مطالعات ایرانی

داستان فریدون و تراژدی شاه لیر علی رغم این که با فاصله زمانی - حدود ششصد سال - و فاصله مکانی - یکی در خراسانِ ایران و دیگری در بریتانیا - خلق شده اند، دارای شباهت های چشمگیر و قابل توجهی اند و همین موضوع مطالعه تطبیقی این دو اثر را امکان پذیر می سازد. این جستار در نظر دارد با گردآوری مطالب به روش اسنادی (=کتابخانه ای) و روش پژوهش توصیفی - تطبیقی تفاوت های این دو اثر را با رویکرد اسطوره شناختی مورد بازبینی قرار دهد. به نظر می رسد دلیل تفاوت میان داستان فریدون با شاه لیر ناشی از خاستگاه باورهای اساطیری است که این دو روایت را شکل داده اند. فریدون قهرمانی است که منشأ و خاستگاه ایزدی دارد، او صاحبِ خرد اهورایی یا خردِ ذاتی است که از آغاز گزینش درست را انجام می دهد و تسلیم سرنوشتی است که از ابتدا آن را می داند. شخصیت فریدون از ابتدای داستان تا انتها تغییری نمی کند او صاحب دانایی است و هیچگاه در طول حماسه کاری ناشایست از او سر نمی زند. اما در مورد لیر شاه موضوع متفاوت است؛ زیرا تصمیم او از روی خرد نبوده بلکه کاملاً وابسته به آزمونی است که خود قادر به تشخیص صحت و اعتبار نتیجه آن نیست. در تراژدی شاه لیر می بینیم که شخصیت لیر از آغاز تا پایان نمایش دچار تحول و دگرگونی می شود و در پایان است که در هیئت یک «پیر فرزانه» دست از دنیا می شوید. پایان این دو روایت نیز تفاوت مهمی با هم دارد. شکیبایی فریدون برای از بین بردن پسران ناخلف خود نشان از اساطیر ایرانی دارد، این شکیبایی گرچه طولانی است اما در نهایت منجر به پیروزی نهایی خیر بر شر می شود اما پایان در نمایش شاه لیر نابودی و تباهی کل خاندان پادشاهی است. این مقاله تلاش دارد تا تفاوت های این دو اثر را با توجه به باورهای اسطوره ای که موجب خلق این آثار شده اند مورد بررسی قرار دهد.

نامه های خصوصی سر سسیل آرتور اسپرینگ رایس منبعی مهم برای مطالعه اوضاع اجتماعی و سیاسی ایران، شرایط اقلیمی، وضعیت اقتصادی و فرهنگ عامه و رفتار مردم در برابر حکومت در دوره قاجار است. در این پژوهش، با بهره گیری از رویکرد بینارشته ای تصویرشناسی و تحلیل محتوا و با نگاهی به اندیشه های ادوارد سعید در مطالعات پسااستعماری درباره مشرق زمین و دیگری سازی و تقابل غرب/شرق (خود/دیگری)، تصویر بازنمایی شده از جامعه و فرهنگ ایرانی را بررسی کرده ایم. در اینجا خود، نگرنده یعنی نویسنده است و دیگری، نگریسته شده یعنی ما. حاصل آنکه تصاویر ترسیم شده از فرهنگ و جامعه ایرانی تحت تأثیر کلیشه ها، تعمیم سازی، و انگاره های ذهنی نویسنده شکل گرفته اند و ازاین رو، بازنمایی تصویر دیگری در این نامه ها عاری از تحریف نیست. این نامه ها نشانی از دیگری سازی غرب هستند و ایدئولوژی استعماری را تقویت و تثبیت می کنند.

بررسی آثار به جای مانده از متون باستانی ایران، نشان از اهمیت جایگاه دوستی در باورها و اندیشه های ایرانیان باستان دارد. بنابر تعالیم مطرح شده در این متون، رسیدن به جهان مطلوب اهورایی در گرو درک صحیح مفهوم دوستی در آموزه های زردشت است. این پژوهش که به روش توصیفی تحلیلی انجام شده است وجوه گوناگون مفهوم دوستی را در متون به جای مانده از ایران باستان بررسی می کند و در پی پاسخ به این پرسش است که انواع دوستی در متون اوستایی و کتیبه های هخامنشی چگونه نمود پیدا می کند. یافته های پژوهش نشان می دهد درگاتها، نمودها و مراتب دوستی از رهگذر دوستی با زردشت و اتصاف به صفات اهورایی (شش امشاسپندان) بیان شده است. زردشت برای پیوستن به این جایگاه مراتبی را ارائه کرده است که بر اساس آن فرد زردشتی در هر مرحله متصف به نمودهای گوناگون دوستی شده و سرانجام به دوستی اهوره مزدا نائل می شود. در اوستای جدید، همگام با گسترش مصادیق آموزه ها، نمودهای دوستی افزایش یافته اند. ایزدان و فروهرهای نیکان از آن قبیل هستند که به جمع دوستان اهوره مزدا پیوسته اند و واسطه دستیابی به مقام دوستی با اهوره مزدا قرارگرفته اند. همچنین در توضیح مفهوم سرانجام کار جهان به نقش سوشیانت ها اشاره می شود؛ افرادی که دوستان اهوره مزدا هستند و سرنوشت نبرد بزرگ به دست ایشان رقم خواهد خورد. طرح مفهوم دوستی در کتیبه های هخامنشی، بر مبنای ایجاد پیوند دوستی با عوامل مزدایی بنا شده است. در این آثار پیامدهای دوستی با راستی و دوستی با دروغ و تأثیر این دو بر سرنوشت سرزمین بیان شده است.

مکان های مقدس در یک کارکرد نقطه مشترکی دارند و آن دربرگرفتن امر قدسی است و معماری از دیرباز بستر تبلور اندیشه های متعالی انسان،تجلی گاه احساسات ناب بشری و خاستگاه تحقق کمالات آدمیان بوده است. داده های پژوهش که از طریق بازدید و مشاهده اثر و مراسم مذهبی، و نیز مصاحبه و بررسی اسناد گردآوری شده است متعلق به گروهی است که در استان کرمانشاه با عنوان یارسان یا اهل حق شناخته می شوند.گوردخمه دکان داود به عنوان یک مکان مقدس که روزانه در آنجا به عبادت پرداخته می شود نمودی از فضایی مقدس و معنوی است که توسط پیروان اهل حق از دیرباز مورد ستایش و عبادت قرار گرفته است. حس قداست، در این بنا با انجام نیایش و برگزاری مراسم مذهبی در جوار آن، به معنای واقعی به عبادت کننده و پیروان این آیین و حتی به کسانی که به عنوان بازدیدکننده یک اثر تاریخی به آنجا می روند القا می شود و پیروان آن پیوسته در تلاش اند با انجام مراسم مذهبی، به این مکان روح و تقدس بدهند. قدسی به منزله امری انتزاعی و رابطه آن با جهان واقعیت، محوری ترین بحث این پژوهش است که سعی بر آن است تا با نگاهی اجمالی به ماهیت آیین اهل حق، به بیان مفهوم امر قدسی و تجلی آن در گوردخمه دکان داود به عنوان یک معماری قدسی بپردازیم که استعاره قابل رویت برای یک دنیای مذهبی محسوب می شود و آنچه قداست این مکان را تبیین می کند فارغ از ظاهر معماری آن، به امر قدسی اشاره دارد.

بینامتنیت از نظریه های جدید نقد ادبی است که به بررسی روابط متون و شیوه ی تأثیرپذیری آثار ادبی می پردازد. سید احمد رضی ادیب پیشاوری از شاعران برجسته عصر مشروطیت به شمار می رود که سبک استادان معروف قدیم به ویژه قرن پنجم و ششم را با موفقیت پیروی کرده و در زمینه قصاید، استقبال تحسین برانگیزی از خاقانی شروانی (595-520 ه- ق) شاعر صاحب سبک نموده است. از مهم ترین نمونه ی آن می توان قصیده ی معروف و غرای ایوان مداین نام برد که بر ذهن و زبان ادیب پیشاوری تأثیر همه جانبه گذاشته و بستری مناسب فراهم آورده تا شاعر اندیشه حکمی و سیاسی خویش را در یک قصیده بیان کند. با وجود این، به سبب دشواری های لفظی و معنوی شعر خاقانی شروانی و ادیب پیشاوری، نظر بسیاری از پژوهشگران و ادیبان را از پژوهش خوانش بینامتنی در دو موضع تاریخی و دو فرهنگ متفاوت، دور داشته است. از همین رو، در این مقاله با روش تحلیلی- مقایسه ای قصیده ی معروف ایوان مداین با قصیده ی تأثیر پذیرفته ی ادیب پیشاوری، بر اساس نظریه بینامتنیت با تأکید بر سبک شعری آن بررسی شده است. نخست، عنصر موسیقی، زبان و محتوا و در پایان هر مبحث به چگونگی تأثیرپذیری و نوآوری شاعر پسین پرداخته شده است. نتیجه پژوهش نشان می دهد که ادیب پیشاوری در ساختار سبکی و محتوا با خاقانی مشابه سازی نموده، با این حال، میزان تخیل آمیز بودن عناصر ادبی و مفهوم اصلی شعر یعنی وطن و برخی دگرگونی های زبانی سبب شده تا به تشخص سبکی بیانجامد.

همزمانی دو حکومت قراختاییان کرمان و ملوک هرموز طی قرن هفتم هجری و نزدیکی قلمرو آنان به یکدیگر، روابطی سیاسی و اقتصادی مابین این دو حکومت محلی را رقم زد. روابطی که از همان آغازین سالهای حکومت بُراق حاجب، مؤسس قراختاییان کرمان، شروع شده و تا آخرین سالهای اقتدار قراختاییان بر کرمان ادامه داشت. نوشتار حاضر در پیِ بررسیِ چرایی و چگونگیِ روابط سیاسی و اقتصادی میان این دو حکومتِ محلی بوده و بر آن است تا عوامل مؤثر در ایجاد این روابط را به طور مجزّا مورد واکاوی قرار داده و سرانجامِ این روابطِ سیاسی - اقتصادی را تبیین نماید. یافته های پژوهش حاکی از آن است که کاردانی بُراق و جانشینانش نه تنها ثبات سیاسی کرمان را حفظ نمود بلکه در طول بیش از هشت دهه دوام این حکومت، مقدّمات نقش آفرینی سیاسی حکام قراختایی در قلمرو همسایگانی همچون ملوک هرموز را فراهم کرد. ثروت، تجارت و اقتصاد هرموز نیز نقش زیادی در تحریک حکام قراختایی برای نفوذ در این سرزمین داشت. از دیگر سو، ملوک قدیم و جدید هرموز نیز اگرچه از دخالت های سیاسی حکام قراختایی ناراضی بودند امّا به با بکارگیری مدارایِ سیاسی و پرداخت مال مقرری، بقای چندین قرنی حاکمیت خود را تضمین نمودند.

در نظام باورشناختی مزدیسنان مقوله امشاسپندان نقش و ارج معنوی در ساختار جامعه انسانی دارد. هر انسانی با پیروی از پیام های روحانی امشاسپندان می تواند به جایگاه خوش بختی جاویدان، در جهان خاکی و مینَوی دسترسی پیدا کند. این مقاله با هدف بررسی و چهره شناسی امشاسپندان و صفت هایشان در گاهان و شاهنامه فردوسی به نگارش درآمده است. از این رو کوشش شده است تا با ژرف کاوی در ساختار واژه ها و با شیوه توصیفی، تحلیلی، اسنادی و ارزیابی کمّی، ساختار و شناسنامه مینوی امشاسپندان با نگرش به گاهان اشو زرتشت و تأثیر آن در شاهنامه فردوسی واکاوی و چهره شناسی بشود. لفظ و عنوان کلّی «امشاسپند» در گاهان دیده نمی شود و چینش و سامان ویژه ای ندارد؛ ولی نام هایشان و صفاتشان در جای جای آن گسترده و مشهود است. در گاهان برای شناسایی اهورا-مزدا به شش نام و صفت اوستایی او: «اشه: aša»، «وُهومَنه: vohu-manah»، «خشثرَه: «xšθara»، «آرمئیتی: ārmiti»، «هئوروتات: haur-vatāt» و «اَمِرتات: amərətāt» بر می خوریم. نیز در شاهنامه از نظام امشاسپندی با چینش منظّم، در قالب پنج بیت با نام های پارسی: بهمن، اردیبهشت، شهریور، سفندارمذ، خرداد و مرداد یاد شده-است. در فلسفه گاهان «امشاسپندان» جلوه های فروغ مند اهورا مزدا، راه خداشناسی و دست یابی به آرامش زمینی و مینوی است. این میراث فکری زرتشت و مفاهیم معنوی و مینوی امشاسپندان در شاهنامه، در تار و پود داستان ها و بافت حماسی آن کارکرد بنیادین برای پرورش و سازندگی انسان دارد.

فولکلور اقوام گوناگون، مجموعه ای غنی از مواریث ذوقی و اندیشگانی ایشان است که جنبه های مختلف بافت های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی آن قوم را بازتاب می دهد و نمودهای گوناگون قدرت حاکم را تبیین می کند. در مناطق کردنشین، ارکانی همچون خان، آقا، ارباب، شیخ و گاه روحانی نمودهای مختلف اهرم های قدرت بوده که کوشیده اند حقیقت را در راستای تثبیت و تقویت قدرت خویش در ادبیات عامه بازآفرینی کنند و بدین سان حافظه تاریخی قوم کرد را رقم بزنند. هدف پژوهش حاضر تبیین «نسبت قدرت و حقیقت» فوکویی در گفتمان مثل های عامه و محلی است تا پاسخی به این پرسش باشد که مراجع قدرت، باورهای حاکم بر زندگی عامه مردم را با چه معیار و تا چه میزانی توجیه کرده اند؟ کاوش در باورها و اندیشه های نهفته در مثل های عامه و محلی کرد، نشان می دهد که متابعت و انقیاد از اهرم های قدرت به گونه ای در اذهان مردم متمکن شده که این نهادها را همانا رژیم های حقیقی پنداشته اند که چاره جویی در برابر آنها بی ثمر است.

«مقامات حمیدی»و«کلیله و دمنه» سرشار از مطالب خواندنی اند که علاوه بر سود فراوان، مقامات حمیدی ما را درشناسایی فرهنگ و آداب مردم آن روزگار یاری می رساند،هرچند کلیله و دمنه اثری ترجمه شده است اما چون به زبان فارسی راه یافته این کتاب نیز در خور تأمل و بررسی است، اما یکی از مولفه هایی که در این دو کتاب بدان پرداخته شده، ذکر ابزار رزم است ؛.قدمت رزم افزارها ایران را، به دوران پارینه سنگی می رساند این سخن بیانگرآن است که انسان ها از دوران گذشته برای بقا همواره در ستیز با طبیعت و حیوانات یا دشمنان بوده اند از این رو تلاش کرده اند جهت دفاع از خود در ساخت رزم افزار ها تلاش داشته باشند؛ تحقیق در باب مسائل رزمی و ادوات جنگی از مسائلی است که جای پژوهش و جستجو دارد وبا این پژوهش ها، مهم ترین ابزارها، تجهیزات و فنون جنگی استفاده شده در هر دوره از حکومت های کشور، مشخص خواهد شد، از این رو پژوهش حاضر با روش توصیفی – تحلیلی و با استفاده از ابزار کتابخانه به بررسی ادوات جنگی و رزمی در کتاب مقامات قاضی حمید الدین و کتاب کلیله و دمنه ابوالمعالی نصرالله منشی می پردازد . در واقع «کلیله و دمنه» و « مقامات حمیدی » کتب نظامی نیستند که در آن به وفور به ابزار نظامی اشاره داشته باشد و آن تعدادی هم که در این دو کتاب آمده برای توضیح بیشتر و تکمیل تشبیهات است. ا

واکاوی آثار ادبی ملل مختلف و کشف رابطه تأثیر و تأثُّر، در پرتو مطالعات تطبیقی ادبیات، لذت حاصل از خوانش و نقد آن را مضاعف می کند. رمان لولی خنده فروش، نوشته علی اکبرکرمانی نژاد و رمان کولی ها (1968) نوشته زاهاریا استانکو (Zaharia Stancu)، ضمن الهام و سرچشمه گرفتن از فرهنگ کولی ها، با اتکا به سبک واقع گرایی اجتماعی، روایتی جذاب و دل نشین از زندگی آن ها را نشان می دهد. هدف پژوهش حاضر، کشف تأثیر و تأثُّر دو متن روایی-داستانی، بر بنیاد نظریه «زیبایی شناسی تأثیر» (The Aesthetic of Influence) کلادیو گیین (Claudio Guillen) است. روش پژوهش حاضر، اسنادی-کتابخانه ای با رویکرد تطبیق نشانه های تأثیر است. نتایج پژوهش نشان می دهد که استانکو و کرمانی نژاد، با تکیه بر مبانی رئالیسم اجتماعی، در بازتاب جلوه های فرهنگی و اجتماعیِ زندگی کولی ها، تصویری واقعی از فقر و فرودستی، تبعیض قومیتّی و نژادی، آوارگی و سرگشتگی، دیگربودگی و بی عدالتی حاکم بر زندگی آنان را ترسیم کرده اند. گزینش متناظر شخصیت های داستانی، تناظر در پیرنگ روایت، درونمایه متناظر تحقیرشدگی و تبعیض قومیّتی، مقدمه چینی و توصیف های آغازین همسان، فضاسازی های متناظر داستانی و همانندی عنوان رمان ها، فرضیه تأثیر و تأثُّر دو اثر را تقویت می کند. از وجوه خلاقیت کرمانی نژاد در روایت پردازی، می توان به بن مایه پُررنگ رمانتیک داستان، فضاسازی های بومی و ملموس، بهره گیری از سبک جریان سیّال ذهن در بخش هایی از رمان، تعدد راوی، ساختار دو بخشی رمان و بهره گیری از شیوه گذشته نگر درونی، اشاره کرد.

قلعه دختر و قلعه اردشیر در شرق شهر کرمان، مجموعه ای ارزشمند از ساختارهای معماری و مواد فرهنگی ادوار تاریخی تا متأخر اسلامی را تشکیل می دهند. این مجموعه به دلیل همجواری با شهر کرمان، کانون برخی از رخدادهای سیاسی و اجتماعی بوده و اشارات منابع مکتوب تاریخی، گواهِ نقش و کارکرد این دو قلعه به ویژه در سده های میانی اسلامی است. در حالی که به نظر می رسد این مجموعه در ادوار پیشین، با نام های دیگری شناخته می شد و منابع تاریخی، شماری از تناقض ها را درباره نام های این دو قلعه نشان می دهد. این تناقض ها به دلیل عدم بررسی دقیق این دو قلعه و کم توجهی به آن ها در پژوهش های علمی، تاکنون برطرف نشده است. در این پژوهش تلاش شده با روش تاریخی تحلیلی و بر اساس اسناد و مدارک تاریخی و شواهد باستان شناسی، به بررسی و تطبیق دو نام قلعه دختر و قلعه اردشیر با نام های مذکور در متون تاریخی پرداخته شود و روند تحول این مجموعه تبیین گردد. بر پایه نتایج به نظر می رسد زمان ساخت هر دو قلعه به قبل از دوره اسلامی و دست کم به دوره ساسانی می رسد، اما نام گذاری قلعه دختر و قلعه اردشیر، در سده های اخیر صورت گرفته و این موضوع با متروکه شدن قلعه ها در دوره های اخیر بی ارتباط نیست. در نهایت می توان قلعه دختر را همان قلعه کهن و قلعه اردشیر را همان قلعه کوه در متون تاریخی دانست.

عظمت و شهرت شاهنامه، نه تنها بر رونق حماسه سرایی در ایران تأثیری انکارناشدنی داشته است، بلکه برخی شاعران را که توان اندکی برای حماسه سرایی داشته و یا در حضور شاهنامه هر آنچه را به گونه حماسه سروده تواند شد بی قدر و قیمت می دیده اند، بر آن داشته که به آمیختن حماسه با طنز و ساختن «نقیضه حماسی» رو بیاورند. بر این بنیاد، نقیضه حماسی به مثابه عنوان پیشنهادی ای برای این قبیل آثار، که با «حماسه استهزایی»(mock epic و Burlesque) در ادبیات اروپایی نیز شباهت ها و تفاوت-هایی دارد، یک نوع ادبی تواند بود که در آن، ساخت و سبک مطنطن و فاخر حماسه برای بیان موضوعات پیش پا افتاده، به گونه ای مطایبه آمیز و تمسخرآلود تقلید شده-باشد. با توجّه به اهمّیّت شناخت این آثار به مثابه مصادیق یک نوع ادبی، در جستار پیش رو که به روش توصیفی- تحلیلی فراهم آمده است، به مقایسه نقیضه حماسی با حماسه استهزایی یا برلسک در ادبیات اروپا و شناسایی مصادیق ایرانی آن پرداخته شده است. از جمله نتایج بحث آن است که اگرچه در قیاس با حماسه های استهزایی اروپایی، تقلیدهای مطایبه آلود و هجوآمیز در ادبیات فارسی ناتوان جلوه می کند، امّا باز نمونه هایی از نقیضه حماسی را می شود در آثار عبید زاکانی، بسحاق اطعمه، نظام قاری، نازکی همدانی، یغما جندقی و...، سراغ داد. نیز دور از انتظار نبود که با رواج شعر نو، نقیضه حماسی در شکلی نوین، رها از تنگناهای عروض و قافیه شعر سنّتی و رعایت تساوی طولی مصراع ها، احیا شود. بسته به فرم این نقیضه ها، می شود آن ها را از جمله «نقیضه حماسی نیمایی» نامید.

رنگ به دلیل دارا بودن نقشی مهم و پویا در حیات زیستی و آفرینش های زیبایی شناختی انسان، پیوسته از دوران باستان، مسئله ای انگیزشی و مورد تدقیق فلاسفه، خاصه در سرزمین-های ایران و یونان بوده است. مسئله ای که پژوهش حاضر نقطه عطف تأثیر و تأثّر آنها از یکدیگر در صدور نظریه حول محسوسات هستی پنداشته و برآن شده تا بدین پرسش پاسخ دهد که: فلاسفه این دو سرزمین کهن، فرآیند دریافت و رؤیت رنگ را چگونه تبیین نموده و وجوه تشابه و تمایز آراء آنها در این باب چیست؟ نتایج حاصله از تحلیل های تطبیقی نشان می دهند که: هرچند دایره رنگ های اصلی (سپید، سیاه و سرخ) از سوی فلاسفه مورد بحث، چه در همنشینی به صورت سلسله مراتب طولی یا عرضی، تقریباً یکسان و برگرفته از نشانه های هستی در نظر گرفته شده اند؛ لیکن فلاسفه ایرانی مبتنی بر حس فاهمه و شهود انواع رنگی معتقد بوده که رنگ به سبب دریافت ادراکی انسان امکانی را می یابد تا دارای بارهای معنایی و محتوایی نمادینی گردد. در حالیکه فلاسفه یونانی با استدلا ل های فیزیکی، رؤیت انواع رنگی را از طریق حس باصره دانسته که به واسطه احساس دریافت می گردند و این قابلیت را دارند تا در ترکیباتی بدیع، پدیدآورنده دیگر رنگ ها نیز باشند. کلید واژه ها: رنگ، رؤیت، نور، فلاسفه، ایران و یونان باستان

دریای عمان و سرزمین های پیرامون آن از مناطق مهم تجاری و بازرگانی در قرون نخستین اسلامی بودند. شرایط جغرافیایی و ویژگی های اقلیمی یکسان این نواحی، رونق اقتصادی را برای سرزمین های پیرامون دریای عمان به ارمغان آورد. یکی از دوره های مهم رونق و شکوفایی اقتصادی دریای عمان و سرزمین های پیرامون آن، در قرون نخستین اسلامی بود. در این دوران سه ناحیه عمان –مکران و کرمان روابط اقتصادی متقابلی با یکدیگر داشتند که موجب مناسبات فرهنگی و مهاجرت هایی در این نواحی شد.این پژوهش با رویکرد توصیفی و تحلیلی و با روش کتابخانه ای درصدد است تا مناسبات تجاری در بین سه ناحیه عمان-مکران و کرمان را در قرون نخستین اسلامی نشان دهد. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که نزدیکی به دریا، امنیت راه های دریای و زمینی، مهاجرت قبایل عربی،تجارت سنگ های گرانبها، تجارت مواد معطر،برقراری امنیت از طریق سرکوب گروه های راهزن در مسیرهای تجاری از مهم ترین عوامل رونق اقتصادی سه ناحیه عمان، مکران و کرمان بوده است و بندرهای هرمز،تیس، صحار در قرون نخستین اسلامی نقش محوری در اقتصادی تجاری این مناطق داشتند.