مشترک معنوی

این‌ مقال‌ بر آن‌ است‌ که‌ زبان‌ دینی‌ را از دیدگاه‌ ملاصدرا مورد بحث‌ و بررسی‌ قرار دهد. ملاصدرا اعتقاد دارد که‌ زبان‌ قرآن، زبان‌ رمز و اشاره‌ است. اما رمز و اشاره‌ای‌ که‌ با ظاهر قرآن، منافات‌ ندارد. آنچه‌ از ظاهر عبارات‌ قرآن‌ کریم‌ فهمیده‌ می‌شود، تمام‌ معانی‌ حقایق‌ قرآن‌ نیست‌ بلکه‌ این‌ ظاهر، نماد برای‌ حقایقی‌ است‌ که‌ آن‌ها را جز به‌ زبان‌ نمادین‌ نمی‌توان‌ بیان‌ کرد. علت‌ نمادین‌ بودن‌ حکمات‌ قرآن‌ ببه‌ سبب‌ این‌ ویژگی‌ است‌ که‌ آنها از عالم‌ جبروت‌ و ملکوت‌ به‌ عالم‌ ناسوت‌ نازل‌ شده‌اند. این‌ نزول‌ وجودی‌ قرآن، توأم‌ با حفظ‌ همه‌ حقایق‌ والا و عظیم‌ آن، جز به‌ طریق‌ نمادین‌ بودن‌ زبان‌ قرآن‌ امکانپذیر نیست. مولف‌ در ادامه‌ نمادین‌ بودن‌ زبان‌ قرآن‌ را از لحاظ‌ وجود شناختی، معرفت‌شناختی‌ و در آخر نظریه‌ اشتراک‌ معنوی‌ در عین‌ تشکیکی‌ بودن‌ زبان‌ دینی‌ را مورد بحث‌ قرار می‌دهد.

بیشتر متالهانِ چه مسلمان چه مسیحی درپی یافتن راهی بوده اند که در طی آن فهمی هر چند ناقص از خداوند امکان پذیر باشد. فیلسوفان مسلمان محمولات تشکیکی را مطرح کرده اند و قدیس اکویناس برآن است که صفات به نحو تمثیل به خداوند اسناد داده می شود و این حد میانه ای است بین مشترک لفظی و معنوی. این مقاله با رجوع به منابع مختلف، دیدگاه توماس آکویناس درمورد تمثیل را شرح و سپس با دیدگاه رایج در فلسفه اسلامی مقایسه می کند و در پایان آن را مورد نقد و ارزیابی قرار می دهد. خواهیم دید که اصرار بر اندراج تمثیل ذیل مشترک لفظی مشکل را ناگشوده خواهد گذاشت و فهم صفات باز هم امکان ناپذیر خواهد ماند. اما قبول معنای واحد و اذعان به شدت و ضعف هم فرق چندانی میان تمثیل و حمل تشکیکی رایج در فلسفه اسلامی بر جای نخواهد گذاشت.

کاربردهای مجازی یکی از کارکردهای رایج زبان است. شناخت این کاربردها، از کلیدهای فهم متون مقدس می باشد. در فهم قرآن، شناخت این گونه کاربردها از اهمیت بسیاری برخوردار است و بدون تشخیص آنها برداشت های ناصوابی از آیات قرآن حاصل می شود. سلفیان با تأکید بر فهم ظاهرگرایانه، وجود مجاز در قرآن را انکار کرده اند. در این مقاله ضمن نقل آرا و سخنان آنان در این زمینه، به نقد و بررسی دیدگاه آنان می پردازیم و نشان می دهیم که پارادایم «حقیقت و مجاز»، قرن ها الگوی رایج و غالب در فهم قرآن بوده است و پارادایم های پیشنهادی آنان ـ نظیر «مشترک معنوی» و «اسلوب»ـ هیچ گاه چنان نبوده است و نمی تواند جانشین مناسبی برای آن الگوی مسلط باشد. علاوه بر این، ادعاهای آنان با حقایق تاریخی سازگار نیست و خود نیز در این گونه دعاوی به تناقض گویی دچار شده اند.

علم وجوه و نظائر از قرون اولیه اسلامی مورد توجه دانشمندان حوزه تفسیر و علوم قرآن بوده است؛ اما هیچ تعریفی از آن ارائه نداده اند. از آنجا که این علم مربوط به معانی واژگان است، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. اولین کسی که به طور خاص به تعریف این علم پرداخته ابن جوزی (م 597 ق) است. در دوره های بعد نظر وی توسط زرکشی (م 794 ق) مورد نقد قرار گرفته و تعریف دیگری از وجوه و نظائر ارائه شده است. وجوه در هر دو تعریف ناظر به معانی متعدد است و تنها، واژگان دارای وجوه هستند، نه جملات و عبارات. از تفاوت های بارز این دو تعریف، تفاوت در تعریف نظائر است. در تعریف ابن جوزی نظائر ناظر به لفظ کلمه است؛ ولی در تعریف زرکشی ناظر به مصادیق یک واژه عام. همچنین، زرکشی در تعریف خود از دو اصطلاح «لفظ مشترک» و «الفاظ مطواطئ» استفاده کرده است. این امر موجب شد چند برداشت از معانی وجوه و نظائر صورت گیرد؛ اما به دلیل خالی بودن تعریف ابن جوزی از اصطلاح، گویا و واضح است.

از نظر لغت شناسان و مفسّران، بررسی معنای واژه های قرآن یکی از ضرورت های ترجمه و تفسیر قرآن است. این ضرورت در باب واژگانی که مشترک معنوی هستند و به زبان دیگر، معادل دقیق و مشخّصی برای آنها وجود ندارد، چندین برابر می شود. در این مقاله، سعی بر آن است که واژه های قرآنی که از نظر معنایی با هم مشترک هستند و همة آنها در زبان فارسی معمولاً به «گناه» ترجمه می شود، مورد بررسی قرار گیرد و ترجمة آنها از نظر لغت شناسان و مفسّران قرآن کریم و تفاوت آنها با یکدیگر مشخّص شود که این کار در ترجمه و تفسیر قرآن فایدة خود را نشان خواهد داد.

در این تحقیق ابتدا به بحث کلی یا جزئی بودن واژه انتظار و بعد به مراتب و جایگاه آن توجه شده و در ادامه به بحث کیفیت اشتراک این واژه پرداخته می شود که گستره آن به چه صورتی است معنوی یا لفظی؟ و در مرحله بعد مقوله انتظار با نمای تواطی و تشکیک روبرو شده و مورد سنجه قرار می گیرد تا متواطی بودن و یا مشکک بودن آن به اثبات برسد. که در بیان جلوه های انتظار گفته می شود اولاً؛ مقوله انتظار مقوله کلی است نه جزئی. ثانیاً؛ مقوله کلی انتظار، مشترک معنوی است نه لفظی. ثالثاً؛ مقوله کلی انتظار با وصف اشتراک معنوی، با قانون مشکک همراه و همخوان است نه با قانون تواطی. یعنی افراد انتظار نظیر انتظار عام، انتظار خاص، انتظار مثبت، انتظار منفی، انتظار روحی، انتظار قلبی، انتظار قولی و انتظار عملی همه مفهوماً با لحاظ تفاوت در مراتب و درجه، جزو مصادیق انتظار بوده و حمل انتظار بر همه آنها به صورت مصداقی درست می باشد. ولی هرکدام از آنها دارای مراتب و جایگاه خاصی بوده و در بهره مندی از انتظار برخی شدت بیشتر و برخی دیگر با شدت کمتر همراه می باشند.

مراد از « علم وجوه قرآن » معنای موضوع له واژه ها نیست، بلکه معنای کاربردی یا مستعملٌ فیه آن ها است. به این معنا که واژ هها در بافت و سیاق آیات به صورت مصادیق و معانی مختلف حقیقی، مجازی و یا کنایه ای، و نیز به نحو اشتراک لفظی و غالباً به شیوه اشتراک معنوی به کار می روند. اینگونه کاربردها در دانش وجوه موجود است ولی هیچ کدام از منابع وجوه در بیان معانی و مصادیق واژه ها به نوع دلالات الفاظ و به شاهد لغوی و سیاقی آن ها نپرداخت هاند. مقاله حاضر در صدد تبیین این موضوع در آیاتی چند از واژه های ظلم و فسق و طغیان است.