اصغر مولایی

در دین مبین اسلام همواره بر اهمیت آب تاکید فراوان شده و استفاده به قدر کفایت از این عنصر هستی بخش مورد تاکید آیات و روایات متعدد بوده است. با توجه به اینکه امروزه عامل بسیاری از تنازعات ملی و فراملی مسئله آب است، لذا بحث آمایش آب به ویژه در کشورهایی از جمله ایران که با تنش آبی مواجه هستند، بسیار ضروری به نظر می رسد. پژوهش حاضر قصد دارد از منظر قواعد فقه اسلامی مانند لاضرر، اتلاف، اهم و مهم، تسلیط، نفی سبیل، حلیت، لاحرج، حدکفاف، تزاحم مصلحت و وجوب دفع ضرر محتمل و قواعد اخلاق اسلامی مانند عدالت، اعتدال، امنیت، خیرخواهی، معنویت، بررسی اثرات زیست محیطی طرح های توسعه ای و آبادانی، بایدها و نبایدهای فقهی و اخلاقی را در برنامه ها و طرح های عمرانی مرتبط با آمایش آب تشریح و تبیین نماید. در واقع هدف اصلی پژوهش حاضر استخراج بایدها و نبایدهای فقهی و اخلاقی در پروژه ها و برنامه های عمرانی مرتبط با آمایش آب است و قصد دارد به این پرسش پاسخ دهد که "چه بایدها و نبایدهای فقهی و اخلاقی در برنامه ها و طرح های عمرانی مرتبط با آمایش آب می بایست مدنظر قرار گیرند؟" این پژوهش از منظر هدف بنیادین و توسعه ای بوده و با روش توصیفی- تحلیلی به انجام رسیده است. همچنین به منظور گردآوری داده ها از روش مطالعات اسنادی- کتابخانه ای بهره گرفته شده است. یافته های پژوهش ابتدا با روش تحلیل محتوای کیفی و سپس با استفاده از روش استدلال منطقی استنتاج شده است. نتایج حاصل از تحقیق نشان می دهد در صورتی که اصول و قواعد فقه و اخلاق اسلامی در برنامه ها و قوانین مرتبط با آمایش آب کشور مدنظر قرار گیرد، می توان بر بسیاری از آسیب ها و چالش های موجود در بخش آب فائق آمد. این امر نیازمند تدوین یک طرح جامع با ملاحظات ویژه فقهی و اخلاق اسلامی مرتبط با آمایش آب و البته اجرای دقیق آن است.

شهرها عصاره تمدن بشری در بستر زمان هستند که امروزه مهمترین سکونتگاه انسان معاصر به شمار می روند. ابعاد مختلف فرمی و محتوایی شهر، جایگاه بالایی در سیر تکامل یا انحطاط انسان داشته و کیفیات محیطی در مقیاس های مختلف شهر، بر کیفیت زندگی انسان و تعالی وی تاثیر بسزایی می گذارد. بررسی شهرها و جایگاه آن ها در نظام های فکری گوناگون در راستای دستیابی به یک چهارچوب جامع در خصوص بهبود شرایط فعلی می تواند موثر واقع گردد. سوال این پژوهش «جایگاه شهر در کمال و تعالی انسان از منظر حکمت متعالیه چیست؟» است. در راستای این مهم، به تبیین جایگاه شهر در سیستم فکری صدرایی پرداخته شده و نقش آن در کمال انسان مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است. روش پژوهش حاضر بنیادی-نظری می باشد. راهبرد استفاده شده، راهبرد تفسیرگرایی و استدلال منطقی است. روش گردآوری اطلاعات کتابخانه ای، اسنادی می باشد. با توجه به نوع تحقیق و راهبرد آن، مقاله حاضر را می توان از جمله مقالات کیفی نامید. شهر به عنوان، محل زندگی، رشد و تعالی انسان، و یک اثر هنری ساخته دست هنرمند (شهرساز) می تواند در زمینه سازی بستری برای کمال انسان در صورت توجه به اصول کمال، بسیار کارا و موفق عمل نماید. در این راستا توجه به اصل وحدت و کثرت در تمامی ابعاد اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، کالبدی و زیست محیطی شهرها و تلاش در ساماندهی آن ها هماهنگ با نظم الهی، راهبردی مهم در خلق بستری مناسب برای کمال انسان ها محسوب می شود. همچنین تجلی زیبایی های خداوندی در شهر و انعکاس آن ها در زندگی اجتماع با الگوهایی همچون باغ ایرانی از دیگر راهکارهای این دیدگاه است.

موضوع هنر و زیبایی و زیبایی شناسی از گذشته های دور تا کنون به عنوان یکی از ابعاد مهم زندگی انسانها و بعد مهمی از فلسفه، مورد توجه عام و خاص بوده است . رویکرد فلسفی در زیبایی شناسی به بررسی چیستی، چرایی، ریشه ها، علل و ضرورتها و تحلیل آن-ها، موضوع می پردازد. هدف این مقاله تبیین باید و نبایدهای زیبایی شناسی در معماری اسلامی از منظر فقهی و اخلاق اسلامی است که با روش پژوهش تحلیل محتوای متون نیز استدلال منطقی و شیوه های اسنادی و کتابخانه ای انجام می شود. زیبایی شناسی از منظر اسلام را می توان از دو جنبه فقهی و اخلاقی مورد واکاوی قرار داد. از جنبه فقهی و احکام اسلامی نباید در هر اقدام و عملی حقوقی از خداوند، خویشتن، سایر انسانها و خلقت زیست محیطی تضییع شود. این امر ممکن است در مصادیق گوناگونی مانند سوء استفاده از قوانین و مقررات در احداث ابنیه، نپرداختن وجوهات شرعیه و حقوق محرومان، عدم توجه به جایگاه عبادت و فضای عبادی در بناهای به ظاهر زیبا، فراهم آوردن بستر و فضای گناه، ضرر رساندن به سایر افراد و همسایگان و طبیعت نمودار شود. از جنبه اخلاقی نیز انسان از پرداختن صرف به ظاهر و زیباسازی بنا و فضا و بی توجهی به سایر ابعاد مانند تواضع، کمک به نیازمندان، یاد معاد و رضای خداوند، منع شده و نیز افراط و تفریط در زیبایی و اراستن بیش از حد بنا و فضا برای امور دنیوی علاوه بر آثار و تبعات مذکور ممکن است موجب رشک برانگیزی و حسرت دیگران منجر شود.

کوچه باغها در معماری و شهرسازی سنتی ایران فضاهایی اصیل، هنری، شاعرانه و آرامش بخش هستند که از ظرفیتهای طبیعی، ادبی و فرهنگی ارزشمندی برخوردار هستند. الگویی که در دوره حاضر با تخریب باغ ها و ساخت و سازهای بی رویه و سبک های معماری و شهرسازی غیربومی جایگزین شده و در حال زوال است. بنابراین هدف اصلی پژوهش، تبیین جایگاه کوچه باغ در فرهنگ، هنر و ادبیات ایرانی و راهبردهای حفظ آنهاست. روش تحقیق مورد استفاده در این پژوهش، روش تحقیق تاریخی و تحلیلی و پیمایش میدانی است که با شیوه های مطالعه اسنادی، کتابخانه ای و بررسی نمونه های موردی انجام می شود. کوچه باغ از دوره های گذشته جایگاهی مهمی در ادبیات و هنر معماری و شهرسازی ایران است. کوچه باغها مکانی برای بروز احساسات انسانی و عاطفی بوده اند. کوچه باغ در فرهنگ، هنر و ادب ایرانی، برای بیان خاطرات و ارایه فضایی زیبا، ادبی، فرهنگی، رویایی و عاشقانه برای بسیاری از ادیبان و شاعران بوده است. با نگاه انسانی و ادبی و طبیعت محور به فضاهای روستاها، شهرها و شهری می تواند از طریق راهبردهای برنامه ریزی و طراحی، به نهادینه شدن الگوی کوچه باغها کمک نمود. این راهبردهای عبارتند از: حفاظت از میراث طبیعی باغها و کوچه باغها، ترویج ابعاد فرهنگی و ادبی کوچه باغ ها ، طراحی کوچه باغها در معماری و طراحی شهری. 

طراحی شهرها می تواند با رویکردهای متفاوتی تبیین شود. رویکردهای رایج در این حوزه با تأکید بر جنبه های عملکردی، زیبایی، ادراک، محیط زیست، اجتماعی و فرهنگی، فرایندها و محصولات متنوعی عرضه می نمایند که تمامی شاخص های شهر اسلامی را دربر نمی گیرند. از منظر شهر اسلامی تعالی و پیشرفت در تمامی ابعاد زندگی فردی و اجتماعی دارای احکام و قواعدی است که ریشه در اصول و فروع دین و آموزه های اسلامی و دارد. ازاین رو هدف این پژوهش تبیین ابعاد و شاخص های طراحی شهری توحیدی با تأکید بر احکام و اخلاق اسلامی است که با روش پژوهش تحلیل میان رشته ای و استدلال منطقی انجام می شود. رویکردی تعالی توحیدی بر پیشرفت، تعالی و زندگی بهتر انسان از طریق طراحی شهری مبتنی بر احکام و اخلاق اسلامی و حقوق شهروندی و سیرت اسلامی، تأکید دارد. التزام به احکام اسلامی و قواعد فقهی به عنوان یکی از ارکان طراحی شهری توحیدی است که در برنامه ها و اقدامات طراحی و توسعه، پایبندی به آن ها ضروری است که می بایست با همکاری فقها و متخصصان تعیین شود. ازجمله قواعد فقهی مرتبط در طرح های توسعه شهری، قواعد فقهی لاضرر، تسلیط، نفی سبیل، ضمان و تزاحم مصلحت می باشد. به طوری که هیچ حقی از عوامل ذی مدخل در یک برنامه و طرح اعم از حقوق خداوند، حقوق نفس، حقوق سایر انسان ها و حقوق طبیعت تضییع نشود. پایبندی به این قواعد و اصول هم در الگوی طراحی و هم در طراحی و اجرا و بهره برداری می تواند به تحقق فضاها و بناهایی در تراز اسلامی بیانجامد.

مبسوط پیشینه و هدف : توجه بر حقوق شهروندی نقش مهمی در برنامه ریزی محله های پایدار دارد. به طوریکه برنامه ریزی پایدار در محله با محوریت حقوق شهروندی می تواند با حمایت و تامین نیازهای شهروندان، رضایت مندی آنان و شهر پایدار را به ارمغان آورد.  از منظر شهروندی، محله پایدار دارای طیف گوناگونی از حقوق شهروندی در ابعاد مختلف کارکردی، فضایی و کالبدی، اجتماعی و فرهنگی هستند. موضوعی  که در بافت های مسکونی  ایران بدان کم توجهی شده و حقوق شهروندی محله ها نادیده گرفته شده اند. این پژوهش با هدف بازشناسی ابعاد و معیارهای حقوق شهروندی در محله از منظر شهرسازی است که با روش پژوهش تحلیل محتوای متن با راهبردی میان رشته ای انجام شده است. مواد و روش ها : پژوهش حاضر با روش تحلیلی توصیفی و جمع آوری داده ها از طریق بررسی های اسنادی و کتابخانه ای و برداشت میدانی انجام شده است. ابتدا مولفه های پژوهش با توجه به موضوع تدقیق شد، سپس شاخص های هر مولفه نیز در قالب نموداری تدوین شده است. نمونه های موردی مشتمل بر محله مقصودیه و منظریه معرفی و چارچوب تحقیق در نمونه ها از طریق توزیع پرسشنامه به آزمون و ارزیابی گذاشته شده است. براین اساس اعتبار پرسشنامه از طریق مصاحبه با ۱۰ نفر از متخصصان رشته شهرسازی تایید شد و کفایت تعداد،یا توزیع تا اشباء نتیجه و یا تعداد 384 پرسشنامه از طریق فرمول کوکران بدست آمده است و بین 500 خانواده از ساکنان در هر محله توزیع شده است .تا به مقایسه تطبیقی این دو نمونه موردی پرداخته شود .فرایند پرسش بدین گونه است که تعداد 384 پرسشنامه در هر محله( مقصودیه و منظریه) توزیع شده است .و در این پرسشنامه تعداد 14 شاخص مورد سوال قرار گرفته اند که پاسخ دهندگان که خانواده های ساکن در محلات  مذکور می باشند میبایستی بین 1 تا 5 به این شاخص ها نمره بدهند. در انتها هم یک سوال در رابطه با کیفیت زندگی محله ای پرسیده شده که نمره ارزیابی آن از 100 است. یافته ها و بحث : نتایج بدست آمده از پرسشنامه در قالب نموداری تهیه شده است و  درصد مربوط به هر شاخص هم به طور جداگانه در هر محله نشان داده شده است. محله منظریه از نظر شاخص های زیست پذیری و آسایش اقلیمی، بهداشت و پاکیزگی محیط، سلامت و ورزش خانواده، پایداری و سرزندگی طبیعی،آسایش و آرامش خانواده،سازگاری – پایداری و پاسخ دهی،ایمنی و امنیت، تفریح و سرگرمی خانواده،رضایتمندی،حس مکان  و کیفیت زندگی محله ای در رتبه ی بالاتری نسبت به محله مقصودیه قرار دارد.محله مقصودیه نیز از نظر شاخص های پیاده مداری، رونق اقتصادی و کیفیت معیشت،مشارکت و همسایگی خانواده،حضورپذیری و تربیت کودکان در رتبه ی بالاتری نسبت به محله منظریه قرار دارد. محله مقصودیه به دلیل مجاورت با بازار تبریز به عنوان قلب تپنده ی اقتصادی شهر، از نظر رونق اقتصادی و کیفیت معیشت وضعیت نسبتا مطلوبی نسبت به محله منظریه دارد.همچنین به دلیل این که این محله از محله های تاریخی شهر تبریز محسوب می شود مشارکت و همسایگی خانواده ها در این محله نسبت به محله منظریه بیشتر می باشد.محله منظریه به دلیل این که از محلات تازه ساخت شهر تبریز می باشد از نفوذپذیری مناسبی برخوردار می باشد و سرانه فضای سبز و ورزش نیز در این محله نسبت به محله مقصودیه بیشتر می باشد. با توجه به مطالعات نظری و میدانی پژوهش حاضر می توان گفت که حقوق شهروندی در برنامه ریزی پایدار محله ای در ابعاد مختلف و دارای شاخص های گوناگونی می باشد .که این امر در هر محله با توجه به فرهنگ ایرانی _ اسلامی، می تواند  الگو ها و  نمود های گوناگونی داشته باشد. می توان در  این رابطه به باغ ایرانی اشاره کرد و همچنین می توان گفت که اقلیم هر محله نقش ویژه ای در رابطه با الگوهای مختلف ارائه شده در رابطه با هر محله را ایفا می کند. لذا باید در طراحی ها به ویژگی های فرهنگی ، مذهبی ، اقلیمی و دیگر عوامل دخیل ، توجه کرد. نتیجه گیری: در این پژوهش، مولفه های برنامه ریزی محله بر مبنای حقوق شهروندی عبارتند از مولفه های زیست محیطی و سلامت، عملکردی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و شاخص های مربوطه نیز شامل زیست پذیری  و آسایش اقلیمی، بهداشت و پاکیزگی محیط، پایداری و سرزندگی طبیعی، سلامت و ورزش خانواده، پیاده مداری، آسایش و آرامش خانواده، سازگاری، کارایی و پاسخ دهی، ایمنی و امنیت، تفریح و سرگرمی خانواده، رونق اقتصادی و کیفیت معیشت، حس مکان و رضایتمندی، حضور پذیری و تربیت کودکان، مشارکت اجتماعی و همسایگی خانواده ها و کیفیت زندگی محله ای می باشد. نمونه موردی شامل دو محله مقصودیه و منظریه در تبریز می باشد که محله مقصودیه در منطقه 8 تبریز و منظریه در منطقه 3 تبریز قرار گرفته اند. نتیجه نهایی پیمایش میدانی با موضوع کیفیت زندگی محله ای نشانگر این است که محله منظریه از لحاظ شاخص های برنامه ریزی پایدار  محله ای با امتیاز 73.6% بر محله مقصودیه با امتیاز 38.5% برتری قابل توجهی دارد.

شهر به عنوان پدیده ای اجتماعی و زنده توجه ویژه ای را در دین مبین اسلام به خود اختصاص داده است. دینی که در شهر زاده شده و نگاهی خاص به آن داشته است. از اینرو دانشمندان اسلامی و شهرشناسان در طول تاریخ به دنبال ایجاد شهرهایی اسلامی و آرمانی بوده و در این راه نگاه عمیقی به اصول فقهی و آیین اسلامی در ایجاد و شناخت شهر داشته اند. شهری که اسلام در آن متجلی است، مناسب زیست مومن خواهد بود. شهر اسلامی برای تجلی بخشیدن به ارزش های مورد احترام جامعه مسلمانان، به طور مداوم راهها و روشهای مناسب زمان و مکان را می جوید. هدف این پژوهش بازشناسی جایگاه احکام و اخلاق اسلامی در برنامه ریزی و طراحی فضاهای شهری اسلامی است که با روش پژوهش تحلیل محتوای متون و استدلال منطقی و شیوه های مطالعه کتابخانه ای و اسنادی انجام می شود. در این راستا مهمترین پرسش پژوهش عبارت است از اینکه قواعد فقهی مترتب بر فضاهای شهری کدامند؟ فقه و قواعد فقهی از جمله عوامل مهم در موضوع مدیریت شهر ها می باشند. این قواعد با تعیین کلیات مربوط به هر موضوع، نحوه کار و اصول مهمی که بایستی در طراحی و برنامه ریزی شهرها رعایت شود را ، مشخص می کنند. از اینرو قواعد فقهی به عنوان یکی از مهمترین منابع برای استخراج احکام و روش های اجرایی کاربرد دارند.

هر پروژه عمران شهری که به اجرا درمی آید، صرف نظر از موضوع آن، آثار و پیامدهایی به دنبال خواهد داشت. ازآنجایی که این پروژه ها در بستر شهرهای ایرانی– اسلامی اجرا می شوند باید قواعد و هنجارهای مربوط به فرهنگ این شهرها نیز در اجرای این پروژه ها رعایت شود. یکی از مهم ترین هنجارهای شهرهای ایرانی– اسلامی، در نظر گرفتن احکام و اخلاق اسلامی و حقوق شهروندی در پروژه های عمران شهری می باشد، اصول و قواعدی که در کمتر پروژه شهری اجراشده ای در شهرهای ایران می توان شاهد رعایت شدن آن ها بود. در همین راستا این پژوهش درصدد مطالعه جایگاه احکام و اخلاق اسلامی و حقوق شهروندی در پروژه های عمران شهری می باشد. روش اتخاذشده در پژوهش حاضر، توصیفی- تحلیلی بوده که به منظور تنظیم مفاهیم و تدوین چارچوب مفهومی پژوهش از روش تحلیل محتوای متون و استدلال منطقی بهره گرفته شده است. همچنین در این پژوهش پروژه عتیق شهر تبریز که یکی از بزرگ ترین پروژه های نوسازی بافت های فرسوده کشور می باشد به عنوان نمونه مطالعاتی انتخاب گردیده است. جامعه آماری پژوهش را نیز ساکنان، کسبه، عابران و استفاده کنندگان از پروژه عتیق تشکیل می دهند. یافته های پژوهش نشان می دهد پروژه عتیق شهر تبریز از منظر رعایت قواعد فقهی، اخلاق اسلامی و حقوق شهروندی در سطح پایینی قرار داشته و نتوانسته است به مصادیق این سه بعد از آثار و نتایج پروژه های عمران شهری پاسخگویی مناسب داشته باشد. نتایج این پژوهش می تواند به متصدیان مدیریت شهری، برای تعریف پروژه هایی مبتنی بر رضایت حداکثری شهروندان و درنهایت موفقیت هرچه بیشتر پروژه های شهری کمک کند.

بیان مسئله: فضاهای ورودی یکی از مهم ترین بخش های ساختمان ها، مجموعه های کاربری های عمومی و شهرها است که علاوه بر کارکرد تردد، کنترل و نظارت، هویت آن مجموعه را نشان می دهد. در گذشته اغلب شهرها و بناهای عمومی از فضاهای ورودی شامل سردرهای با تشخص و هویت بصری و فرهنگی بر آمده از زمینه بومی بوده اند. در عصر حاضر نیز برخی از مجموعه های عمومی همچون دانشگاه ها، دارای سردر طراحی بوده و خیلی از بناها و مجموعه ها نیز بدون سردر یا ورودی فاقد کیفیت هستند. عدم توجه به ضرورت طراحی و احداث سردر ورودی و الزامات کیفی آن در توسعه مجموعه کاربری های عمومی مسئله این پژوهش است. هدف: از این رو مقاله حاضر با هدف تبیین جایگاه سردر ورودی در هویت بناهای عمومی و باید و نبایدهای طراحی آن ها و بررسی معیارهای مربوطه در مطلوبیت سردرهای دانشگاه تبریز است. روش: این مقاله با روش پژوهش توصیفی و تحلیلی و پیمایش میدانی و با شیوه های مطالعه کتابخانه ای و تحلیل های کمی و کیفی انجام شده است؛ همچنین در مطالعه موردی از روش پیمایش میدانی با توزیع 379 پرسشنامه طیف لیکرت بین متخصصان و دانشجویان و نرم افزارهای تحلیل آماری استفاده شده است. یافته ها: نتایج پژوهش بیانگر آن است که سردر ورودی عنصری اصلی و جدایی ناپذیر از بناها به ویژه مجموعه های عمومی است که هر چه مقیاس و عمومی بودن کاربری بزرگ تر باشد نیازمند سردری برجسته، درخور و متشخص است. در طراحی سردرها بهتر است از انگاره های زمینه مدار مرتبط با فرهنگ و کارکرد و محیط بومی مربوطه استفاده شود؛ به طور کلی از نظر خبرگان معیارهای ایمنی و امنیت، هویت بخشی، نشانه و نماد قوی و سهولت دسترسی از ضریب اهمیت بالایی در مطلوبیت سردرها برخوردار بوده که با اعمال آنها در نتایج پرسشنامه های مردم و خبرگان، سردر فناوری و اطلاعات در بالاترین رتبه و سردر اصلی در پایین ترین رتبه قرار گرفت که نشانگر برخورداری نسبتاً بالای سردر فناوری از معیارهای طراحی سردر است.

 قاعده لاحرج از جمله قواعد فقهیِ تسهیل کننده در فقه اسلامی و ازجمله زمینه های کاربردی آن، مسائل زندگی شهری است. حرج و مشقت در شهر می تواند در گونه های جسمانی، روحی و روانی، اجتماعی و مالی جلوه گر شود. مطالعهٔ این قاعده در زندگی شهری، مسائلی همچون صعوبت و دشواری در رفت وآمد به دلیل مسافت های زیاد، عدم پیاده مداری، اختلال در ترافیک، کمبود حمل ونقل عمومی، دشواری استفادهٔ فضا ها برای افراد کم توان و معلولان، آلودگی صوتی، ازدحام، سیلاب های شهری را شامل می شود. این جستار درپی تبیین ابعاد و مصادیق قاعدهٔ لاحرج در زندگی شهری و جستجوی راهکار های معطوف به شهرسازی اسلامی است که با روش تحلیل محتوای متن و استدلال منطقی با رویکرد مطالعه بین رشته ای و با به کارگیری شیوه کتابخانه ای و اسنادی انجام شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که در شهر اسلامی بایستی زمینهٔ عمل به احکام الهی فراهم شود و برنامه ریزی ها و اقدامات آسایش و آرامش مسلمانان را فراهم کند. در شهر اسلامی حرج های شهری باید در فرایند برنامه ریزی، طراحی و مدیریت شهری پیش بینی و مدنظر قرار گیرند. کاربست این قاعده می تواند در تسهیل رفت وآمد به ویژه برای اقشار کم توان، کارایی و راحتی استفاده از مبلمان شهری، فضا های عبوری، دسترسی و توقف و... نتایجی دربرداشته باشد. نیز سهولت و رفاه مذکور باید برای تمامی سنین، گروه های اجتماعی نظیر زنان، کودکان، سالخوردگان و... دستاورد مشخصی دربرداشته باشد.

در اندیشه اسلامی قواعد فقهی گسترهای به وسعت زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان دارد. این قواعد باید و نبایدهایی را برای ابعاد و حوزههای مختلف زندگی مسلمانان ارائه میدهد که توجه و پایبندی به آنها میتواند در سعادت وی مؤثر واقع شود. از جمله این حوزهها، شهر هوشمند است که با رشد فزاینده فضاهای مجازی و ابزارها و روشهای هوشمند، شهرها را دگرگون ساخته و محمل فرصتها و تهدیدهای بسیاری است. هدف این پژوهش، مطالعه شهر هوشمند از منظر فقهی و استخراج باید و نبایدهای مربوطه است که با روش تحلیل محتوای متون و استدلال منطقی با رویکردی کیفی و میانرشتهای انجام میشود. نتایج پژوهش نشاندهنده آن است که حقوق چهارگانه باید در تمامی جنبههای واقعی و مجازی شهر رعایت شده و ابزارهای هوشمند علاوه بر لزوم رعایت آنها، در این مسیر میتواند مفید واقع شود. قواعد فقهی لاضرر، ضمان، نفی سبیل، حلیت و تزاحم مصلحت از مهمترین قواعد فقهی هستند که بیشترین ارتباط را با شهر هوشمند دارند و باید و نبایدهای مهمی را در راستای رعایت حقوق از منظر اسلام برخوردارند. همچنین، در بررسی ارتباط بین این قواعد با مؤلفههای شهر هوشمند، قاعده لاضرر و ولایت حاکم و تزاحم مصلحت، قاعده ضمان و نفی سبیل با ابعاد بیشتری در ارتباط است و مصادیق بسیاری از جنبههای مختلف شهر هوشمند دارد. 

دست فروشی پدیده ای اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی است که در اغلب جوامع و نیز از گذشته تاکنون به اشکال گوناگون وجود دارد. این امر در شهرهای ایران نیز به دلایل عدیده مانند فقر و بیکاری در دهه های اخیر رو به افزایش است که با مسائل متعددی مواجه است. نابسامانی فضاهای شهری، سدمعبر، معیشت و نیازهای دست فروشان، خلأ قانونی در رفع سد معبر بدون توجه به تبعات آن از مهم ترین مسائل مربوطه است. این پژوهش از نظر نوع تحقیق در زمره تحقیقات توصیفی- تحلیلی است و روش جمع آوری اﻃﻼﻋﺎت، ﻫﻢ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت کتابخانه ای یﺎ اﺳﻨﺎدی است. در مطالعه حاضر در ابتدا واژه دست فروشی و حقوق شهروندی در کتب و منابع مختلف ارائه گردیده و در بخش دوم قوانین مرتبط در خصوص دست فروش و الزامات ساماندهی دست فروشی با تأکید بر حقوق شهروندی ارائه گردیده است. نتیجه تحقیق حاکی از آن است که پدیده دست فروشی مفهومی چندبعدی است که قوانین متفاوتی را شامل می شود و در این رابطه قوانین منسجم و مستقل وجود ندارد و قوانین موجود نیز با یکدیگر هم جهت نیستند و این مساله موجب بروز شیهه و شبهه در میان مخاطبین از این جهت که به کدام مفاد قانونی در رابطه با دست فروشی استناد کنند، می شود. مفاد قانونی مختلف درباره دست فروشی سبب شده که سازمان های مختلف، هریک متناسب با حوزه و منافع خود تفاسیر گوناگونی در این زمینه داشته باشند و حتی گاهی منجر به نادیده گرفته شدن حقوق شهروندی می شود که می بایست این حقوق رعایت شود. درحالی که نتیجه پژوهش های میدانی متغایر با این موضوع بوده و با تکیه بر گویه های دست فروشان بازار تربیت تبریز می توان گفت که مباحثی همچون عدالت، آزادی فردی، حق کار و اشتغال و در یک نگاه کلی حقوق شهروندی در خصوص آن ها رعایت نمی شود. تدوین قانون مستقل و منسجم و مجزا برای پدیده دست فروشی می تواند در جهت سامان دادن به دست فروشان کمک نماید.

زیبایی یکی از موضوعات مهم انسان و حوزه فلسفه است که در قرآن با واژه های جمال از آن یاد شده است. برخی اندیشمندان اسلامی نظیر ابن سینا ویژگیهای نظم، اعتدال را برای زیبایی ارائه داده و برخی دیگر نظیر ابن هیثم و ابوحیان توحیدی تناسب و هماهنگی ملموس را از معیارهای زیبایی می دانند. فلاسفه غربی نیز با تعاریف و معیارهای محسوس ریاضی گونه و هندسه مدار در این دسته قرار دارند. در آیات مربوط به قرآن کریم واژه قدر به معنای اندازه، اندازه گیری، تقدیر بارها تاکید شده است. اما وجه افتراق این سه دسته نظریه را می توان در وایره وسیع تر آیات قرآن کریم در شمول زیبایی های آسمانی و زمینی در مقابل زیبایی شناسی محسوس نظریه پردازان غربی مانند سقراط، ارسطو، آکویناس، نوافلاطونیان، امبرتواکو دانست. در کنار آن اندیشه های فلاسفه و عرفای اسلامی را می توان در هر دو دسته زیبایی شناسی محسوس و زیبایی شناسی زمینی_ آسمانی بررسی نمود. رنگها در زیبایی شناسی از دیدگاه قرآن کریم و نیز از نظر عرفای اسلامی اهمیتی بسیار دارد. در آیات متعدد قرآن کریم، گوناگونی و تنوع رنگها، نشانه ای برای اهل خرد می باشد. این بیان با جامعیتی خاص تمامی پدیده ها و رنگها را شامل شده و اختلاف رنگها را مناظر قدرت الهی معرفی می نماید. همچنین رنگهای سپید و سبز و زرد در توصیف بهشتیان و اهل ایمان، دارای امتیازهای زیبایی شناسانه می باشد. شماره ی مقاله: ۹

بیان مساله: شهر و محلاتی که با تنوع فرهنگ و سلایق شهروندان، فارغ از برنامه ریزی دو بعدی «طرح جامع» فضای زندگی و رُشد ساکنین بوده، هم اکنون در چارچوب الگوی تقلیدی تعیین سرانه و کاربری طرح های جامع و تفصیلی -که با غفلت از مبانی نظری فرهنگ اسلامی و سبک زندگی ایرانی همراه بوده - زندگی و سلامت شهروندان را با مخاطره روبرو نموده است. هدف: این موضوع ضرورت بازبینی و آسیب شناسی وضعیت موجود را به متخصصین و مدیران شهری یاد آور می نماید. روش: روش این مقاله تطبیقی است، بدین معنا که در پاره ای از موارد با تجزیه و تحلیل همبستگی ها، داده های پرسشنامه ای را مورد کنکاش قرار می دهد و در پاره ای دیگر از طریق پالایش دادها و استخراج اشتراکات، رویکرد کیفی را در تجزیه و تحلیل داده ها در پیش می گیرد. تکنیک این مقاله دلفی است که به کمک 30 نفر از متخصصان تکمیل گردیده است. یافته ها: با در نظر گرفتن تمام معیارهای ارتباط انسان با خدا، جامعه، طبیعت و تاریخ، معیار ادراکی و بصری رتبه اول را دارا بوده و پس از آن به ترتیب معیارهای فعالیتی، زیست محیطی و کالبدی جای می گیرند. در نهایت این نتیجه مستفاد می گردد که معیارهایی که باید برحسب ضوابط و مقررات شهرسازی اسلامی امتیازبندی گردند باید دارای این درجه بندی باشند. نتیجه گیری: تحلیل های مولفه فرهنگی ارتباط انسان با طبیعت، تاریخ، خدا و جامعه از منظرهای کالبدی و کاربری، فعالیت، ادراکی و بصری و زیست محیطی در مجموع ماتریسی بوجود آورده است که در قسمت تحلیل های این مقاله بدان پرداخته شده است. این تحلیل ها در محله یاغچیان مطابقت داده شده و رهاورد آن ها تحلیل های راهبردی ای است که در زمینه ضوابط و مقررات ملاک عمل در ساختار فضایی آن محله مثمر ثمر می باشد.

شهر ایرانی اسلامی، شهری مبتنی بر احکام، اخلاق و معنویت اسلامی است. معنویت اسلامی به عنوان یکی از مراحل روحی و روانی انسان ها است که در کمال وی از منظر تفکر شیعی جایگاه والایی دارد. معنویت در اندیشه اسلامی غالب در فضاهای مذهبی، عبادی و نیایشی قابل ادراک و دریافت است. با این توصیف هدف این مقاله، بازشناسی جایگاه معنویت در هویت شهرهای ایرانی اسلامی است. پژوهش حاضر با روش تحقیق تاریخی، تحلیلی و پژوهش میان رشته ای و با استفاده از شیوه های مطالعه اسنادی، کتابخانه ای و پژوهش های موردی انجام می شود. یافته های این مطالعه نشان می دهد که پرداختن به معنویت از طریق، پایبندی به اخلاق اسلامی، بزرگداشت شعائر مذهبی و مناسک مذهبی، توسعه فضاهای مذهبی در راستای ارتقای معنویت و فضاهای معنوی در شهرهای ایرانی اسلامی، می تواند موثر واقع گردد. معنویت در شهرهای اسلامی ایرانی، می تواند در رویدادها، فعالیت ها و رفتارهای جمعی و فردی و اخلاقیات حاکم بر آن ها نمود یابد، یا در محیط طبیعی و مصنوعی و فضای فیزیکی و بناهایی که با تواضع و مبتنی بر احکام اسلامی احداث شده اند، تجلی یابد. چنان که هر تازه واردی آن را در شهر احساس نموده و علاوه بر آن به رشد معنوی انسان ها کمک نماید. احترام به اخلاقیات و پایبندی به اصول اسلامی از جمله حقوق خداوند، حقوق نفس، حقوق سایر انسان ها، حقوق طبیعت می تواند به شکل گیری معنویتی پایدار بیانجامد.

حقوق بشر از الزامات حیات بشری در هر جامعه ای است که در منشور حقوق بشر سازمان ملل متحد و منشور حقوق بشر اسلامی و نیز حقوق شهروندی اغلب کشورها و نهادها بر مواد آن تأکید شده است. افراد بی خانمان از جمله گروه های آسیب دیده اجتماعی اند. ساماندهی این افراد اعم از متکدّیان، معتادان، بی خانمان ها، و کارتن خواب ها در شهر تهران با احداث گرمخانه هایی انجام می شود که علاوه بر کم توجهی به برخی مواد حقوقی، مسائل دیگری نیز بویژه برای سایر شهروندان و محله های مجاور گرمخانه ها ایجاد شده است. هدف این پژوهش تبیین ابعاد، شاخص ها، مسائل، و راهبردهای تحقق حقوق شهروندی افراد بی خانمان است که در ارتباط با گرمخانه های شهر تهران بویژه گرمخانه خاوران انجام می شود. پژوهش حاضر با رویکرد کمّی و کیفی، با روش تحقیق پیمایشی و تحلیلی و پژوهش میان رشته ای و با استفاده از شیوه های مطالعه اسنادی و کتابخانه ای و پژوهش های موردی و توزیع پرسشنامه انجام شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که مهم ترین شاخص های حقوق بی خانمان ها عبارتند از: حق حیثیت و حقوق یکسان، زندگی و آزادی و امنیت، تساوی حقوق با دیگران، تشکیل خانواده، تأمین اجتماعی، حق برگزیدن آزادانه کار، استراحت و استفاده از ایام فراغت، سطح زندگانی، سلامت و رفاه او و خانواده اش، تعلیم و تربیت، شرکت در اجتماع، رشد آزاد و کامل شخصیت. ساماندهی افراد آسیب دیده اجتماعی یکی از وظایف نهادهای اجتماعی و مدیریت شهری می باشد. احداث گرمخانه ها با ساماندهی افراد بی خانمان و تأمین بخشی از حقوق بشر و حقوق شهروندی آنها (از قبیل ایجاد سرپناه، تأمین آب و غذا، ایمنی، امنیت و بهداشت) از مرگ و میر آنها در هوای سرد و در اثر بی خانمانی، جلوگیری می کند. اما برخی گرمخانه ها از جمله گرمخانه خاوران مشکلات و آسیب های جانبی برای سایر شهروندان بویژه ساکنان محله های پیرامون گرمخانه ایجاد می کند. زباله گردی، خرده سرقت، مصرف مواد مخدر، و حضور نامرتب در فضاهای همگانی از جمله فعالیت های بی خانمان ها و معتادان مددجوی گرمخانه ای است که موجب سلب اسایش و آرامش سایر شهروندان می شود.

معنویت اسلامی به عنوان یکی از حالات روحی و روانی انسان ها است که در کمال وی از منظر تفکر شیعی جایگاه والایی دارد. زیارت که یکی از آداب و اخلاق اسلامی است در الگوی گردشگری زیارتی در فضاهای مذهبی، عبادی و نیایشی میتواند معنویتی معطوف به ارکان دین اسلام بیافریند. بقاع متبرکه در راستای اصل تعظیم و بزرگداشت شعائر خداوندی بهویژه مزارات اهل بیت (ع) از کانون های مورد توجه در شهرهای ایرانی است که با رویکرد زیارتی قابل توسعه است. هدف این مقاله، بازشناسی جایگاه بقاع متبرکه در معنویت شهرهای زیارتی است که با روش تحقیق تحلیلی و پژوهش میان رشته ای و استدلال منطقی و با استفاده از شیوه های مطالعه اسنادی و کتابخانه ای انجام شده است. یافته های پژوهش بر چهار راهبرد 1) طراحی ارسن زیارتی 2) توجه بر بافت پیرامون بقاع متبرکه 3) حفاظت مناظر ارسن زیارتی 4) توسعه فعالیت های اجتماعی و فرهنگی تأکید می کند. در شهرهای زیارتی که دارای بقاع متبرکه هستند با توسعه لایه های مکمل زیارت و نیازهای پهنه های پیرامون، ارسن شهری با مرکزیت بقاع متبرکه ایجاد می شود. طراحی راسته های مختلط سازگار با مجموعه ارسن شهری و حال و هوای معنوی آن به همراه رعایت حقوق شهروندی ساکنان و مالکان بافت پیرامون و نیز احترام به حریم بصری و ارتفاعی عنصر مرکزی و تسلط بنای مذهبی بر سایر فضاها و بناها ضروری است. بقاع متبرکه می توانند برای نیاز گروه های مختلف اجتماعی به ویژه علاقمندان، گردشگران زیارتی، خانواده ها، کودکان، زنان، نوجوانان، جوانان و سالمندان برنامه ریزی کنند.

کوچه باغ، مکانی خاطره انگیز، شاعرانه و فضایی روح نواز و یادآور باغ ها و کوچه های زیباست؛ همچنین در حوزه شعر و ادب، مفهومی آشنا و در معماری و شهرسازی سنتی، الگویی اصیل، فضایی زیبا، هنری و آرامش بخش محسوب می شود؛ الگویی که در دوره حاضر سبک های معماری و شهرسازی غیربومی و غربی جایگزین آن شده و در حال زوال است. مسئله پژوهش حاضر، بی توجهی به باغ ها و فراموشی الگوی کوچه باغ ها در فرایند تحول بافت های مسکونی شهرها و روستاهای ایران در گذر زمان است. توجه به این امر در دوره کنونی از تخریب و نابودی باغ ها و کوچه باغ های موجود پیشگیری می کند؛ چنانچه بعضی از محله ها، شهرها و روستاهای ایران در حال حاضر از باغ ها و کوچه باغ های ارزشمندی برخوردارند که بازشناسی، حفاظت و توجه به آنها برای تعمیق این الگوی ایرانی مؤثر است. هدف و روش پژوهش بنابراین هدف اصلی این پژوهش، تبیین جایگاه کوچه باغ در شعر و ادب و معماری و شهرسازی ایرانی و ارتباط بین آنهاست. در این زمینه، مهم ترین پرسش مقاله این است که جایگاه کوچه باغ ها در طراحی بافت های محلی و شهری ایران چیست. روش پژوهش، تاریخی تحلیلی با رویکرد کیفی و کمی است که با شیوه های مطالعه اسنادی، کتابخانه ای و بررسی نمونه های موردی و توزیع پرسش نامه و تحلیل های آماری انجام شد. یافته های پژوهش نتایج پژوهش نشان می دهد کوچه باغ ها در سنت معماری و شهرسازی سنتی ایران، بخشی جدایی ناپذیر از بافت های شهری بوده اند و هنوز هم بخشی از ارکان بافت های روستایی و شهری محسوب می شوند؛ چنانکه بافت مصنوع روستاها و شهرها با کوچه باغ ها به طور تدریجی به بافت باغ ها و مزارع متصل شده است. بررسی نمونه موردی کوچه باغ های سردرود با پرسش در قالب طیف لیکرت از مراجعان و کاربران نشان دهنده آن است که کیفیاتی چون هویت و اصالت، سرزندگی، آرامش، زیبایی، دسترسی مطلوب و تعلق خاطر بیشترین امتیاز را دارند. نتیجه گیری کوچه باغ از دوره های گذشته جایگاهی مهم در ادبیات و هنر معماری و شهرسازی ایران داشته و مکانی برای بروز احساسات انسانی و عاطفی بوده است. استفاده از کوچه باغ در شعر و ادبیات ایرانی، برای بیان فضایی آرمانی و عرفانی بوده و همچنین برای توصیف فضای عاشقانه شاعران و سرایندگان استفاده شده است. نگرش انسانی و ادبی و طبیعت محور به فضاهای شهری در روستاها و شهرها به احیای الگوی گمشده کوچه باغ و آفرینش فضاهای شهری آرامش بخش کمک می کند. در این زمینه راهبردهای حفاظت از میراث طبیعی باغ ها و کوچه باغ ها، رعایت حریم و مالکیت، کارآمدسازی باغ ها با الگوی باغ پذیرایی، طراحی شهری کوچه باغ ها، خلاقیت در طراحی کوچه باغ و پیش بینی کوچه باغ در بازآفرینی شهری پیشنهاد می شود.

 تبیین آرمان شهر بر مبنای آموزه های اسلامی، یکی از ضرورتهای نیل به سعادت جامعه اسلامی است. جامعه مسلمانان در عصر حاضر با مسائل عدیده اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، زیست محیطی به ویژه در عرصه معماری و شهرسازی مواجه است که بازشناسی وضع موجود و ارائه الگویی اسلامی را ضروری می نماید. نبود معنویت و آرامش پایدار، دنیاطلبی و ثروت اندوزی، منفعت گرایی، افراط در مصرف گرایی، آشفتگی در فضاهای شهری، ساخت و سازهای نابسامان، روند فزاینده تخریب محیط زیست از جمله تهدیدهای مهم جامعه معاصر ایرانی محسوب می شوند. آرمان شهر رضوی که برمبنای آموزه های امام هشتم شیعیان تبیین می شود؛ راهکارهای حقیقت گرایی در تمامی ابعاد زندگی بشری را پیش روی انسان می گذارد؛ که سعادت وی را به دنبال دارد. از این رو سوال اصلی پژوهش عبارت است از اینکه اصول و راهبردهای نیل به آرمان شهر رضوی کدامند؟ این پژوهش با هدف ارائه الگویی جامع برای مطالعه شهرها از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب با محوریت آموزه های رضوی، با روش تحقیق تحلیلی، اسنادی و میان رشته ای و شیوه های مطالعه کتابخانه ای و تحلیل محتوای متون انجام شده است. نتایج مطالعه بیانگر آن است که ارکان آرمان شهر رضوی شامل کرامت انسانی، تواضع، حسن خلق، همیاری، مهربانی و محبت، تکریم محیط زیست،اعتدال و میانه روی و احترام به طبیعت و خلقت زیست محیطی است که در حل مسائل شهرهای معاصر راهگشا هستند.. به طوری که برنامه ریزی و طراحی قوانین، مقررات و قواعد موجود در حوزه های آموزشی و اجرایی بازشناسی و تصحیح گردد. سپس برای نهادینه نمودن آنها در تمامی ابعاد اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، زیست محیطی و کالبدی، در کنار برنامه های بلندمدت و میان مدت، اقدامات تشویقی، توصیه ای و سلبی اتخاذ گردد.

استفاده از فضاهای زیرزمینی یکی از مهم ترین روش های زندگی و سکونت در طول تاریخ بوده است. تجلی این مهم در دوره های گذشته، یکی از گونه های مهم فضایی در مقیاس بنا و سکونتگاه در مناطق مختلفی از جهان محسوب می شود. مطالعه چیستی، چرایی، ضرورت ها و چگونگی استفاده از این نوع فضاها و ویژگی های آن در نقاط مختلف جهان مسئله اصلی این تحقیق است. هدف این نوشتار، مطالعه علل، ضرورت ها، چگونگی استفاده از فضاها و سکونتگاه های زیرزمینی و انواع آن در ایران و جهان است. مقاله حاضر که با روش تحقیق تحلیلی و قیاسی و مطالعه نمونه های موردی انجام شده است، نشان می دهد که این نوع فضاها از دوره های گذشته تاکنون با علل و ضرورت های گوناگونِ اقلیمی، دفاعی و امنیتی، اعتقادی، ویژگی های محیطی و توپوگرافی، اقتصادی در قالب فرم های متنوع مورداستفاده قرار گرفته اند. فضاهای زیرزمینی از مزایای ایمنی و امنیت، ثبات دمایی و تغییرات دمایی اندک برخوردار است و محیطی مساعد برای زیست انسان و نیازهای حیاتی وی از قبیل ذخیره و نگهداری احشام و مواد غذایی فراهم می نماید. اغلب سکونتگاه های زیرزمینی در دو گونه اصلی سکونتگاه های زیرزمینی در مناطق مسطح و بدون شیب و سکونتگاه های کوه پایه ای و صخره ای در زمین های شیب دار قرار می گیرند. این نوع سکونتگاه ها در چین و مناطق شمال آفریقا، به ویژه تونس با ضرورت های اقلیمی، امنیتی و محدودیت های محیطی ایجاد شده اند. در ایران سکونتگاه های گونه اول در مناطق کویری مانند نوش آباد و سکونتگاه های گونه دوم در مناطق کوهستانی شمال غرب ایران مانند روستای کندوان، از نمونه های بارز به شمار می روند. به طورکلی ضرورت های امنیتی، اقلیمی و طبیعی از علل اصلی پیدایش و کارکرد این فضاها بوده است. حفاری زمین، تپه ها و کوه ها و پناه بردن به زیرزمین، علاوه بر حفاظت انسان و دارایی هایش، فضاهایی ماندگار در طول تاریخ به وجود آورده است. این فضاها به دلیل منظر درونی و بیرونی منحصربه فرد، از جذابیت و خاطره انگیزی بالایی به ویژه برای گردشگران و غیرساکنان برخوردارند. توجه به ویژگی های مثبت این فضاها به ویژه در روستاها می تواند در حفظ هویت بومی آن ها نقش مؤثری ایفا نماید.