زبان ترکی آذری

تحقیق حاضر، ساخت افعال سبک رمزگردانی شده ترکیِ آذری‑ فارسی را از منظر «مدل زبان ماتریس» مورد مطالعه قرار داده است. داده ها با حضور در کلاس و ضبط و یادداشت برداری از تعاملات رسمی و غیر رسمی چهار نفر از معلّمان با صد نفر از دانش آموزان دوزبانة کلاس های ابتدایی و همچنین مصاحبت با هشت نفر از معلّمان دو زبانه جمع آوری شدند. بررسی داده های جمع آوری شده نشان داد که در ساخت افعال سبک رمزگردانی شده، سازه های غیر فعلی زبان فارسی (اسم ها، صفت ها، قیدها و گروه های حرف اضافه ای)، به عنوان عناصر درونه با افعال سبک ترکی آذری ترکیب می شوند و در جملات زبان ترکی آذری به کار می روند. زبان ترکی آذری به عنوان زبان ماتریس، چارچوب ساخت واژی‑ نحوی این جملات را تعیین می کند. این بخش از داده ها با اصول مدل زبان ماتریس انطباق کامل دارد. امّا کاربرد ساخت افعال سبک رمزگردانی شده ترکی آذری‑ فارسی در جملات سببی ترکی آذری، اصل ترتیب تک واژهای مدل زبان ماتریس را نقض می کند. بررسی ساخت های سببی رمزگردانی شده نشان داد که سازة غیر فعلی زبان فارسی به عنوان عنصر درونه، نه تنها در سطح مفهومی‑ واژگانی، بلکه در سطح گزاره‑ موضوع نیز فعّال می شود. فعّال شدن سازه غیر فعلی زبان درونه در سطح گزاره‑ موضوع و به دنبال آن، اعمال نحو زبان درونه بر بند متمم سببی رمزگردانی شده، نه تنها بر بسط و گسترش اصل ترتیب تک واژهای مدل زبان ماتریس تأکید دارد، بلکه نشان دهنده تأثیرپذیری نحو از واژگان است که تأییدی بر عدم استقلال نحو از واژگان به شمار می آید.

این مقاله در چارچوب «رده شناسی نقش گرای نظام مند» و با تکیه بر تعمیم های رده شناختی متیسن ( 2004 ) کوشیده است، رفتارهای رده شناختی نظام آغازگر دو زبان فارسی و ترکی آذری را که به لحاظ نَسبی به دو خانواده زبانی متفاوت متعلق اند، توصیف و مقایسه کند. به بیانی مشخص تر، این پژوهش تلاش کرده است به این پرسش اساسی پاسخ دهد که با توجه به تعمیم های رده شناختی متیسن، نظام آغازگر و مشخصاً سه زیرنظام « نشان داری آغازگر » ، « گزینش آغازگر » ، و « نوع آغازگر » در زبان فارسی چه تفاوت ها و شباهت هایی با آن نظام ها در زبان ترکی آذری دارند. مطالعه حاضر نشان داد که دو زبان فارسی و ترکی آذری 1) دارای ساخت آغازگری پایان بخشی تقریباً همانند هستند، 2) با آغازگرهای بی نشان و نشان دار به یک شکل برخورد می کنند، 3) افزون بر آغازگر ساده، دارای آغازگر چندگانه نیز هستند، 4) با عناصر سازنده آغازگر چندگانه به یک شکل برخورد می کنند و 5) دارای نظام آغازگر وجه آزاد هستند. این یافته ها نشان می دهد که دو زبان فارسی و ترکی آذری که به لحاظ نَسبی کاملاً متفاوت هستند، دارای نظام آغازگر و مشخصاً سه زیرنظام « نشان داری آغازگر » ، « گزینش آغازگر » ، و « نوع آغازگر » مشابهی هستند. این نتیجه با «اصل سازگاری محوری» هم سو است. بر اساس این اصل، زبان ها با توجه به محور جانشینی/ نظام و نه محور هم نشینی/ ساخت، گرایش به سازگاری بیشتر با یکدیگر دارند.

یکی از مسائل قابل توجه در حوزه زبان شناسی اجتماعی و دوزبانگی، پدیده رمزگردانی است. از جوامع بزرگ دوزبانه در ایران می توان به جامعه دوزبانه های ترکی آذری-فارسی زبان اشاره کرد که وقوع این پدیده در میان بسیاری از آنان امری معمول است. هدف از انجام این پژوهش، بررسی علل عوامل رمزگردانی و انواع آن در میان تعدادی از دبیران دوزبانه ترکی آذری-فارسی زبان در شهر ارومیه می باشد. بدین منظور ابتدا داده های مرتبط با رمزگردانی این دبیران، از طریق مشاهده مستقیم گردآوری شد. این داده ها پس از آوانگاری، مورد تحلیل قرار گرفت. در پژوهش حاضر، از چارچوب نظری بلوم و گامپرز (1972) استفاده شده است. نتایج پژوهش نشان داد که 15 عامل مختلف در وقوع رمزگردانی در میان این دبیران مؤثر بوده اند. همچنین مشخص گردید این دبیران دوزبانه در سه بافت اتاق دفتر، جلسات شورای دبیران، و کلاس های ضمن خدمت، در هنگام گفتگو درباره موضوعات آموزشی و غیرآموزشی از هر دو نوع رمزگردانی (استعاری و موقعیتی) استفاده می کنند.

استفاده از عبارت های خطاب استعاری در بیان احساسات و عواطف، موضوعی مهم در مطالعات جوامع به شمار می رود. پژوهش حاضر به منظور بررسی پدیده اجتماعی عبارات خطاب استعاری از منظر زبان شناسی شناختی با سه هدف کشف انواع و بسامد استعاره های مفهومی، بسامد وقوع آن ها در دو گروه سنّی مردان و زنان جوان و میان سال و میزان وقوع خطاب های استعاری در رابطه با کلّ آن ها در گونه گفتاری ترکی آذری خوی صورت گرفته است. روش پژوهش، به شیوه تحلیل محتوا است و جمع آوری داده ها به روش میدانی و با استفاده از پرسش نامه از صد گویشور خویی انجام شده است. آمارها نشان می دهد که بر اساس طبقه بندی لیکاف و جانسون (1980) بسامد هرکدام از انواع عبارت-های خطاب استعاری در رابطه با یکدیگر به ترتیب استعاره های «ساختاری» (267) مورد، «هستی شناختی» (212) مورد و «جهتی» (3) مورد، نگاشت شدند. نتایج به دست آمده نشان می دهد: 1- میزان کاربرد انواع عبارت های خطاب استعاری به ترتیب به زنان جوان (17/39%)، مردان جوان (22/28%)، مردان میا ن سال (30/19%) و زنان میان سال (31/13%) اختصاص دارند. 2- از کلّ عبارت های خطاب به دست آمده، (1/55%) مربوط به خطاب های استعاری و (9/44%) مربوط به خطاب های غیر استعاری است؛ یعنی بیش از نیمی از خطاب ها در خوی ماهیت استعاری دارند.

یکی از معیارهای سنجش میزان پیشرفت در هر جامعه، نشر کتاب است. میزان نشر کتاب، معمولاً محک مناسبی برای نشان دادن رشد و توسعه علمی، فرهنگی، اقتصادی و ... یک جامعه است. نگاهی به وضعیت نشر کتاب به زبان ترکی آذری نشان می دهد که همواره در افت و خیزهای فراوان بوده و کمتر روی آرامش به خود دیده است. هدف: در این پژوهش، دسترسی به اطلاعاتی درباره وضعیت نشر کتاب به زبان ترکی آذری و سیر تحول آن در سال های بعد از انقلاب اسلامی مهم ترین هدف است. استخراج و به دست آوردن آمار کتب منتشرشده به زبان ترکی آذری در 40 سال اخیر، به نتایج قابل توجهی منتج شده است. به طور کلی در این پژوهش پرسش اصلی مطرح شده عبارت است از این که وضعیت نشر کتاب به زبان ترکی آذری در سال های مورد پژوهش از نظر شمارگان، سال نشر و موضوع چگونه است؟ روش: پژوهش حاضر از نقطه نظر هدف بنیادی و از نظر روش انجام، روش استنادی و کتاب سنجی با استفاده از آمار توصیفی است. جامعه آماری پژوهش حاضر، تعداد 4690 عنوان کتاب به زبان ترکی آذری که در فاصله سال های 1358 تا 1397 در کل کشور چاپ و منتشر شده اند، است. مشخصات این کتاب ها با مراجعه به بانک های اطلاعاتی معتبر مانند خانه کتاب و کتاب شناسی ملی ایران به دست آمده است. در کنار آن ها، برای دستیابی به مشخصات همه کتاب های منتشر شده به زبان ترکی آذری، به کتاب شناسی های معتبر که توسط کتاب شناسان بنام در طی سالیان گذشته تهیه و تدوین شده اند، مراجعه گردیده است. با توجه به ماهیت موضوع پژوهش برای بررسی وضعیت نشر کتاب به زبان ترکی آذری بین سال های 1358- 1397 از روش استنادی و کتاب سنجی با استفاده از آمار توصیفی استفاده شد. یافته ها: نتایج پژوهش نشان می دهد که بیشترین کتاب منتشرشده به زبان ترکی آذری به سال 1397، به تعداد 374 عنوان مربوط می شود و کمترین آن به تعداد 8 عنوان در سال 1371 است. از مجموع کتاب های مذکور تعداد 3377 عنوان تألیفی است. ناشران شهر تبریز با انتشار 1707 عنوان کتاب به زبان ترکی آذری در رتبه اول قرار دارند. تعداد 3404 عنوان چاپ اول هستند. تعداد کتاب های تک زبانه (ترکی آذری) 4356 عنوان بوده و تنها 334 عنوان کتاب به دو یا چند زبان منتشر شده است. بیشتر کتاب های منتشر شده به زبان ترکی آذری مربوط به موضوع ادبیات است. شیب تند نزولی متوسط شمارگان کتاب، تعداد آن را به عدد سه رقمی رسانده است که کمترین تعداد متوسط شمارگان به سال 1397 مربوط می شود که به تعداد 665 نسخ است. در همه سال های مورد پژوهش، متوسط قیمت کتاب رو به افزایش بوده است. آمار موجود نشان می دهد که در سال های مورد پژوهش، به طور متوسط سالانه تعداد کمتر از 120 عنوان کتاب به زبان ترکی آذری منتشر شده است. اصالت/ ارزش: بررسی منابع و پژوهش های مختلف نشان داد که تاکنون پژوهشی در ارتباط با موضوع مورد پژوهش انجام نیافته است. یافته های این پژوهش می تواند در تصمیم گیری ها و سیاست گذاری های آتی در زمینه انتشار کتاب به زبان ترکی آذری مفید باشد.

در این پژوهش ساخت گروه اسمی ترکی آذری در قالب دستور نقش و ارجاع و بر پایه الگوی نظری ون ولین (2005) بررسی می شود. در این پژوهش تحلیلی توصیفی، داده های مورد استناد، از منایع نوشتاری و با گوش دادن به مکالمه های ساکنان آذری زبان استان آذربایجان شرقی انتخاب شده اند که به روش نمونه گیری هدفمند تنها جملاتِ حاوی گروه های اسمی پیچیده و مرکب انتخاب شده اند. تحلیل داده ها نشان داد که گروه اسمی پیچده شامل بندهای تحدیدی، بندهای غیرتحدیدی و متمم های اسمی است. ارتباط در گروه موصولی تحدیدی از نوع پیروسازی و پیوند از نوع هسته است. بندهای موصولی غیر تحدیدی چون برای تشخیص اسم به شنونده اطلاعات ضروری منتقل نمی کنند و از لحاظ معنایی رابطه نزدیک با هسته اسمی ندارند، ارتباط در این نوع گروه اسمی پیروسازی و پیوند از نوع مرکز اسمی می باشد. ساخت های حاوی متمم اسمی بندی به عنوان موضوع مرکز هسته اسم دارند. نوع ارتباط در این نوع گروه اسمی از نوع پیروسازی و پیوند از نوع مرکز هسته اسم می باشد. گروه اسمی مرکب شامل گروه های اسمی عطفی، درون مرکز، برون مرکز و بدل می باشد. همچنین، با بررسی ساخت گروه اسمی از منظر نقش و ارجاع می توان به نکاتی اشاره کرد که مختص این دستور بوده و در دیگر دستورهای............

در تمامی زبان ها روشی برای منفی کردن بخش های مثبت وجود دارد که جزئی جدایی ناپذیر از آن زبان ها است. زبان ترکی آذری نیز از این قاعده مستثنی نیست. در خصوص در زبان ترکی آذری مطالعاتی انجام شده، ولی بیش تر جنبه نحوی مقوله منفی سازی بررسی شده است و در زمینه ساخت واژی نیاز به بررسی های دقیق تری وجود دارد. بنابراین در این مقاله سعی شد مقوله منفی سازی از نظر ساخت واژی بررسی شود. به همین منظور داده هایی از شم زبانی نویسنده و سایر گویشوران این زبان و همچنین جملاتی از سه کتاب ترکی کلیات اشعار ترکی شهریار به انضمام حیدربابایه سلام (با مقدمه، تصحیح و تعلیقات حمید محمدزاده،1392) ، «آتالار سوزو» اثر فرهاد صادقی قورولو (1390) که حاوی مجموعه ای از ضرب المثل های ترکی آذری است و رمان ترکی «شرق جنگل» اثر لی اصلان اوغلو (2009)  جمع آوری شدند که حاوی جملات منفی بودند.  سپس تکواژ هایی که چه به صورت صریح و چه ضمنی معنای منفی را به جمله القا می کردند، استخراج و دسته بندی شدند. پس از بررسی این داده ها مشخص شد، تکواژهای [ma] و [mə] به عنوان نشانه های نفی صریح در زبان ترکی وجود دارند، که این تکواژها با توجه به زمان افعال به صورت تکواژهای [m] [may] [məy] [məz] [maz] تغییر شکل می دهند. در مقابل نفی صریح، نفی ضمنی قرار دارد که یا با استفاده از افعال نقض، جمله مفهومی منفی پیدا می کند و یا حضور برخی از ادات مفهومی منفی به همراه دارد. به علاوه، برخی از تکواژهای نفی نیز از زبان های فارسی و عربی وارد این زبان شده اند.

پژوهش حاضر به بررسی بازنمود مفاهیم معنایی مسیر و شیوه در فعل های حرکتی زبان ترکی آذری بر اساس نظریه تالمی (2000 الف و ب)می پردازد. در این چارچوب نظری، زبان ها به دو گروه فعل بنیاد و قمربنیاد تقسیم می گردند. در گروه اول رویداد حرکت از طریق فعل و در گروه دوم از طریق قمر بازنمایی می شود. این پژوهش دو هدف را دنبال می کند؛ اول این که زبان ترکی آذری در کدام یک از این گروه ها قرار دارد. دوم، فرضیه فِرِز (2008) و مسگر خویی (1392) مبنی بر فعل بنیاد بودن آن را به چالش می کشد. به همین منظور پیکره ای متشکل از 160 فعل حرکتی (اعم از ساده و مرکب) از فرهنگ لغت و صدای ضبط شده 20 گویشور (50-70 ساله) تهیه شده است. بررسی شواهد زبان ترکی نشان می دهد که در بسیاری از فعل های حرکتی ترکی آذری، عناصر حرکتی از طریق خود فعل محقق می گردند. در دیگر افعال (به ویژه فعل های مرکب) نمود مسیر و شیوه از طریق وابسته فعلی در حاشیه آن صورت می گیرد. بنابراین در زبان ترکی آذری، ویژگی های هر دو گروه مشاهده می شود. از این رو زبان ترکی بر روی پیوستاری میان زبان های فعل بنیاد و قمر بنیاد قرار دارد. چنین ویژگی ای نشان می دهد که رده افعال حرکتی در زبان ترکی که در گذشته فعل بنیاد تلقی می شدند، در حال حاضر تحت تاثیر زبان فارسی تغییر داشته اند که این امر خود را بیش تر در فعل های مرکب نشان می دهد. 

در این تحقیق سعی شده برخی فرایند های واژ-واجی یعنی فرایندهای واجی که در مرز تکواژ ها (ریشه و پسوند) رخ می دهد، در چهارچوب بهینگی (پرینس و اسمولنسکی، 1993) بررسی شود. زبان ترکی آذری، زبانی پیوندی است به طوری که حروف اضافه (پس اضافه) به صورت پسوند به ریشه پیوند می خورند. این تحقیق به صورت توصیفی-تحلیلی و بر اساس داده هایی صورت گرفته که به صورت مصاحبه از سی گویشور بومی زن و مرد شهر زنجان (بین 15 تا 75 سال) در سه گروه نوجوان، میانسال و بزرگسال (هر گروه ده نفر) جمع آوری شده است. بر اساس نظریه بهینگی، محدودیت های وفاداری و نشانداری مربوط به فرایندهای واژ-واجی مشخص شد و تعامل محدودیت ها برای به دست آوردن صورت بهینه موردبررسی قرار گرفت. نتایج نشان داد محدودیت ONSET (هجا باید دارای آغازه باشد) و محدودیت HARMONY (واکه پسوند باید از نظر مشخصه پسین و گرد با آخرین واکه ریشه هماهنگی داشته باشد) به عنوان محدودیت های بالارتبه در زبان ترکی آذری گویش زنجانی در نظر گرفته می شود. همچنین محدودیت های وفاداری IDENT-IO (واحد برونداد باید دارای ارزش برابر با واحد متناظر دروندادی اش باشد) در رتبه بندی محدودیت ها دارای رتبه پایینی هستند و تخطی از آن ها گزینه را غیر بهینه نمی کند. همچنین می توان گفت نظریه بهینگی توانایی توصیف فرایندهای واژ-واجی در زبان ترکی آذری را دارد.