بازخوانی مطالعات ناظر بر تأثیر «اسلام» بر «مدیریت» در سطح بین المللی (مقاله علمی وزارت علوم)
درجه علمی: نشریه علمی (وزارت علوم)
آرشیو
چکیده
مقدمه و اهداف: مدیریت اسلامی با تمرکز بر ارزش های اخلاقی، توازن مادی - معنوی، و تصمیم گیری مبتنی بر شریعت، از مدیریت مرسوم که بر سود مالی، سلسله مراتب، و نتایج کوتاه مدت تأکید دارد، متمایز می شود. این رویکرد رهبری اخلاقی، مسئولیت اجتماعی، و تفکر بلندمدت را ترویج می کند؛ درحالی که مدیریت مرسوم به توسعه فنی اولویت می دهد. مدیریت اسلامی به دلیل پراکندگی مطالعات، با چالش پذیرش بین المللی روبه روست. فلسفه اسلامی، با منطق غنی و عمق نظری می تواند به عنوان پایه ای رقابتی در برابر فلسفه های مدرن و پست مدرن، نظریه های مدیریت اسلامی را تقویت کند. پس از انقلاب اسلامی، پژوهش های فارسی زبان در این حوزه گسترش یافته، اما پرسش هایی مانند سهم پژوهش های اسلامی در ادبیات مدیریت جهانی و کیفیت تأثیرگذاری آنها بی پاسخ مانده است. بررسی 3722 داده در اسکاپوس نشان دهنده حجم بالای مطالعات در این حوزه است؛ اما نظام مندسازی مفاهیم و ارائه چهارچوبی پژوهش محور ضروری است. این پژوهش، که پیش نیازی برای تحقیقات معتبر آینده در این زمینه به شمار می رود، هدف خود را شناسایی عناوین اصلی، روشن سازی مفاهیم کلیدی، معرفی روش های به کار گرفته شده در مطالعات مرتبط و همچنین، ارائه و تحلیلی از کشورهای پیشرو و نویسندگان برتر این حوزه قرار داده است. امید است از این طریق بتوان مدیریت اسلامی را به عنوان یک حوزه علمی منسجم و اثربخش به جامعه علمی بین المللی معرفی کرد. سؤال اصلی که این پژوهش را هدایت می کند، عبارت است از: بازخوانی مطالعات ناظر بر تأثیر «اسلام» بر «مدیریت» در سطح بین المللی چه نتایجی را دربردارد؟ فرایند طراحی این سؤال و تثبیت آن از طریق مطالعه پیشینه پژوهش، مشورت با خبرگان و استفاده از دانش موجود در حوزه مدیریت اسلامی در سطح بین المللی انجام شده است. با معرفی و تحلیل نظریات مدیریت اسلامی در سطح بین المللی و ارائه پژوهش های نظری و کاربردی در سطح بین المللی، می توان زمینه را برای بسط نظری و کاربردی پژوهش های مدیریت اسلامی فراهم کرد تا این حوزه از مرحله ذهنی (مکتب) به مرحله عینی (علم) ارتقا یابد. روش: این پژوهش با بررسی پرسش های کلیدی همچون چیستی اسلام، مدیریت، و نحوه تأثیرگذاری اسلام بر مؤلفه های مدیریتی آغاز شده و تا تثبیت مسئله پژوهش پیش رفته است. برای پاسخ به این مسئله، روش پژوهش متناسب انتخاب شده است. در این راستا، از روش مرور نظام مند استفاده شده که به دلیل ساختار دقیق و تکرارپذیر خود، جایگاهی مهم در علوم انسانی به ویژه مدیریت دارد. با توجه به گستردگی سؤال پژوهش، رویکرد «پهنه کاوی» به عنوان یکی از انواع مرور نظام مند برگزیده شده است. این روش برای بررسی فراگیر ادبیات علمی، شناسایی شکاف های پژوهشی، و ایجاد زمینه برای مطالعات آتی مفید است. همچنین، پهنه کاوی می تواند تصویری کلی از وضعیت پژوهش های مرتبط ارائه دهد و چهارچوب نظری مناسبی برای توسعه دانش فراهم آورد. در این پژوهش، مقدمات لازم برای پهنه کاوی از جمله بررسی پیشینه مطالعات مروری، میزان گستردگی سؤال، و کفایت منابع اطلاعاتی مورد توجه قرار گرفت. 232 واژه مدیریتی و 94 واژه مرتبط با اسلام استخراج شده که در نهایت، با نظر خبرگان، 31 کلیدواژه به عنوان واژگان نهایی انتخاب شده است. عبارت جستجو به صورت ترکیبی از این واژگان و با استفاده از عملگرهای منطقی تنظیم شده است. برای اطمینان از جامعیت منابع، بازه زمانی 1970 تا 2023 و زبان انگلیسی به عنوان معیار محدودکننده اعمال شده است. پایگاه های اطلاعاتی معتبر نظیر ساینس دایرکت، اسکاپوس، امرالد، پروکوئست و ریسرچ گیت برای جستجوی منابع به کار گرفته شدند. غربالگری با 19 فیلتر غربال انجام شد که شامل بررسی ارتباط عناوین، چکیده ها، و در برخی موارد، ارزیابی متن کامل مقالات بود. در پایان، از مجموع 3722 مطالعه اولیه، 1919 مطالعه واجد شرایط شناسایی شده که نمایانگر پهنه مطالعات علمی درباره تأثیر اسلام بر مدیریت در سطح بین المللی است. نتایج: مجموعه نهایی پژوهش، دامنه گسترده ای از موضوعات مرتبط با کسب وکار و مدیریت اسلامی را شامل می شود؛ از بازاریابی، امور مالی و منابع انسانی تا مدیریت دانش. منابع گردآوری شده از مقالات علمی، فصول کتاب ها و مقالات کنفرانسی، از تنوع جغرافیایی بالایی برخوردار هستند. مطالعات این حوزه در ۹ عنوان اصلی طبقه بندی شده اند: اخلاق تجارت اسلامی، بازاریابی اسلامی، اصول مدیریت اسلامی، اخلاق کار، توسعه سرمایه انسانی، مدیریت ریسک، معنویت و تجارت، حمایت از مصرف کننده مسلمان (گواهی حلال) و دانش سازمانی اسلامی. این عناوین از تحلیل ۱۴۲ مفهوم کلیدی مستخرج از این مطالعات به دست آمده است. از منظر جغرافیایی، کشورهایی مانند اندونزی، مالزی، آمریکا و انگلستان پیشگامان تولید دانش در این حوزه هستند. اندونزی در موضوعات نوظهوری همچون رهبری اسلامی و اخلاق محیط کار اسلامی فعال بوده، و مالزی به ویژه در مدیریت مالی اسلامی پیشتاز است. آمریکا نیز با تعداد زیاد نشریات و نویسندگان در این حوزه، جایگاه مهمی دارد. بررسی شبکه های پژوهشی نشان داد که مالزی و اندونزی بیشترین تعامل علمی را با سایر کشورها دارند؛ درحالی که کشورهایی چون ایران، آلمان و چین ارتباطات بین المللی محدودی در این حوزه دارند. مصر، پاکستان و ایران از پیشگامان قدیمی و اندونزی و هند از فعالان جدید این حوزه هستند. روش های مورد استفاده در این دامنه عمدتاً کیفی بوده و ابزارهایی چون مصاحبه و پرسشنامه بیشتر به کار رفته اند. همچنین ۱۴ نویسنده برتر این حوزه معرفی شده اند که در صدر آنها محمد کبیر حسن با ۳۴ مقاله در زمینه مدیریت مالی اسلامی قرار دارد. سال ۲۰۲۲ با انتشار ۴۴۳ مقاله در ۷۵ نشریه علمی، به عنوان پربارترین سال در تاریخ مطالعات این حوزه شناخته شد. بحث و نتیجه گیری: پژوهش در زمینه تأثیر اسلام بر مدیریت چیز جدیدی نیست. براساس داده های جمع آوری شده، این مطالعات قبل از سال 1970 شروع شده و تا سال 2023 ادامه داشته است. این پژوهش روشن کرد که آموزه های اسلامی نقش مهم و تأثیرگذاری در مدیریت جهانی ایفا کرده و می توانند به شیوه ای مؤثر در ارتقای عملکرد سازمان ها به کار گرفته شوند. آموزه های اسلامی مرتبط با مدیریت، از منطقی قابل اتکا برخوردار بوده و ارتباط نزدیکی با علم مدیریت و طبیعت انسانی دارند. به این ترتیب، این آموزه ها می توانند بدون توجه به جهت گیری مذهبی سازمان ها، در حوزه های مختلف تجارت و مدیریت مفید واقع شوند. همچنین، روشن کرد اصول مادی گرایانه مدیریت غربی نیز می تواند با اندیشه اسلامی ادغام شود و ابعاد جامعی به دانش مدیریت بیفزاید؛ زیرا اصول مدیریت اسلامی افزون بر منافع مادی، بُعد معنوی را نیز دربرمی گیرد. برای مثال، این دیدگاه معنوی، انگیزش اسلامی را جامع تر از مفاهیم انگیزشی مکاتب غربی مانند مزلو، مک کللند و فروید نشان می دهد که عمدتاً بر جنبه مادی تأکید دارند. همچنین، روابط استخدامی در مدیریت اسلامی، با افزودن بُعد مذهبی، فراتر از قراردادهای رسمی و روان شناختی قرار می گیرند. همچنین، به نظر می رسد که پژوهشگران بسیاری می کوشند تا میزان کاربرد شیوه های مدیریت اسلامی در سازمان ها را در سراسر جهان بیابند. یک روند نوظهور در دهه دوم قرن بیستم مشاهده شده است که به طور تجربی اثربخشی آموزه های اسلامی مربوط به مدیریت در سازمان ها را ثابت می کند. فرضیه ای مبنی بر اینکه آموزه های اسلامی بدون توجه به جهت گیری مذهبی سازمان در تجارت مفید هستند، زمینه وسیع تری را برای پژوهش فراهم می کند و نتیجه آن به دانش موجود در مورد مدیریت کمک بیشتری می کند. داده های به دست آمده اهمیت ادغام اصول و ارزش های اسلامی در شیوه های مدیریتی و سازمانی را برجسته کرده و نشان می دهند که همسویی این شیوه ها با آموزه های اسلامی می تواند تأثیر مثبتی بر مدیریت داشته باشد. این پژوهش، بستر مناسبی برای پژوهش های عمیق تر در این حوزه فراهم نموده است. در نهایت، این پژوهش روند رو به رشد مطالعات مدیریت اسلامی را آشکار و بر ضرورت انجام مطالعات نظام مند در این حوزه تأکید می کند. تعارض منافع: در این پژوهش تعارض منافع وجود ندارد.Revisiting Studies on the Impact of "Islam" on "Management" at the International Level
Introduction and Objectives: Islamic management, with its emphasis on ethical values, material-spiritual balance, and Sharia-based decision-making, distinguishes itself from conventional management, which prioritizes financial profit, hierarchical structures, and short-term outcomes. This approach promotes ethical leadership, social responsibility, and long-term thinking, whereas conventional management focuses primarily on technical development. Due to the dispersion of studies, Islamic management faces challenges in gaining international acceptance. Islamic philosophy, with its rich logic and theoretical depth, can serve as a competitive foundation against modern and postmodern philosophies, reinforcing Islamic management theories.
Since the Islamic Revolution, Persian-language research in this field has expanded, yet questions remain unanswered, such as the contribution of Islamic studies to global management literature and the quality of their impact. An analysis of 3,722 records in Scopus indicates a substantial volume of studies in this domain; however, systematizing concepts and presenting a research-based framework is essential. This study, serving as a prerequisite for future credible research in this field, aims to identify key themes, clarify core concepts, introduce methodologies employed in related studies, and provide an analysis of leading countries and prominent authors in this area. The ultimate goal is to introduce Islamic management as a coherent and effective academic discipline to the international scholarly community.
The primary research question guiding this study is: What insights does a revisitation of studies on the impact of "Islam" on "management" at the international level yield? This question was formulated and refined through a review of existing literature, consultations with experts, and an examination of international scholarship on Islamic management. By introducing and analyzing Islamic management theories at the international level and presenting theoretical and applied research, this study seeks to pave the way for the theoretical and practical expansion of Islamic management studies, advancing the field from a subjective (doctrinal) stage to an objective (scientific) one.
Methodology: This study begins by addressing key questions, such as the nature of Islam, management, and how Islam influences managerial components, before solidifying the research problem. To address this problem, an appropriate research method was selected. A systematic review was employed due to its precise and replicable structure, which holds significant importance in the humanities, particularly management. Given the breadth of the research question, a scoping review—a type of systematic review—was chosen. This method is useful for comprehensively examining scientific literature, identifying research gaps, and laying the groundwork for future studies. Additionally, a scoping review provides an overview of the state of related research and establishes a suitable theoretical framework for knowledge development.
In this study, preliminary steps for the scoping review—including an examination of prior review studies, the scope of the research question, and the adequacy of information sources—were carefully considered. A total of 232 management-related terms and 94 Islam-related terms were extracted, with 31 keywords ultimately selected based on expert consensus. The search query was constructed using a combination of these terms and logical operators. To ensure comprehensive coverage, the timeframe was restricted to 1970–2023, and only English-language publications were included. Reputable databases such as ScienceDirect, Scopus, Emerald, ProQuest, and ResearchGate were used for sourcing. Screening was conducted using 19 filters, assessing relevance based on titles, s, and, in some cases, full-text evaluations. From an initial pool of 3,722 studies, 1,919 met the inclusion criteria, representing the breadth of international research on the influence of Islam on management.
Results: The final dataset encompasses a wide range of topics related to Islamic business and management, including marketing, finance, human resources, and knowledge management. The collected sources—comprising journal articles, book chapters, and conference papers—exhibit considerable geographical diversity. Studies in this field were classified into nine major themes:
1. Islamic business ethics
2. Islamic marketing
3. Islamic management principles
4. Work ethics
5. Human capital development
6. Risk management
7. Spirituality and business
8. Consumer protection for Muslims (Halal certification)
9. Islamic organizational knowledge
These themes emerged from an analysis of 142 key concepts extracted from the studies.
Geographically, countries such as Indonesia, Malaysia, the United States, and the United Kingdom lead in knowledge production in this field. Indonesia has been active in emerging topics like Islamic leadership and workplace ethics, while Malaysia is a pioneer in Islamic finance. The U.S. holds a significant position due to its high number of publications and authors. Research networks indicate that Malaysia and Indonesia have the most international collaborations, whereas countries like Iran, Germany, and China have limited engagement. Egypt, Pakistan, and Iran are among the early contributors, while Indonesia and India are newer entrants.
Methodologically, qualitative approaches dominate, with tools such as interviews and questionnaires being the most frequently used. Additionally, 14 leading authors in this field were identified, with Mohammad Kabir Hassan topping the list with 34 publications on Islamic finance. The year 2022 marked the highest productivity, with 443 articles published in 75 academic journals.
Discussion and Conclusion: Research on the influence of Islam on management is not new. Based on the collected data, such studies began before 1970 and continued through 2023. This study demonstrates that Islamic teachings have played a significant and impactful role in global management and can be effectively applied to enhance organizational performance. Islamic management principles are grounded in reliable logic and closely align with management science and human nature. Thus, these teachings can benefit various business and management domains, regardless of an organization’s religious orientation.
Additionally, the study reveals that materialistic Western management principles can be integrated with Islamic thought, enriching management knowledge by incorporating both material and spiritual dimensions. For instance, Islamic motivational theories are more comprehensive than Western models (e.g., Maslow, McClelland, Freud), which primarily emphasize material aspects. Similarly, Islamic employment relations extend beyond formal and psychological contracts by incorporating religious dimensions.
A growing trend in the early 21st century involves empirical validation of Islamic management principles in organizational settings. The hypothesis that Islamic teachings are beneficial in business irrespective of religious orientation opens new research avenues, contributing further to management knowledge. The findings highlight the importance of integrating Islamic principles and values into managerial and organizational practices, demonstrating that alignment with Islamic teachings can positively influence management.
This study provides a foundation for deeper research in this field and underscores the increasing growth of Islamic management studies, emphasizing the need for systematic investigations.
Conflict of Interest: The authors declare no conflict of interest.
تبلیغات
