص )وامت اسلامى ترسیم کرده است : هجرت، جهاد، صلح، بیعت، امر به معروف، نهى از منکر و ...
این مطالب را مىتوان به گونه اى دیگر گزارش کرد که شریعت هاى آسمانى _ که به انگیزهء مدد رساندن به آدمى فرود آمده اند _ تنها به پندهاى اخلاقى بسنده نکرده اند، بلکه با تعلیم توده ها رسالت خود را آغازیده و سپس با نهادهاى حکمرانى در افتاده و پایان کارشان، برپایى حاکمیتى نو بوده است .
تحلیل کلامى این نظریه این است که نمىتوان پذیرفت که تئورىها و مکتبهایى که به زندگى انسان نظر دارد، بعد جمع زیستى وى را ندیده انگارد .حتى نظریه پردازان اخلاقى محض هم در باب حکومت و سیاست جامعه، داورى مىکنند .
این امر در شریعت اسلامى به گونه اى آشکار خود نموده است .پیشینهء فرهنگ سیاسى مسلمانان و دستاوردهاى علمى آنان درباب آیین شهریارى، سیاست نامه نویسى وفقه سیاسى این گفته را به خوبى گواهى مىکند .تردیدى نیست که مصدر این تلقى و بینش، متون دینى، یعنى قرآن و سنت، بوده است .
3 .جهان اسلام در دوران معاصر، شاهد دو پدیدهء در خور درنگ در حوزهء سیاست است : یکى نگرش منفى نسبت به سیاست دینى است .این نگرش ـ که سابقهء بلندى دارد و دربرخى جامعه ها دوران بلوغ خود را مىگذراند _با تمامى ادیان، به ویژه اسلام، رو در رو است .این نگرش که انزواى سیاسى براى تفکر دینى و کاهش تحرک ایمان مذهبى را در پى دارد، تهاجمى برون دینى است و فرزانگان مسلمان را به پژوهشهاى عمیق وجدى فرا مىخواند تا به تبیین و استحکام باورهاى خویش پرداخته و توان دفاع معقول را بیابند .
دومین پدیده، حضوراندیشهء سیاسى مبتنى بر ولایت فقیه است .این پدیده گرچه ازبعد نظرى سابقه اى طولانى دارد و البته تطوراتى را پشت سر گذارده که نشان نوپایى و بى ریشه گى نیست، اما حضور عینى و خارجى آن به پیروزى انقلاب اسلامى در ایران باز مىگردد .
این امر نیز دانشوران شیعى را به تفکر و تامل فرا مىخواند تا بتوانند آن را فراتر ازحوزهء فقاهت شیعى و در مواجهه با سایر تئورىهاى سیاسى اسلامى و غیر اسلامى عرضه کنند .
این دو پدیده تنها دو مسئلهء علمى _ سیاسى نیست ، بلکه دو عرصهء کلان تفکر است که به بسترى فراخ از میراث دینى و مذهبى بر مىخورد و نفى و اثبات آن بر این دامنهء گسترده اثر مىگذارد .
گرچه بیش و کم، در کتابها و مطبوعات، به گونه اى سطحى و عمیق و به اجمال و تفصیل، از این قضایا یاد مىشود، اما مطالعهء ویژه، کارشناسانه و روزآمد آن، بارى بر زمین مانده است .
تصمیم حکیمانهء دبیرخانهء مجلس خبرگان بر انتشار فصلنامهء حکومت اسلامى در پى برداشتن این بار سنگین است .
" حکومت اسلامى"، که سمبل اندیشه و فقه سیاسى اسلام و تداعى کنندهء نهضت علمى و عملى امام خمینى(قده )در جهان معاصر است، مىکوشد تا بسترى علمى و سالم براى طرح این گونه مباحث و تفکر و تامل در بارهء آن را فراهم سازد .
این نشریه با الهام ازرهنمودهاى مقام معظم رهبرى، حضرت آیه الله خامنه اى(مد ظله ) دردیدار با مسئولان فصل نامه، اهداف زیر را فرا روى خود قرار داده است :
1 .تبیین اندیشه سیاسى اسلام
2 .معرفى فقه سیاسى
3 .تبیین اندیشهء سیاسى مبتنى بر"ولایت فقیه "
4 .فراهم سازى بستر گفت و گوهاى علمى در عرصهء سیاست دینى
5 .پرداختن به تاریخ سیاسى مسلمین .
در پرتو این هدفها، اندیشه وران عرصهء سیاست و سیاست دینى را در مسائل ذیل به همکارى فرا مىخوانیم :
یک :فلسفهء سیاسى در اسلام .
فلسفهء سیاسى که گاه با تعبیرات دیگرى چون اندیشهء سیاسى، تئورى سیاسى و...از آن یاد مىشود، به مباحث نظرى و اساسى در سیاست، مانند پدیدهء دولت، مشروعیت، قدرت، عدالت، ارتباط فرد و جامعه و...نظر دارد .
تحقیق در این مفاهیم در حوزه تفکر اسلامى و شیعى، یکى از ضرورتهایى است که فصلنامه، دانشوران را به مطالعه در آن دعوت مىکند .
دو :نظام سیاسى در اسلام .
تحقیق در الگوى پایدار روابط انسانى ـ که مبتنى بر قانون و قدرت مجاز با نگرش دینى است ـ ضرورتى دیگر است .به تعبیر دیگر تحقیق در ساختار سیاسى جامعهء اسلامى، نهادهاى سیاسى وابسته و دولت، دومین عرصه اى است که نشریه در پى آن است .
سه :فرهنگ سیاسى در اسلام .
فرهنگ سیاسى ـ که گاه به احساسات، تلقیات، باورها، آرمانها، هنجارها و ارزشهاى فرهنگى یک جامعه یا نظام سیاسى اطلاق مىشود و گاه به سطح دانش و ادراک طبقات گوناگون و اقشار اجتماعى از قدرت و سیاست ـ گفته مىشود، بسترى دیگر براى پژوهش است .
در این باره مىتوان نگاه توصیفى داشت و فرهنگ سیاسى را در گذشته و حال جامعه هاى اسلامى بیان کرد، و نیز مىتوان گرایش توصیه را در پیش گرفت بدین معنا که آیین اسلام چه ارزشهاى فرهنگى را براى جامعه مىپسندد و به چه سطحى ازدانش سیاسى فرا مى خواند .
چهار :فقه سیاسى در اسلام .
نگاه فقهى و حقوقى به مباحث درونى سیاست، چه روابط داخلى حاکمیتها و چه روابط خارجى، بسترى دیگر براى اندیشه کردن است .به ویژه اینکه فقه سیاسى در فرهنگ فقهى حوزه هاى علوم دینى، هنوز حد و رسم روشنى نیافته و روش تدوین آن، و نیز ارتباطش با فلسفهء سیاسى، نظام سیاسى و فرهنگ سیاسى آشکار نیست .
پنج :قانون و قانونگذارى در اسلام .
پرداختن به مباحث حقوق اساسى گرچه بافقه سیاسى قرابت ، بلکه تااندازه اى تداخل دارد، ولى توجه ویژه اى طلب مىکند .از این رو، غور در مباحث قانون، چگونگى قانونگذارى در اسلام و قانون اساسى فصلى ممتاز است .
شش :نظریهء ولایت فقیه.
همانگونه که پیش از این گفته شد، حضور اندیشهء سیاسى شیعى یکى از پدیده هاى نو در جهان معاصر است .در این اندیشه ولایت فقیه عنصر اصلى است .تحقیق در بارهء آن وکاوش از مسائل تازه یاب و نیز تبیین روشن از مبانى و نتایج و تطورات این تئورى، مورد تاکید نشریه است .
هفت :تاریخ اندیشه و فقه سیاسى در اسلام .
گذشته، چراغ راه آینده است .حفظ میراث گذشته، فخر فرهنگى براى آیندگان است، همانگونه که دریافت ضعفها و سستىهاى پیشین، مایهء عبرت .
پیشینه فرهنگى مسلمانان را نظاره کردن و اندیشه هاى سیاسى، فلسفه ها و نظام هایش را به مطالعه نشستن، و تحولات سیاسى و فراز و فرودهاى آن را به بحث گذاردن، از آنرو که فواید یاد شده را داراست، از اهداف دیگر نشریه است .
هشت :پژوهشهاى تطبیقى در حوزهء سیاست .
ارزش پژوهشهاى تطبیقى در عرصه هاى مختلف علوم انسانى بر کسى پوشیده نیست .نظریات ارباب معرفت را کنار هم نهادن از مهمترین ارکان بالندگى دانش و بهترین شیوه در نشان دادن سستىها و قوتها است . تطبیق میان اندیشه هاى متفکران اسلامى مذاهب مختلف، مقارنه و سنجش آرا و نظریه هاى دینى و دیگر مکتبها در قلمروهاى یاد شده، ضرورتى است که این فصلنامه، دانشوران را به آن دعوت مىکند .
نه :نهادهاى عالى در جمهورى اسلامى ایران .
پژوهش درمبانى فقهى و حقوقى عالىترین نهادهاى مرتبط با حوزهء رهبرى، چون مجلس خبرگان، شوراى نگهبان و مجمع تشخیص مصلحت، و نیز ضرورت و چگونگى شکلگیرى این نهادها از دیگر بخشهاى فصلنامه است .
ده :نظریه پردازان اندیشه سیاسى اسلام .
پرداختن به شرح حال .اندیشه ها وآثار متفکران اسلامى در حوزهء سیاست، به ویژه آنان که صاحب مکتب و نظریه بوده اند، پیوند نسل نو را با گذشته تثبیت مىکند .از این رو نشریه فضایى را براى آن در نظر گرفته است .
یازده :نقد و معرفى کتاب .
نقد و معرفى کتاب در عرصه هاى یاد شده، فصلى از فصول مجله است .معرفى سیاستنامه هایى که به خامهء دانشوران اسلامى نوشته شده و نیز پایان نامه ها، رساله ها و مقاله ها به تنوع و غناى نشریه خواهد افزود .
دوازده :کتابشناسى .
کتابشناسىهاى اجمالى و توصیفى در زمینه هاى فوق و نیز کتابشناسى متفکران اسلامى ـ که در عرصهءسیاست، صاحب مکتب و فکر بوده اند ـ بخشى دیگر از مجله است .
سیزده :مکتوبات سیاسى .
نامه هاى سیاسى که میان عالمان اسلامى و رجال سیاسى مبادله شده، و نیز اعلامیه ها و فتاواى سیاسى که نشانگر حضور سیاسى آنان است و ازدیدگاه و راى آنان پرده بر مىدارد، در مجله جاى مىگیرد، و آشنایان با چنین آثارى به همکارى دعوت مىشوند .
چهارده :معرفى و احیاى متون کهن سیاسى .
معرفى نسخه هاى کهن در عرصهء سیاست و نیز احیاى آثارى که از حجم کم برخوردار است، مورد توجه مجله است .
در پایان از دل مىگوییم که پس از امید به عنایت حضرت احدیت، دوام، غنا و نشاط مجله را در گرو نقد و نظر و همکارى علمى فرزانگان و ارباب معرفت مىدانیم .
سردبیر
پىنوشت ها :
1 .الکافى، ج1، ص200 .
2 .نهج البلاغه، خطبهء 40 .