۱.
The linear astrolabe was invented by Sharaf al-Dīn al-Ṭūsī (fl. c. 1180) and although several Arabic monographs on the subject have reached us, none have received sufficient scholarly attention. As a result, one of the most important features of Ṭūsī’s invention, the gnomonic application, remains unknown. Based on an analysis of all known monographs on the linear astrolabe, this paper will discuss the gnomonic application of the linear astrolabe, which is an alternative to the azimuth lines typical of the plane astrolabe. We will also consider the potential role of Ṭūsī’s pupil, Kamāl al-Dīn ibn Yūnus (d. 1242), in the improvement of this instrument. Finally, after surveying the available manuscript copies of the above-mentioned monographs, we present a full edition and translation of one such text and an edition and translation of one chapter, on the gnomonic application, from another text.
۲.
علم مواقیت با سه کارکرداصلیِ تعیین اوقات نمازهای روزانه گاه با جدول و گاه با ابزارهای غیرفنی، تعیین جهت قبله و پیش بینی رؤیت هلال ماه از اواخر عصر حکومت موحدون و به ویژه در دوره بنی نصر مورد توجه غالب منجمان در اندلس بود. توجه ویژه منجمان اندلسی به دانش مواقیت، موجب گسترش این دانش و ایجاد سِمَتی با عنوان مُوَقِّت گردید. این جستار با روش توصیفی تحلیلی و با استناد به منابع و مآخذ تاریخی درصدد است بیابد چه عواملی سبب رونق دانش مواقیت و رکود شاخه های دیگر دانش نجوم در این برهه زمانی شده است. یافته های این پژوهش نشان می دهد عواملی چند، هر چند نه با یک میزان اهمیت چون: حمایت خلفای موحدون در پیوستگی دانش نجوم و دین، خروج منجمان از اندلس و مسافرت برخی از آنها به مصر، غلبه تفکر فقهی و تسلط فقها و تلاش خاندان یهودی باصه در ایجاد تحولی مثبت در رونق علم مواقیت سهم و تأثیر بسزایی داشته است.
۳.
هدف پژوهش حاضر بررسی روند اصلاح تقویم رسمی ایران به تقویم هجری شمسی در 1304ش است. قبل از انقلاب مشروطیت معمولاً در جامعه از تقویم ها و سال شماری های متعددی چون تقویم هجری قمری، گاه شماری دوازده حیوانی و از بروج آسمانی استفاده می شد. این امر باعث به وجود آمدنِ مشکلات متعددی در تطبیق دادن تقویم ها می شد و هم چنین موجب بروز اختلافات بسیاری در تقویم ها می شد و هم در معاملات اقتصادی مشکلات فراوانی به وجود می آمد. روش این پژوهش توصیفی مبتنی بر اسناد و مدارک آرشیوی و منابع اصلی است و در پی پاسخی مناسب به سؤال اصلی این پژوهش است که زمینه ها، اهداف و روند اصلاح تقویم هجری شمسی چه بود و چگونه اتفاق افتاد؟ یکی از آنها، قانون محاسبات عمومی بود که در مجلس شورای ملی دوم به تصویب رسید و به موجب آن در محاسبات دولتی از تقویم هجری شمسی استفاده شد. از دیگر زمینه ها، فعالیت فرهنگی روزنامه کاوه بود. تقی زاده مقالاتی در باره لزوم اصلاح تقویم و استفاده از تقویم هجری شمسی نگاشت تا اینکه در پنجمین دوره مجلس شورای ملی، تقی زاده که یکی از نمایندگان مجلس بود طرح تغییر اسامی ماه ها را مطرح کرد. این طرح در 11 فروردین 1304ش به تصویب رسید هرچند برخی منابع تغییر تقویم را به رضا شاه منسوب می کنند.
۴.
بنا بر منابع دوره اسلامی، شهرنشینان بخشی از وظیفه حفاظت از خود و شهرشان را به دیگران تفویض می کنند و مراد از حفاظت تفویضی این است که عاملی به جز شخص یا شهر تحت حفظ، حافظ جان و مال مردم شود. در میان انواع راه های حفاظت تفویضی، از مقوله های کمتر کاویده شده استفاده از طلسم هایی است که در پندار مردم سده های میانه، کارکردهای متنوعی به آنها منسوب بوده است: حفظ شهر از گزند حیوانات و آفات؛ حفظ شهر از بلایای طبیعی و عوامل جوّی؛ حفظ معادن و منابع شهر از دستبرد اغیار؛ مدیریت انسانی در قالب افزایش همدلی بین مردم و جلوگیری از بعضی جرم ها؛ و حفظ ابنیه عمومی. این دسته از طلسم ها را که گستره ای در مقیاس یک شهر داشته اند، می توان «طلسم شهری» نام نهاد که در صورت های بسیار متعددی، اگرچه معمولاً با استفاده از سنگ، ساخته می شدند: مجسمه و تندیس های دوبعدی (تراشیده شده روی زمین یا دیوار) و سه بعدی؛ مناره؛ و خانه.
۵.
در دوره ناصرالدین شاه قاجار و به سال 1272ق، از کشور فرانسه مستشارانی به منظور آموزش قشون و انتقال دانش و فناوری نظامی استخدام شدند. افسران فرانسوی در طی سه سال خدمت، فعالیت هایی در خصوص آموزش و مشق فوج ها و فرماندهان آنها، تعلیم دانش آموزان دارالفنون، ساخت انواع جنگ افزار در قورخانه تهران و نیز نگارش و ترجمه کتاب های نظامی انجام دادند. در این مقاله، تلاش شده است بر اساس منابع دست اول تاریخی همچون کتاب ها، نسخ خطی و چاپ سنگی و روزنامه ها، عملکرد آنها بررسی و نتایج تشریح گردد.
۶.
کیمیا از عصر مدرن تا امروز، دانشی کهن یا میراثی شبه علمی، سرشار از راز تلقی شده که ارجمندی آن عمدتاً در رویه ها و دستورالعمل های بسترساز شیمی نوین است. تردید در اصالت آثار کیمیایی، کاستی و سستی در متن پژوهی، و غلبه پیش داوری در تاریخ نگاری، کمتر مجالی برای جُستن اسرار کیمیا از درون آن فراهم کرده است. در این میان، رازی از چند جنبه بخت یار و متمایز است: (1) به مثابه طبیعی دانی متقدم و سرسلسله مکتبی در کیمیای جهان اسلام شهرت دارد؛ (2) واقعیت حیات و اصالت برخی از آثار محوری اش در این باره مورد تردید نیست؛ (3) برداشت پژوهشگران از این آثار با تلقی امروزی از علم آزمایشگاهی و مبرّا از رازناکیِ شیمی، سازگار بوده، او را نیای شیمی دانان و متفاوت از عموم کیمیاگران دانسته اند. این جستار، با مروری مقدماتی بر مبانی نظری و سنت مفهومی کیمیا، به ویژه دو شاهراه و مقصود عملیاتی آن («صبغ» و «اکسیر»)، به روایت محمدِ زکریا و از درون همه آثار در دسترس کیمیایش، با تمرکز بر سرّ الاسرار، پیوند او با سنّت مفهومی را بررسی و تأیید کرده، تمایز و بداعتش را در سنت متنی و فنی انگاشته، پیشنهادهایی نیز ارائه می کند.
۷.
آشنایی ایرانیان با نظریه داروین در ایران به عهد ناصری باز می گردد . از آن زمان تا کنون مخالفت های فراوانی با نظریه تکامل داروین در ایران شکل گرفته است. این مخالفت ها هرچند بیشتر از سوی پیروان مذاهب بوده است، اما اختصاص به آنان نداشته و درمیان روشنفکران نیز دیده می شود. در این نوشتار، ضمن به دست دادن شش برگ سند مربوط به دوران پهلوی دوم در مخالفت با تدریس نظریه داروین در دبیرستان ها که از سوی انجمن اصلاحات اجتماعی بخش پنج تهران مطرح شده بوده است، با توجه به محتوای اسناد، وضع کتاب های درسی تکامل در سال ششم رشته طبیعی بررسی شده است و نشان داده شده که مخالفت ها ناشی از کدام موضوعات موجود در کتاب های درسی بوده است.
۸.
تغییرات موقعیت سیارات در عرض دایرهالبروجی یکی از دشواری های مدل های بطلمیوسیِ حرکات سیارات است. بطلمیوس در مقاله سیزدهم از کتاب مجسطی این مسأله را توضیح می دهد. او در تبیین این مدل ها ناگزیر شده است اجزای مدل سیاره ای را نسبت به یکدیگر زاویه دار کند. به نظر می رسد تا پیش از این، بطلمیوس می توانست تمام ناهنجاری های حرکت سیارات را با مدل هایی دوبعدی توضیح دهد، اما توضیحِ مقادیرِ اختلاف اندکی که در موقعیت سیارات نسبت به دایره البروج در عرض وجود دارد، موجب می شود مدل های سیاره ای از دایره هایی دوبعدی به اجسامی در سه بعد تبدیل شوند. با آن که بطلمیوس در اثر دیگر خود با نام الاقتصاص به ساختار افلاک سه بعدی توجه کرده است، اما به نظر می رسد در این بخش از مجسطی بنا به نیازِ الگویی که برای مدل حرکت عرض ساخته است، به صورت مستقل از الاقتصاص، در باره ساختار سه بعدی که عامل حرکت سیارات است توضیح می دهد و ساختار مجسم افلاک را به عنوان امری که در توضیح مدل عرض از آن گزیری نیست، ارائه می کند.
۹.
ابن باجه در موضوع علل چهارگانه از فلسفه طبیعی ارسطو تبعیت کرده است اما در نوع تببین خود از این علل از «منطق» و «نظریه شوق طبیعی» بهره برده است. او علل چهارگانه را در قالب «جنس و فصل» تعریف می کند و همه این علل را «محمولات ذاتی» به حساب آورده است. ابن باجه در تبیین علل چهارگانه بر اساس چهار شوق طبیعی، به شوق پنجمی با عنوان «وجود خارجی» و «وجود ذهنی» اشاره می کند که حاکی از یک وجود خارجی در جسم و دو وجود ذهنی در محرک و متحرک است. وی با اثبات معنای دوگانه «موضوع»، به دوگانگی مفهوم صورت می رسد و این مسأله در نهایت به معنای دوگانه آن (صورت خارجی و صورت عقلی) منتج می شود. در مقاله حاضر براهین و استدلال های او در این باره بررسی خواهد شد. مفهوم دوگانه صورت در آراء و اندیشه های ارسطو به دو معنای «صورت مادی» و «صورت غیرمادی» موجود است، ولی شواهد حاکی از آن است که وی به طور صریح به «صورت معقول» اشاره ندارد. بر اساس یافته های این پژوهش، اشاره به «صورت معقول» در دیدگاه ابن باجه کاملاً مشهود است و می توان از این نظر او را متأثر از اندیشه های افلاطون دانست.
