گاه شماری

در دنیای پُر از راز و رمز شاهنامة فردوسی، و در کنار شگفتی های ادبی و هنری که این اثر حماسی و ملّی را در ردیف بزرگ ترین شاهکارهای حماسی جهان قرار می دهد، آن چه کمتر مورد توجّه قرار گرفته است، آشنایی این حکیم بزرگ با علوم و فنون روز و بازتاب دانش ها و اطلاعات خود در شاهنامه است. آشنایی و حتی دانایی بسیارِ او در علم نجوم نیز امری است که نباید از آن به سادگی گذشت. پژوهش حاضر بر آن است تا از این منظر به این اثر بزرگ بپردازد.

بی تردید عنوان کتاب نقش مؤثری در جلب نظر مخاطبان دارد؛ مخاطبانی که در نخستین صفحه های کتاب در جست وجوی دلیل پیدایش آن اند. هدف ها و پرسش هایی که نویسنده در این صفحه ها مطرح می کند به نحوی ذهن خواننده را درگیر خود کرده و او را بیش تر به خواندن کتاب ترغیب می کند. گاهی این ترغیب با نوعی حس شگفتی و تحسین نیز در هم می آمیزد، زیرا نویسنده موفق شده است طبقه بندی ها و ساختارهای قوام یافته ذهن خواننده را با نوعی آشنایی زدایی در هم بشکند. کتاب نقد و نظریه های ادبی معاصر از این گونه کتاب هاست؛ زیرا به نظر می رسد مؤلفش در نظر دارد، در کتابی با حجم بسیار کم، به نحوی جامع و کامل طیف گسترده و گوناگونی از موضوعات را معرفی کند، به چندین هدف دست یابد و هم زمان به پرسش هایی پاسخ دهد که با این اهداف مناسبت چندانی ندارند. نوشته پیش رو بر آن است تا با مطالعه سطح های گوناگون این کتاب، افزون بر بررسی میزان دسترسی نویسنده به هدف هایش و پای بندی به قرارداد خوانش، نحوه پاسخ گویی او به پرسش ها و درجه اعتبار پاسخ ها را نیز بسنجد.

هدف پژوهش حاضر بررسی روند اصلاح تقویم رسمی ایران به تقویم هجری شمسی در 1304ش است. قبل از انقلاب مشروطیت معمولاً در جامعه از تقویم ها و سال شماری های متعددی چون تقویم هجری قمری، گاه شماری دوازده حیوانی و از بروج آسمانی استفاده می شد. این امر باعث به وجود آمدنِ مشکلات متعددی در تطبیق دادن تقویم ها می شد و هم چنین موجب بروز اختلافات بسیاری در تقویم ها می شد و هم در معاملات اقتصادی مشکلات فراوانی به وجود می آمد. روش این پژوهش توصیفی مبتنی بر اسناد و مدارک آرشیوی و منابع اصلی است و در پی پاسخی مناسب به سؤال اصلی این پژوهش است که زمینه ها، اهداف و روند اصلاح تقویم هجری شمسی چه بود و چگونه اتفاق افتاد؟ یکی از آنها، قانون محاسبات عمومی بود که در مجلس شورای ملی دوم به تصویب رسید و به موجب آن در محاسبات دولتی از تقویم هجری شمسی استفاده شد. از دیگر زمینه ها، فعالیت فرهنگی روزنامه کاوه بود. تقی زاده مقالاتی در باره لزوم اصلاح تقویم و استفاده از تقویم هجری شمسی نگاشت تا اینکه در پنجمین دوره مجلس شورای ملی، تقی زاده که یکی از نمایندگان مجلس بود طرح تغییر اسامی ماه ها را مطرح کرد. این طرح در 11 فروردین 1304ش به تصویب رسید هرچند برخی منابع تغییر تقویم را به رضا شاه منسوب می کنند.

کلمات «سنهو عام» که هر دو در قرآن استعمال شده اند، در ابتدای امر هم معنا تلقی می شوند. این نوشتار به دنبال پاسخگویی به وجوه معنایی این دو زوج واژه در آیات قرآن کریم است. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی، صورت گرفته است. با مراجعه و دقت در کتاب های لغوی و بافت تاریخی آیات، روشن شد این دو زوج واژه هر کدام فی ذاته در قرآن در سه وجه معنایی به کار رفته است. وجه اشتراک آنها در مدلول حقیقی(گاه شماری قمری)، و مدلول مجازی(زمان) است. و تمایز معنایی آنها در این است که «سنه» برای گاه شماری قمری و شمسی هر دو اطلاق شده و اعم از کلمه « عام» است که تنها برای گاه شماری قمری استفاده شده است، همچنین این دو واژه مطابق کاربردشان در برخی آیات، در یکی از وجوه معنایی آنها با یکدیگر در تضاد هستند. «سنه» برای سالی به کار رفته، که در آن خشکسالی، حوادث سخت و ابتلاءات سخت الهی رخ داده است، اما «عام» برای سالی استعمال شده، که در آن ترسالی، فراوانی نعمت و آسایش در زندگی وجود داشته است.

قبرستان بقیع در کنار مسجد نبوی(ص) در مدینه در کشور عربستان محل خاکسپاری افراد شاخصی از خاندان پیامبر خدا حضرت محمد(ص) است که با تخریب و اهانت به حرم ها و ساختمان های ساخته شده در آن، در دوران حاکمیت وهابیون، احساسات مسلمانان جریحه دار شد؛ تاکنون مطالعه ای جامع به صورت گاه شماری سالیانه با محوریت بقیع صورت نگرفته است؛ این پژوهش به روش توصیفی – تحلیلی به صورت کتابخانه ای با بررسی منابع، مآخذ و مطالعات مختلف تاریخی، ادبی، رجالی، نرم افزاری، اینترنتی، آرشیوی و دانشنامه ای و..  به سامانه رسیده، نشان می دهد می توان به این سئوال پاسخ داد که در گذر زمان به صورت سالشمار با محوریت بقیع، چه تغییر و تحولاتی در رویدادها، واکنش ها، تعاملات اجتماعی سیاسی و آثار مرتبط با آن وجود دارد؟ مطالبی از قبیل: رویدادهای مرتبط با آن، درگذشتگان مدفون در آن، تخریب های آن، ساخت و سازها و تغییرات در گستره آن، مدیریت آن، تعاملات و برنامه های سیاسی و اجتماعی مرتبط با آن، آثارعلمی، پژوهشی، رسانه ای و هنری مرتبط با آن، پژوهشگران، فعّالان، مؤسسات مرتبط با آن، مناسک و شعائر مرتبط با آن، نقشه ها، اسناد و تصاویر مرتبط با آن را ارائه دهد در نتیجه با پاسخ به این سئوال گامی، رو به جلو جهت آگاهی از حوادث و رویدادهاى تاریخى به ترتیب زمانى سالیانه ثبت شده، برداشته خواهد بود که این ترتیب متن رویدادها و حوادث، پیوند علّت و معلولى آنها در ارزیابى، تحلیل و کشف فلسفه واقعى رخدادهاى تاریخى مرتبط با بقیع، نقش بسزایی دارد.

تقویم مرسوم در بین مردم کُرد از منظر: نام گذاری ماه ها، وجه تسمیه، مناسبت های بی شمار، همخوانی با طبیعت و شرایط آب و هوایی، اندیشه های اسطوره ای و دینی و ... متمایز از تقویم سایر اقوام ایرانی است. در این فرهنگ، همچون تقویم جلالی، سال به چهار فصل و دوازده ماه و هر ماه به سی روز تقسیم می شود اما آغاز سال این مردم با تقویم شمسی متفاوت است. فصل پاییز در آن مقدم بر فصل تابستان است. نام ماه های دوازده گانه ی آن به ترتیب؛ گییا باریک، گییا جی ̌مان، نوروز مانگ، که و کی ̌ ر، گه نی ̌ م دی ̌ره و، پیوش په ر، گا قوˇر، میوه ره سان، ئاخی ̌ریˇ سه رده وا، وه لنگ ریزان، مانگی̌ سی̌ یه و خاکه لیوه است که همگی بنیادی برخاسته از قاموس گاه شماری دارند و در هر یک از این ماه ها، مناسبت های مختلفی وجود دارد که مبتنی بر تکرار، شرایط جوی و اقلیمی است. این مقاله بر آن است با روش تلفیقی (کتاب خانه ای میدانی) و به شیوه ی تحلیلی توصیفی مبانی گاه شماری کردی را تشریح نماید. این امر بیان گر پیشینه ی و تقویم غنی مردم این فرهنگ است و ریشه یابی این تقویم در تاریخ و فرهنگ ایران شاید نتایج ارزنده ای به بار آورد.