حامد نوروزی

این پژوهش با هدف بررسی مقایسه ای سواد رسانه ای در بین دانشجویان ارتباطات و روابط عمومی دانشگاه آزاد اسلامی واحد دماوند و دانشگاه علمی کاربردی تهران انجام شده است. جامعة آماری پژوهش دانشجویان ارتباطات و روابط عمومی دانشگاه های آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات دماوند و دانشگاه علمی کاربردی  فرهنگ و هنر واحد 55 است (3200 =N ) روش پژوهش پیمایش و مقایسه ای است و حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران محاسبه شد ( 258 = n ) در این پژوهش از روش نمونه گیری تصادفی طبقه ای و پرسشنامه سواد رسانه ای استفاده شده است. سنجش اعتبار پژوهش از طریق اعتبار محتوایی و توسط افراد متخصص بوده است. برای پایایی از روش دونیمه کردن (تصنیف) و جهت بررسی فرضیه ها از آزمون T مستقل بهره گرفتیم. نتایج حاصل نشان داد که بین ابعاد سواد رسانه ای (استفادة هدفمند و گزیده تر از رسانه ها، ارزشیابی پیام، ترکیب پیام های مختلف، خلاصه سازی پیام های مختلف، مهارت های استفاده و آشنایی با رایانه و اینترنت) بین دانشجویان ارتباطات و روابط عمومی دانشگاه آزاد دماوند و دانشجویان علمی کاربردی واحد 55 تفاوت معناداری وجود دارد و به طور کلی سطح سواد رسانه ای دانشجویان دانشگاه دماوند از دانشگاه علمی کاربردی  بیشتر است.

در زبان فارسی، فرایندی وجود دارد که درآن تک صیغه های دورة میانه دیگر به عنوان صیغة فعل شناخته نمی شوند، بلکه به عنوان عنصری بسیط، نه مشتق، در دستگاه فعلی پذیرفته و دوباره صرف می شوند. دلیل فرایند مذکور این است که با از بین رفتن برخی امکانات فعلی زبان فارسی، مانند شناسه های فعلی، صیغه های مختلفی که با استفاده از آن امکانات ساخته شده اند و هنوز در زبان باقی مانده اند به صورت لغات بسیط و قالبی درمی آیند. زیرا امکاناتی که آن صیغه ها بر آن اساس ساخته شده اند، ناشناخته اند. از سوی دیگر تحت تأثیر قاعدة قیاس نیز صیغه های بی قاعده، به تدریج به سوی قاعده مند شدن پیش می روند. این فرایند تاریخی را می توان در دو سطح مشاهده کرد: 1/ سطح واژگانی ؛ 2/ سطح ساختی. در سطح واژگانی دو تک صیغة سوم شخص مفرد و فعل امر مفرد از مصدر «بودن» در دورة نو ماده پنداشته و مجدداً صرف شده اند: 1/ هست؛ 2/ باش. در سطح ساختی دو ساختمان فعلی به صورت کلی، نه از مصدری خاص، مجدداً صرف شده اند: 1/ صیغة سوم شخص مفرد فعل التزامی (فعل دعا)؛ 2/ فعل تمنایی.

ادبیات فارسی- یهودی یا فارسی- عبری یکی از انواع ناشناختة ادبی در ایران است و اگرچه از نظر موضوع، دینی است؛ اما به صورت کلی در حوزة ادبیات عامه قرار می گیرد. به نظر می رسد یکی از دلایل این امر وجود الگویی در کتاب های مقدس یهود، مانند تلمود و میدراش، است که بنابر آن می توان با استفاده از منابع شفاهی و ادبیات عامه روایات رسمی مذهبی و تاریخی را تکمیل و حتی تألیف کرد. به این ترتیب، در منابع مذکور باورهای عامه در کنار باورهای رسمی قرار می گیرند و الگویی مرکب از گزاره های رسمی و عامه را شکل می دهند. به همین دلیل سنت شفاهی و ادبیات عامه در منابع مذهبی عبرانی، اهمیت بسیار دارد و قابل استناد است. در این مقاله چگونگی شکل گیری الگوی پیش گفته بررسی می شود؛ زیرا همین الگو در متون متأخر عبرانی (یهودی)، ازجمله فارسی- یهودی، نیز پی گرفته می شود؛ از این رو، این متون ترکیبی از گزاره های رسمی و عامه است. در این متون نیز روایت های رسمی با روایت های عامه ایرانی و غیرایرانی ترکیب می شود. به همین دلیل پژوهش دربارة ادبیات عامه فارسی بدون بررسی این متون که حجم بسیار زیادی هم دارند، ناقص و ابتر است.

سرزمین ایران با توجه به گستردگی و تاریخ طولانی آن دارای گویش ها و گونه های زبانی متنوعی است. این گویش ها که از دیرباز در ایران رایج بوده اند، بر برخی از متون فارسی کهن نیز تأثیر گذاشته اند. این تأثیر در متون پیش از دورة مغول (دورة تکوین) بیش از دوره های دیگر زبان فارسی دیده می شود. برای نمونه در ساخت های فعلی دورة تکوین، عناصری دیده می شوند که مسلماً از گویش ها وارد زبان فارسی معیار شده اند. برخی از این عناصر که در مقالة حاضر بررسی شده اند عبارتند از: پیشوند فعلی «هاز-/ هوژ-» و گونه های آن، پسوند تاجیکی «-گی»، کاربرد نوعی خاص از افعال کمکی، پیشوند فعلی «بو-»، کاربرد غیرمعیار پسوند -ist ، ساخت های متعدی قیاسی و گونة گفتاری پسوند -ān . اغلب این عناصر هنوز تنها در گویش های ایرانی دیده می شوند.

زبان عبرانیان مهاجر و تبعید شده به ایران در دو مرحله تغییر کرده است: اول در دورة هخامنشی از عبری به آرامی و سپس در دورة اسلامی از آرامی به فارسی. بدین ترتیب زبان ادبیات دینی عبرانیان نیز به موازات این تغییر، متحول شده است. در تحول اول، متون دینی، بویژه تورات از عبری به آرامی و در تحول دوم از آرامی به فارسی ترجمه شد. در هرکدام از این تحولات، زبان قبلی بر ادبیات بعدی تأثیر گذاشت. در این مقاله تأثیر ترجمه های آرامی عهد عتیق که به ترگوم مشهور است بر ترجمه های فارسی عهد عتیق و متون دینی دیگر بررسی خواهد شد. خواهیم دید که این تأثیر در حد قرض گیری تعدادی واژه است. از آنجا که عبری و آرامی از یک خانوادة زبانی هستند، در مرحلة بعد با این سؤال اصلی روبه رو هستیم که آیا این لغات آرامی ارتباطی با معادل های عبری خود دارند؟ از آنجا که پاسخ این سؤال مثبت است، مشخص می شود که جایگاه زبان عبری همچنان برای عبرانیان جایگاهی تأثیرگذار است. به علاوه در این مقاله بررسی می شود که این لغات بیشتر در چه حوزه هایی قرار دارند. خواهیم دید که اغلب این لغات در حوزة امور دینی، بویژه فقه و الهیات هستند. البته تعدادی لغت نیز از حوزه های عمومی وارد ادبیات دینی فارسی عبرانی شده است.

ادبیات غنی ایرانی تاریخی چند هزارساله را در پیشینه خود دارد که بی تردید نیاز است بخش های مختلف آن به تفکیک مورد بررسی قرار گیرند و تاریخ آن ها تدوین گردد. یکی از مهم ترین اما مغفول ترین این بخش ها تاریخ ادبیات گویشی ایران پس از اسلام است. در مقاله حاضر سعی می کنیم نشان دهیم چه تعداد کتاب های مستقل و چه مقدار داده های گویشی در میان اسناد کهن به صورت پراکنده موجود است. به علت پراکندگی و عدم انسجام نیاز است که این داده ها با طرحی سامانمند و منظم گردآوری شوند. این گام اول برای طرح تدوین تاریخ ادبیات گویشی ایران است. در این مقاله تلاش می کنیم با جمع آوری و سامانمندی این داده ها طرحی کلی از منابعی که به نوعی حاوی داده هایی از زبان ها و گویش های ایرانی کهن هستند به دست دهیم که مقدمه ایست بر طرح تدوین تاریخ ادبیات گویشی. با این هدف منابع این حوزه را به دو دسته تقسیم نموده ایم: 1. منابعی که حاوی متون گویشی هستند که به دو دسته کلی قابل تقسیم اند: الف. آثار بازمانده از اقلیت های مسلمان شامل گویش گورانی (فرقه اهل حق (یارسان)) و گویش استرآبادی (فرقه حروفیه). ب. اشعار، منظومه ها و قطعات صرفاً ادبی گویشی. 2. منابعی که حاوی لغات گویشی هستند و بنابراین در زمره «گونه» های زبان فارسی قرار دارند. این دسته از متون بر اساس خط آن ها به دو دسته تقسیم می شوند: الف. آثار به خط غیر عربی شامل متون فارسی- عبری، متون فارسی- سریانى و متون فارسی- مانوى. ب. آثار به خط عربی.

یکی از خط هایی که پس از اسلام برای نگارش زبان فارسی از آن استفاده شده است خط عبری است که مانند خط های دیگر سامی برای ثبت زبان فارسی مناسب نیست. متون فارسیِ نوشته شده به چنین خطی فارسی عبری یا فارسی یهودی نامیده می شود. ساختار خط عبری که دارای نویسه های مشابه و چندآواست سبب ورود تصحیف و قرائتهای غلط به متون مُصَحَح فارسی عبری شده است. در این مقاله تلاش شده است تعدادی از واژه هایی که مصححان متون فارسی عبری به درستی ضبط نکرده اند، تصحیح شود.

ولین کسی که پس از سقوط ساسانیان و شکل گیری فارسی نو به جمع آوری و ثبت لغات فارسی میانه به ویژه در زبان و کتابت پهلوی در یک فرهنگ پرداخت، انجوی شیرازی بود. او در فرهنگ جهانگیری که تألیف آن از 1005 تا 1017 ه . ق. به طول انجامید تعدادی از لغات موجود در زبان و کتابت پهلوی را ضبط کرده است. پس از انجوی، این لغات در فرهنگ های دیگر به ویژه در برهان قاطع نیز وارد شده است. برخی از لغاتی که در فرهنگ ها ضبط شده اند با همان تلفظ در زبان کاربرد داشته اند. برخی از این لغات «هزوارش هایی» بوده اند که تلفظ آنها با آنچه در فرهنگ ضبط شده تفاوت دارد. این واژه ها را اروپاییان در قرن 19 و 20 با تردید و درصدی از خطا خوانده اند. اما با توجه به اینکه املای بسیاری از این هزوارش ها از قرن یازدهم در فرهنگ های هندی با خط عربی ضبط شده است بررسی دقیق و مقایسه املای آنها با یافته های علمی جدید بسیار راهگشا خواهد بود و مشکلات فراوانی را حل خواهد کرد. برای مثال آنچه در برهان «اسیا» (= ور، سینه) ضبط شده امروزه در فرهنگ هزوارش ها به صورت /āsyā/ نشان داده می شود. به علاوه به نظر می رسد برخلاف نظر رایج، برخی از این واژه ها از حوزه هزوارش ها بیرون آمده و وارد زبان شده اند. برخی از این لغات نیز با دو املا در فرهنگ های هندی ضبط شده اند.

بررسی گویش های خراسان جنوبی نشان می دهد که از یک سو عناصری از فارسی میانه در آن ها یافت می شود و از سوی دیگر، می توان عناصری از زبان های شرقی را یافت که از دیرباز وارد این گویش ها شده اند و بعضاً در فارسی رسمی نیز رایج اند. یکی از راه های بررسی عناصر اصلی و قرضی در گویش ها پی گیری تاریخی پسوندهاست؛ زیرا پسوندها جزء عناصری هستند که به سختی در زبان پذیرفته می شوند. یکی از مهم ترین پسوندهای ایرانی، پسوند " اک" است که در لغاتی مانند "پیچاک"، "بُرّاک" و "پَرّاک" در گویش قدیم بیرجند رایج بوده است. این پسوند در گویش بیرجند دو ریشه ی مختلف داشته است. در لغاتی مانند "پیچاک" به معنی پیچش شکم، پسوند " اک" بازمانده از پسوند مصدری -āk سغدی است. این پسوند در لغات "خوراک" و "پوشاک" و "سوزاک" هنوز در فارسی رسمی رایج است. " اک" مصدری، امروزه در گویش بیرجندی جای خود را به " ِش" داده است و مانند دیگر اسم مصدرهای زبان فارسی با آن رفتار شده است. در نتیجه این لغت به صورت "پیچش/ پچش" (pečeš) در آمده است. اما از سوی دیگر، پسوند " اک" فاعلی نیز از قدیم در گویش بیرجند در لغاتی مانند "پراک" رایج بوده است. پسوند " اک" فاعلی بازمانده از -āk فارسی میانه و -āg پارتی است. این پسوند امروزه نیز به همین صورت در گویش بیرجند رایج است. اما در فارسی معیار و اغلب گویش های دیگر ایرانی این پسوند با حذف "ک" انتهایی به صورت " ا" در آمده است.

گویش بیرجند یکی از گویش های بسیار کهن فارسی است که برخی از ساخت های آن، بازمانده از دوره ی میانه است. اما این گویش نیز مانند همه ی گویش های دیگر، در حال نزدیک شدن به گویش معیار یا معیارشدگی است. پیکره ی مورد بررسی ما در این تحقیق تنها آثار برجای مانده از گویش قدیم بیرجند است از جمله نصاب ملاعلی اشرف صبوحی و آن چه ایوانف از طریق مصاحبه و تحقیقات میدانی گردآوری کرده است. البته لازم است ذکر شود که پیکره ی نگارنده که شامل دو منبع فوق الذکر است، پیکره ی ناقصی است و نمی تواند پاسخ گوی همه ی پرسش های ما باشد. با بررسی های انجام شده در این تحقیق روشن می شود که همه ی سطوح زبانی به یک میزان دچار معیارشدگی نشده اند. بر اساس پیکره ی مورد بررسی نگارنده، سطح واژگانی زبان دچار بیشترین معیارشدگی و سطح صرفی نیز دچار کمترین معیارشدگی گشته است. سطح نحوی و آوایی گویش بیرجند نیز در میانه ی دو سطح پیش گفته قرار دارند. هر یک از این سطوح  به شرح زیر تحت تأثیر گویش معیار قرار گرفته اند: سطح واژگانی: از دو قرن پیش تا امروز بسیاری از واژگان گویش بیرجند که به فراموشی سپرده شده، متروک شده اند. سطح نحوی: در این سطح گویش قدیم بیرجند با از دست دادن ویژگی های ارگاتیو، کاربرد صفت مفعولی نوع دوم به جای ماده ی ماضی، کاربرد فعل استمراری به جای فعل غیراستمراری، کاربرد شناسه ی مفرد برای فاعل جمع و جز آن به سوی گویش معیار بسیار نزدیک شده است. سطح آوایی: در سطح آوایی گویش بیرجند قدیم دچار تحولاتی مانند تحول همزه ی آغازی به h، تحول e به â و تحول ē به u شده است. سطح صرفی: در این سطح نیز ویژگی هایی نظیر کاربرد ماده ی ماضی ماضی جعلی به جای ماده ی اصلی و کاربرد "-ی" استمراری از بین رفته  است.

متون فارسی- عبری متونی هستند که زبان آن ها فارسی است، ولی به خط عبری به نگارش درآمده اند. این متون در جوامع عبرانی ساکن ایران قدیم تألیف شده اند. سابقة تألیف این متون به قرن سوم هجری و پیش از آغاز تألیف متون فارسی به خط عربی بازمی گردد. به این دلیل و دلایل دیگر مانند دوری جوامع عبرانی از جوامع مسلمان، زبان متون فارسی- عبری کهن تر از متون فارسی دیگر است و بسیاری از ویژگی های آوایی، صرفی و نحوی دورة میانه را در خود حفظ کرده است. یکی از ویژگی های دستوری مهمی که در متون فارسی- عبری حفظ شده است، کاربرد خاص حروف اضافه مانند ō و pa(d) به شیوة فارسی میانه است. برخی حروف اضافه مانند ’b’z نیز در متون فارسی- عبری معنایی جدید یافته است. برخی حروف اضافه نیز مانند ’zmr تنها در متون فارسی- عبری یافت می شود. ازآنجاکه این حروف اضافه در فارسی نو رسمی وجود ندارند و در دورة اسلامی تنها در متون فارسی- عبری یافت می شوند، بررسی آن ها می تواند سیر تحول این حروف را از دورة میانه تا دورة نو آشکار سازد. در این مقاله خواهیم دید که حروف اضافة فارسی- عبری که از دورة میانه باقی مانده اند، چگونه تحت تأثیر حروف اضافة فارسی نو رسمی قرار می گیرند و به تدریج حروف اضافة فارسی نو جایگزین حروف اضافة فارسی میانه و فارسی- عبری می شوند.

فارسی رایج در خراسان جنوبی یکی از گویش های فارسی معیار (فارسی تهرانی) است. به عقیده ی بسیاری از زبان شناسان، زبان فارسی از گویش های شرقی و شمال شرقی در زمانی نامعلوم، احتمالاً در قرون اول یا دوم هجری قمری منشعب شده است. بنابراین بررسی های زبان شناختی گویش های شرقی ایران، مانند گویش خراسان جنوبی در روشن شدن تاریخ شکل گیری زبان فارسی دارای کمال اهمیت است. اما متأسفانه تحقیقات زیادی در این زمینه انجام نشده است. تحقیق حاضر تحقیقی پیکره بنیاد است. که در طی آن پنج تحول آوایی رایج در خراسان جنوبی مورد بررسی قرار خواهد گرفت. این پنج تحول عبارتند از تحول ân/âm به un/um یا on/om یا ōm، مشدد شدن صامت پس از حذف مصوت بلند پیش از آن، پیشوند -ho و -e و تحول خوشه های صامت آغازی و صامت های میانجی. دو تحول اول در فارسی تهرانی به صورتی محدود رخ می دهد، اما تحول سوم و چهارم در فارسی تهرانی دیده نمی شود. بخشی از تحول پنجم نیز در فارسی مشاهده نمی شود. در این مقاله سعی شده است سابقه ی تاریخی این تحولات نیز مد نظر قرار بگیرد. از این رو، نگارنده با در نظر گرفتن شواهدی که در متون کهن فارسی وجود دارد، سعی دارد پیش زمینه ی تاریخی این تحولات آوایی را نیز برای خوانندگان روشن کند. به عبارت دیگر، این تحولات آوایی تنها در دو مجموعه از رباعیات خراسان جنوبی با عنوان های شعر دلبر و شعر غم به عنوان پیکره بررسی خواهد شد.

مولانا محمد ولی دشت بیاضی از شاعران مشهور قرن دهم و اهل خراسان (جنوبی) است که در تذکره ها از او به شیرین سخنی و استادی در سرایش شعر یاد شده است. در سال 1389 و 1390 دو چاپ از دیوان شاعر به دست داده شد. چاپ 1389 این کتاب، به تصحیح دکتر مرتضی چرمگی عمرانی، نسبت به چاپ 1390 برتری های بسیار دارد که برخی از آن ها عبارتاند از: در اختیار داشتن نسخه های بسیار بیشتر، نسخه اساس بسیار معتبر و هم عصر شاعر، اشتمال بر تعداد بیشتری از اشعار، دقت فراوان در ضبط صورت صحیح لغات و ابیات و خوانش های صحیح از لغات مبهم. در مقابل، تصحیح محمدی تقریباً از همه این ویژگی ها عاریست. در این مقاله برآنیم که با بررسی مقابله ای این دو چاپ و قرائت های مختلف دو مصحح، نکات قوت چاپ ارجح را روشن کنیم تا پژوهشگران در انتخاب متن پژوهشی منقح تر، آگاهانه عمل کنند. نگارنده در این بررسیِ مقابله ای به شیوه انتقادی عمل کرده و تنها به ضبط موجود در نسخ اکتفا نموده است و در ابتدا با کنار هم قرار دادن دو متن چاپی، تعداد اشعار، تعلیقات و صورت ظاهری آن ها را با هم مقایسه نموده و سپس با کنار هم قرار دادن اشعار مشترک در هر دو تصحیح، ایرادات عروضی و ضبط های نادرست را نشان داده است.