نویسه

اشکانیان دودمانی از شاهان ایرانی بودند که 475 سال بر ایران فرمان راندند. به سبب کمبود منابع نوشتاری آن، سکه ها منابع بسیار سودمندی در شناخت شرایط اقتصادی، فرهنگی و هنری این دوران به شمار می آیند. با مطالعه بر روی سکه های این دوران که دارای نوشته هستند می توان چگونگی سیر و تحول خط آن را ارزیابی نمود. در این میان عمده سکه های با نوشته ی پهلوی اشکانی، درهم های سیمین اشکانی ضرب اکباتان، طی سال های 51 تا 228 میلادی می باشند، که اهمیت مطالعه این درهم ها را دو چندان می نماید. در این پژوهش سعی بر این است تا ضمن مطالعه خط پهلوی اشکانی شماری از درهم های این ضرابخانه را که ضرب سال های 51 تا 228 میلادی هستند، چگونگی سیر تحول این خط را بررسی کرده و به تحلیل آن پرداخته شود. این امر با استخراج مستقیم نوشته پهلوی اشکانی از روی درهم ها و سپس استخراج تک تک نویسه های خطی مربوط به هر سکه و تدوین جدول تغییرات زمانی نویسه ها امکان پذیر می گردد. با نگاه اجمالی به عمده سکه ها درهم این ضرابخانه طی این سالیان، به نظر نمی رسد دست خط قلم زن دستخوش تغییر و تحولات شده باشد که این موضوع با بررسی و مقایسه ی تعدادی از دیگر نمونه های سکه های مورد مطالعه در این پژوهش تایید شد.

یکی از خط هایی که پس از اسلام برای نگارش زبان فارسی از آن استفاده شده است خط عبری است که مانند خط های دیگر سامی برای ثبت زبان فارسی مناسب نیست. متون فارسیِ نوشته شده به چنین خطی فارسی عبری یا فارسی یهودی نامیده می شود. ساختار خط عبری که دارای نویسه های مشابه و چندآواست سبب ورود تصحیف و قرائتهای غلط به متون مُصَحَح فارسی عبری شده است. در این مقاله تلاش شده است تعدادی از واژه هایی که مصححان متون فارسی عبری به درستی ضبط نکرده اند، تصحیح شود.

زبان پهلوی که نیای زبان فارسی نو است و نزدیک به یک هزاره زبان رسمی دو خاندان ایرانی اشکانی و ساسانی بوده است دارای ده واکه است که عبارتند از: i، ī، (e)، ē، a، ā، (o)، ō، u، ū البته نمی توان با قاطعیت گفت آیا «e» و «o» واج های مستقلی بوده اند یا خیر. نویسه ی a دارای چندین ارزش آوایی است. از جمله، به عنوان همخوان ‘>’ ، ‘h’ ، ‘x’ و همچنین به عنوان واکه ‘a’ یا ‘ā’ کاربرد دارد. در این پژوهش، به بررسی ارزش آوایی نویسه ی ‘a’ به عنوان واکه پرداخته شده است، بدین منظور که آیا این نویسه به عنوان ‘a’ کوتاه در جایگاه های مختلف واژه به کار رفته است یا خیر. خواهیم دید که با بسامدی کمتر این اتفاق افتاده است. درضمن در هر جایگاهی (آغازی، میانی، پایانی) از یک واژه که با ‘a’ کشیده روبرو هستیم مطمئنا این نویسه به کار رفته است. با بررسی های انجام شده خواهیم دیدکه وجود این نویسه لزوما به معنای کشیدگی نیست و شاید تنها به این دلیل باشد که هجا را ساکن نخوانیم. هدف از این پژوهش، تعیین تکلیف املای پر در واژه های پهلوی است. در این پژوهش تنها به واژه هایی اشاره داریم که در جایگاه آغازین، میانی یا پایانی واج ‘a’ یا ‘ā’ دارند. تلاش بر آن بوده است که تا حد امکان تمامی واژگان که این ویژگی را دارند بررسی شوند هر چند حتما واژگانی از چشم پنهان مانده اند که البته کلیت موضوع را تغییر نخواهند داد.

تاکنون بحث دربارهٔ ویژگی های الفبای فارسی بیشتر در چارچوب آواشناسی و واج شناسی مطرح بوده و ازلحاظ خط شناسی و ساختار نوشتاری طبقه بندی دقیقی از حروف الفبا ارائه نشده است. نویسه ها (اعمّ از حروف، اعداد و علائم نوشتاری) خود از اجزای کوچک تری تشکیل شده اند که می توانیم آن ها را «نویسک» بنامیم. نویسک های اصلی در الفبای فارسی، که در ساختار شماری از حروف تکرار می شوند، مبنای دقیقی برای طبقه بندی الفبا به دست می دهند. این نویسک ها عبارتند از نویسک افقی، عمودی، دایره، دندانه، چشمه، پایه و نقطه. همچنین، طبقه بندی الفبا ازلحاظ پیوندپذیری، که با ساختار حروف ارتباط دارد، امکان پذیر است و از این لحاظ حروف الفبای فارسی به دو دستهٔ «تکسوپیوند» (اقلیّت) و «دوسوپیوند» (اکثریّت) تقسیم می شوند. از طرف دیگر، شکل کوچک اکثریّت حروف وابسته یا نیمه وابسته به کرسی دندانه است که باعث می شود شکل کوچک نیز در این حروف به دو صورت تکسوپیوند و دوسوپیوند نوشته شود.