۳۹.
کلیدواژه‌ها:
علی اکبر سرفراز ایران شناسی باستان شناسی
پیوستگی یا گسستگی فرایندهای فرهنگی-اجتماعی فرهنگ و شهرآیینی ایران و مردمان ایرانی در گذر تاریخ همیشه از پرسمان های بنیادین و چالش های اندیشگی اندیشمندان ایران شناسی و شرق شناسی بوده است که هر یک با رهیافتی از گونه ای دیگر بدین پرسمان نگریسته و درکوشیده اند که پاسخی منطقی و مستند برای آن بجویند و بیابند؛ اما برای نمونه، اگر نگاهی به آثار ایران شناختی پیشگامانی چون ادوارد براون، تئودور نولدکه، برت فراگنر و حتی علّامه قزوینی داشته باشیم، ایران شناسی امروزه بیش از آن که جستارمایه ای تاریخی باشد، زبان شناختی و ادبی است! حال آن که، روش شناسی عالمانه ایران شناسی می تواند و البته باید هم، رهیافت های گوناگونی داشته باشد؛ و در این عرصه، کارنامه نوآور شادروان «علی اکبر سرفراز» (1402-1305) در زمینه باستان شناسی ایرانِ تاریخی نمود و بازتابی باستان شناختی است از پیوستگی هستی تاریخی ایران:علی اکبر سرفراز با نام اصلی علی اکبر کارگر سرافراز، باستان شناس پیش کسوت ایرانی، در بیستم بهمن ماه 1402 درگذشت. سال های 1340 تا 1380 سال های شکوفایی کارنامه سرفراز در کاوش های باستان شناختی و مدیریت و تدریس به شمار می آید که در وزارت فرهنگ و هنر، موزه ایران باستان و دانشگاه های تهران و تربیت مدرس و سرانجام، سازمان سمت و پژوهشکده نظر سپری گشت. بررسی کارنامه پربار زندگی حرفه ای سرفراز نشان می دهد ایده ایران و پرسش از فرایندهای تاریخی بازتاب یافته در دو هزاره از میراث ایران، از ماد تا ایلخانی، درون مایه کاوش های باستان شناختی وی بوده است: کاوش یادمان هایی که هر یک، به گونه ای، نه تنها نام ایران و تاریخ سازان ایرانی آن را بازتاب می دهند، بلکه بر پیوستگی فرایندهای تاریخی و اجتماعی فرهنگ و شهرآیینی ایران و ایرانیان دلالت دارند: آتشکده نوشیجان تپه ملایر، کاخ کوروش هخامنشی در برازجان، آثار هخامنشی جزیره خارک خلیج فارس، پرستشگاه مهری مسجد سلیمان، نقوش برجسته ساسانی تنگ چوگان، پرستشگاه آناهیتای بیشاپور، مسجد جمعه سلجوقی اردبیل، رصدخانه ایلخانی مراغه، ربع رشیدی و ارگ علی شاه در تبریز و البته آتشگاه آذرگشنسپ آذرآبادگان و ایوان ساسانی خسرو که در روزگار ایلخانی چونان کاخ آباقان بازسازی شده بودند. به گفته خود شادروان سرفراز، ثمره هفت هزار روز کار و زندگی وی در بیابان، کاوش 16 کاوشگاه از روزگار ماد تا ایلخانی، بررسی و معرفی 32 محوطه باستانی و ثبت 430 اثر تاریخی در فهرست آثار ملی ایران بوده است.با این حال، باید سرفراز را پیش گام باستان شناسی دوره ایلخانی ایران دانست (آجورلو، 1388): پژوهش های تاریخی دوره ایلخانی که عصر نوزایی فرهنگ ایرانی است، هر چند در ایران با کارهای نوآور استادانی چون شادروان منوچهر مرتضوی (1341، 1358)، چهره بنام دانشگاه آذرآبادگان (اکنون: تبریز) و اثر گرانسنگ «مسائل عصر ایلخانان» وی بنیان نهاده شد، اما فضل تقدم باستان شناسی دوره ایلخانی بی گمان به سرفراز می رسد که با کاوش تخت سلیمان (کیانی، سرفراز، 1347) سرآغاز گرفت، با رصدخانه مراغه – با سفارش و سرمایه دانشگاه آذرآبادگان و همکاری شادروان پرویز ورجاوند (1366)- ادامه یافت و پس از کاوش ایوان جنوبی ارگ علی شاه تبریز (Ajorloo & Mazhari, 2023)، سرانجام با ربع رشیدی (1358) به پایان رسید؛ یعنی چهار کاوشگاه کلیدی از شش کاوشگاه کلیدی دوره ایلخانی ایران که آثار دو برهه پرسش برانگیز از دگرگونی های فرهنگی-اجتماعی و سیاسی ایران یعنی عصر خواجه نصیرالدین و عصر خواجه رشیدالدین را دربرمی گیرند: دو سده ای که تبریز اینک پایتخت نوزایی فرهنگ و هنر و شهرآیینی ایرانی بود و ایران، پربسامدترین واژه متون تاریخی و ادبی این دوران.