۱.
کلید واژه ها:
ساسانی شیرکوه نائین باستان شناسی سفال
متون دست اول تاریخی و شواهد باستان شناختی نظیر محوطه های باستانی و مواد فرهنگی (سفال، سکه و ..) و نیز کتب جغراف یانویسان ق رون اولی ه ی اسلامی آگاهی هایی از تقسیمات اداری ایالت پارس در دوران تاریخی به ما می دهن د و جملگی شهرستان نائین را جزء کوره ی اصطخر فارس می دانند. شهرستان نائین یکی از بخش های استان اصفهان در حاشیه-ی کویر است. شواهد متعدد و آثار برجای مانده از منطقه پاکوه نایین، نشان از اهمیت این منطقه در روزگار باستان به ویژه در دوره ی ساسانی دارد. پاکوه در 30 کیلومتری شمال غرب شهرستان و محوطه ی شیرکوه در 6 کیلومتری غرب روستای سپرو واقع شده است. به دلیلِ موقعیت جغرافیایی و سوق الجیشی، منطقه مستعد شکل گیری استقرارهای انسانی در طول زمان های مختلف بوده است. از جمله شواهد حضور ساسانیان در این منطقه می توان به قلعه، صفه و بنای چهارطاقی آن، اشاره نمود که حاکی از اهمیت این منطقه در دوران پیش گفته است و احتمالاً در گذشته این محل، در مسیر راهی با اهمیت قرار داشته است که ساسانیان در آن اقدام به احداث قلعه ی در فراز کوه شیرکوه (کوه زرد) در آن کرد ه اند. مقاله حاضر با روش ارزیابی شواهد باستان شناختی و متون نوشتاری به حضور ساسانیان در این بخش از فلات مرکزی پرداخته و نتیجه اولیه بدست آمده نشان از اهمیت آن در دوره ساسانی دارد.
۲.
کلید واژه ها:
شادیاخ نیشابور باغ محمدآباد باغ خرمک خیام
باغشهر جنوبی نیشابور (شادیاخ) با جاذبه طبیعی خود در طول تاریخ، حکام زیادی را جلب کرد و بنا بر کشفیات باستان شناسی، از تاریخ و پیشینه بسیار قدیمی برخوردار است. پیش از اسلام گویا باغستانی شاه نشین بوده است. در اوایل دوره اسلامی از سرنوشت آن آگاهی چندانی حاصل نیست اما با برآمدن اولین سلسله های ایرانی، باز بدان جا توجه شد. طاهریان در آبادانی و مرمت شادیاخ کوشیدند و گران مایگی اش را بازگرداندند. پس از سقوط دودمان طاهری، شادیاخ تخریب شد و باز در دوره های بعدی تخریب و دگرباره تعمیر شد و این دور تا ضربه مهلک مغول ادامه داشت. چنین دوره های آبادی و ویرانی، در ذهن مردمان نیشابور، مثالی از کردار و خصلت جهان و حتی آمدوشد فصول بود و با تأثر بدان خو کرده بودند. این جستار در پی آن است با مطالعات کتابخانه ای سرگذشت باغشهر را در بستر تاریخ نیشابور و تأثیری که بر خیام گذارده بوده مورد توصیف و تحلیل قرار دهد .نتایج نشان می دهد باغشهر موردنظر ما شاهد جشن و سرورها، سوگ ها، تشریفات، خدعه ها و بالاخره آبادانی ها و ویرانی ها بود. گاهی مآمن ماهرویان و گاهی مکمن ددان شد و روزی خرابه هایش در میان باغ و راغی به چشم می خورد که شاعری بر ربع و اطلال و دمن آن مویه می کند.
۳.
کلید واژه ها:
سنت گرایی بازتابی سفرنامه سفرنامه میرزا صالح شیرازی اعزام دانشجو
هدف مقاله بررسی امکان کاربرد مفهوم «سنت گرایی بازتابی» بامطالعه تجربی سفرنامه میرزا صالح شیرازی است. منظور از سنت گرایی بازتابی واکنش سنت در ایران در مقابل خود سنت ناشی از برخورد با مدرنیسم غربی است. روش تحقیق کتاب خانه ای و با استفاده از اسناد تاریخی انجام شد. پنج نفر ایرانی در سال 1230 ق برای تحصیل به انگلستان فرستاده شدند. این ها دومین گروه از دانشجویان ایرانی بودند که برای تحصیل به انگلستان اعزام می شدند. میرزا صالح شیرازی یکی از اعضای این گروه بود که شرح این سفر و چگونگی زندگی خود در انگلستان را به صورت سفرنامه ای باقی گذاشته است. محصلان پیش از 3 سال در انگلستان ماندند. میرزا صالح جریان این سفر را از جمادی الثانی 1230 (آوریل 1815) روز حرکت و تا صفر 1235 (نوامبر 1819) یعنی زمان حرکت از ارز روم به سمت تبریز شرح می دهد. سفرنامه میرزا صالح را در چند محور زیر از دیدگاه او بررسی می کنیم: 1) روسیه و روس ها؛ 2) وضعیت سیاسی و اجتماعی انگلستان؛ 3) مردم انگلیس؛ 4) ایرانی ها در سفرنامه او؛ 4) خودزندگی نامه. سفرنامه میرزا صالح در این مقاله با رهیافت جدید «سنت گرایی بازتابی» بررسی شد. بررسی سفرنامه میرزا صالح نشان داد: 1) ایرانیان در برخورد به مناسبات غربی از آغاز احساسی دوگانه داشتند: حیرت و تنفر؛ 2) آگاهی ملی و ایران دوستی به شکل جدید عمدتاً پیامد مواجهه بافرهنگ غربی بوده است؛ 3) ناکامی در تقلید از غرب سبب تقویت حرکت «بازگشت به خود»، انفعال، پرخاشگری و درنهایت تحول سنت به سنت بازتابی شد.
۴.
کلید واژه ها:
نظام الملک زبان فارسی آناتولی سلجوقیان
نفوذ و گسترش زبان و ادب فارسی در آناتولی یکی از فرازهای بسیار مهم در تاریخ این زبان و سرزمین آناتولی می باشد. اگرچه این زبان به مدت بیش از چهار قرن به عنوان زبان رسمی و اداری در آن منطقه رسمیت داشت، اما مراحل نخستین نفوذ و گسترش این زبان در آناتولی، دارای اهمیت ویژه ای است. آغاز نفوذ و گسترش زبان فارسی در آناتولی با نخستین حملات و استقرار ایلات ترکمن سلجوقی در قرن پنجم هجری در آن منطقه مربوط است. عملکرد نظام اداری- دیوانی سلجوقی در کنار سایر عوامل، در تحقق این امر مؤثر بوده است. این مقاله در صدد است تا با روش توصیفی- تحلیلی و از طریق به پرسش کشیدن داده های موجود، و ارائه شواهد و قراین به نقش نظام دیوانی و در رأس آن نظام الملک در این قضیه وضوح بیشتری ببخشد. این مطالعه مشخص می کند که نظام دیوانی سلجوقی توسط دیوانسالاران و کارگزاران مجرب ایرانی تأسیس شده و تثبیت یافت. این نظام دیوانی با استفاده از زبان فارسی به عنوان زبان رسمی، از طریق هدایت ایلات ترکمن به سوی آناتولی و هم از طریق اعزام مأمورین دیوانی به آناتولی در گسترش زبان فارسی در آناتولی سهم قابل توجهی داشته است.
۵.
کلید واژه ها:
شاهنامه فردوسی ملکوت اعمال پادافره کارما
ملکوت اعمال یا پادافره ایزدی در عرفان اسلامی جایگاه خاصی دارد. بر اساس این مؤلفه، اعتقاد بر این است که هر کنش نیک یا بد در همین دنیا، ملکوتی دارد که تبعات خیر یا شر آن دامنگیر کنش گر می شود و علاوه بر بازخواست کنش گر در آن دنیا در پیشگاه خداوند، در همین دنیا نیز هر شخصی متناسب با نوع کارکردش، نتیجه خیر یا شر آن را می بیند؛ چنانکه در ادیان هند نیز از این قانون کنش و واکنش، به کارما یاد می شود. در این جستار نگارنده با واکاوی کل شاهنامه به این امر دست یافت که فردوسی حکیم نیز علاوه بر معارف حکمی پیش از اسلام، با آگاهی از آبشخور عرفان اسلامی، بر این دیدگاه است که سوای از بازخواست روز قیامت، هر شخصی در این دنیا نیز ثمره اعمال خود را درمی یابد و لذا ما را به کردار نیک رهنمون می شود تا تبعات شر گناه، دامنگیرمان نشود. از جمله مواردی که در شاهنامه، کنش گر به محض انجام کنش نیک یا بد، ثمره آن را در همین دنیا می بیند، می توان به موارد زیر اشاره کرد: دادگری،کین ورزی، آشتی جویی، ریختن خون بی گناه، مرزشکنی، خوارداشت پادشاه، شاه کشی، جفاپیشگی و منی کردن، بیدادگری، ، فرزندکشی، عهدشکنی، کشتن دربندان بی پناه، تسخیر غاصبانه قدرت و... .
۶.
کلید واژه ها:
انتقال قدرت مرغ سعادت تاریخ افسانه عامیانه
اوسنه های عامیانه ایرانی دربردارنده مجموعه ای عظیم از واقعیت های فرهنگی و تاریخی جامعه ایرانی است. دقت در افسانه ها می تواند به روشن شدن زوایای تاریک تاریخ اجتماعی و فرهنگی کشور کمک شایانی کند. چگونگی به «قدرت رسیدن شاهان» و «انتقال قدرت» از شاهی به شاهی دیگر، بخش عظیمی از تاریخ مدون ایران را به خود اختصاص داده است. در این مقاله در پی بررسی شیوه های «انتقال قدرت» در افسانه ها و مقایسه رخدادهای توصیف شده در آنها با وقایع تاریخی هستیم. در اوسنه ها روایت شده که «انتقال قدرت» علاوه بر رسیدن تاج و تخت شاهی از پدر به پسر یا دختر یا داماد؛ می تواند نتیجه جنگ و کودتا نیز باشد. مشابهت های بسیاری بین افسانه ها و تاریخ از نظر نوع و فراوانی رخدادها وجود دارد. پرواز دادن «مرغ سلطنت» و نشستن آن بر سر فردی که باید «به شاهی بر او آفرین» خواند، از جمله روش های رسیدن به شاهی در داستان ها است. تاثیر باورهای «زروانی» اعتقاد به «قسمت» و «تقدیر غیرقابل تغییر» در انتقال قدرت، نمودی شایان توجه در اوسنه ها دارد. هنگامی که مردمی انتقال قدرت را از گروهی به گروهی دیگر نتیجه «قسمت» بدانند، بدیهی است که انتقال تاج و تخت شاهی از پدری تاجدار به یکی از پسرانش و یا از شاهی به یکی از خویشاوندان نزدیکش را بسیار ساده تر خواهند پذیرفت.
۷.
کلید واژه ها:
نرماشیر قلعه شهید برج دیدبانی معماری اسلامی
شهرستان نرماشیر در مسیر راه های ارتباطی واقع است که مرکز و غرب ایران را به جنوب شرق، سواحل دریای عمان و هرمز پیوند می داد. در این شهرستان، علاوه بر محوطه ها و آثار دوران اسلامی مانند برجها، کاروانسرا و یک تپه، قلاع با کارکرد نظامی- دفاعی و اربابی- مسکونی ساخته شده است. قلعه شهید یکی از این قلاع نرماشیر است. پرسش اینست که ویژگی های معماری و تزئینی قلعه شهید چیست و تحت تأثیر چه عواملی قرار گرفته است؟ همچنین کارکرد بنا چه بوده است؟ روش گردآوری داده ها «میدانی و کتابخانه ای» و روش پژوهش «توصیفی تحلیلی» است. قلعه کارکرد اربابی- مسکونی داشته و در مواقع ناامنی کارکرد دفاعی- نظامی نیز می یافته است. این بنا با مصالح بوم آورد خشت و بطور مستقیم روی سطح زمین ساخته شده است. اتاقهای قلعه سقف تاقدار، طاقچه و بخاری دیواری دارند. ایجاد پنجره با کادرهای چندگانه در قسمت فوقانی، سنت تزئینی رایج در فضاهای معماری قلاع نرماشیر بشمار می آید. برجهای قلعه با پلان مدور و فرم استوانه ای ایجاد شده و در سطح بیرونی آنها تزئینات هندسی دیده می شود. این نوع فرم و تزئینات به عنوان الگوهای معماری و تزئینی بوده که در سایر برجها و مناره ها در نرماشیر و دیگر نقاط ایران از دوره سلجوقی رایج بوده است.
۸.
کلید واژه ها:
شاهنامه توران ایران تورانیان روابطسیاسی
شاهنامه از برجس ته ترین آثار زب ان ف ارس ی اس ت که با بیانی حماسی و تاثیرگذار بسیاری از روابط سیاسی حکومت های ایرانی را با دیگر کشورها و ملت ها به ویژه در دوران ساسانی برای ما آشکار می سازد. در شاهنامه پایه های بینش سیاسی ایرانیان و چگونگی شکل گیری حکومت از منظر سنتی بیان شده است. فردوسی به ساختارهای سیاسی و اجتماعی جامعه توجه داشته و نقش محوری پادشاهان را در اندیشه های سیاسی ایرانیان باستان عرضه کرده است. بازخوانی این حماس ه م لی با به کار ب ستن دی دگاه های نوین علوم سیاسی نشان می دهد که فردوسی مسائل سیاسی حاک م بردوران خود را تبیی ن و تحلیل نموده است. دراین نوش تار به روش توصیفی- تحلیلی، روابط ایرانیان و تورانیان در شاهنامه با تکیه بر داستان سیاوش و پناه بردن او به توران مورد بررسی قرار گرفته و دیدگاه فردوسی درخصوص روابط خارجی تح لیل شده است. با نگاهی به داستان سیاوش که نمونه بارز زن دگی در خ اک بیگانه است، بخشی از فرهنگ عمومی و فرهنگ سیاسی ایرانیان مشخص می شود. معنای سیاست را در داستان سیاوش می توان مطابق نظر یکی از فیلسوفان معاصر دانست که « هر امری که دخ لی به اوضاع داشت ه باشد سیاسی است». بی تردید نظرفردوسی نیز درباره سیاست و روابط و مناسبات سیاسی برخاسته از شرایط محیط اجتماعی زمانه اش و اوضاع حاکم بر ایران بوده است.
۹.
کلید واژه ها:
زنان عیّار پهلوان بانو ابومسلم نامه داستان عامیانه
در داستان های عامیانه فارسی، زنان پیوسته نقش و حضوری پررنگ دارند و این نقش ها به صورت های گوناگون در متن این آثار بازتاب یافته اند. در این داستان ها زنان با آزادی و استقلال عملی که در انجام نقش های خود دارند عنصری مجزّا و جدا از مردان به شمار می آیند که به آن ها وابسته نیستند. ابومسلم نامه داستان عامیانه آمیخته از واقعیت های تاریخی با عناصر حماسی و فراواقعی است که در آن تأثیر آیین عیّاری و پهلوانی آشکار است و تلاش و کوشش زنان عیّار و پهلوان بانو نیز همراه با ابومسلم و دیگر یارانش برای نوعی استقلال طلبی و مبارزه با خلفای اموی به خوبی نمایانده شده است و این قشر از زنان در این اثر چهره ثابت و محوری دارند. پژوهش حاضر با مطالعه کتابخانه ای و به روش توصیفی – تحلیلی، تلاشی برای اثبات هویّت زنان در این داستان است که در عیّاری و پیکارگری نمود یافته است و نتیجه آنکه با وجودی که زنان در داستان ابومسلم نامه از بند محدودیّت ها و تعارض ها رها نیستند؛ با این وجود تسلیم نقش خود نمی شوند و با آزادی، استقلال عمل و پویایی به زندگی خود و دیگران معنا می بخشند.
۱۰.
کلید واژه ها:
عطار خسرونامه محتوا عشق عرفان
یکی از برجسته ترین آثار غنایی در ادب فارسی، منظومه خسرونامه است. این منظومه، داستان عشق گل و هرمز و رویدادهای مربوط به آن را به تصویر می کشد. درباره ی انتساب این اثر به عطار نظرهای متفاوتی وجود دارد، همچنین تاکنون پژوهشی درباره ی محتوای این اثر صورت نگرفته است؛ بنابراین در این پژوهش ابتدا به صورت مختصر، با در نظرگرفتن ادله ی اساتید درباره ی سراینده ی اثر به اثبات یا رد انتساب آن به عطار پرداخته شده و سپس کتاب مذکور از منظر محتوایی در حوزه ی بحث اعتقادی، مواعظ اخلاقی، عشق مورد بررسی قرار گرفته است. شیوه ی این پژوهش به روش اسنادی است که با مطالعه ی ابیات و استخراج آنان، ویژگی های محتوایی آن طبقه بندی و مورد تجزیه و تحلیل قرار داده شده است. نتایج پژوهش نشان داد که خسرونامه منظومه ای عاشقانه است و عشق مرکز و محور اندیشه ی شاعر است که گاهی اصطلاحات عرفانی نیز در آن آمده است. کلیدواژه: عطار، خسرونامه، محتوا، عشق، عرفان .
۱۱.
کلید واژه ها:
دعا نیایش لیلی و مجنون نظامی گنجوی
پیوند انسان با خداوند از طریق دعا و مناجات و رازگویی های انسان با خداوند، از مهم ترین و زیباترین حادثه های زندگانی بشر است که در دین، عرفان، ادبیات و بسیاری از دیگر شاخه های دانش و معرفت بشری از آن سخن رفته است. اهمیت دعا چندان است که لفظ «دعا» و مشتقاتش 200 بار در قرآن کریم به کاررفته است و خداوند، خود امر صریح فرموده که دعا کنید تا پاسختان دهم. پدیده بسیار مهم و بنیادین دعا و نیایش در ادب دیرپای پارسی نیز جایگاه والا دارد. پیوند دیرین ادبیات و دین در ایران که نخستین نمونه درخشان این پیوند، متون اوستایی است، همواره دعا را در ردیف مهم ترین مضامین و نیز قالب های ارائه در ادبیات فارسی از دوره باستان تا میانه و نو قرار داده است. در ادب فارسی، از آثار حماسی چون شاهنامه حکیم فردوسی گرفته تا آثار داستانی از قبیل منظومه های نظامی و ادب غنایی و تغزّلی، همواره با کثرت و تنوّع به این پدیده برمی خوریم. در این مقاله برآنیم که با تکیه بر یکی از مهم ترین منظومه های داستانی پارسی، یعنی «لیلی و مجنون» نظامی گنجوی که بسیار مورد پیروی و تقلید شاعران قرار گرفته، جایگاه دعا و نیایش را در آثار نظامی به طور اخص و در ادب منظوم پارسی به طور عمومی بازنماییم و با روش توصیفی و تحلیلی، جایگاه این پدیده بسیار مهم را در فرهنگ ایرانی ترسیم نماییم.
۱۲.
کلید واژه ها:
متن پهلوی ارداویراف خلسه نیره نیلاپ
با توجه به نشانه هایی که در متن کتاب ارداویرافنامه آمده و نیز اشاره هایی که به ارتباط بین آیین شمنی و خلسه ارداویراف شده است، می توان به ویراف( دست پیدا کرد. از سویی، ( » « نتایج تازه ای پیرامون نام قابلیت چندگونه خوانی برخی واژه های پهلوی و بازنگری و بازخوانی هیزم های « که پیامد » دریاچه آب کبود « آن ها، و از سوی دیگر، اشاره به انداخته، ترکیب های نیلاپ ]نیره » آتش « ی است که موبد به » تر )چوب(+ آب[؛ نیلاپ ] نیره)آتش( +آب[ و نیز نیلاپ ]نیلی/کبود+آب[ را نمایاند و پایه های این پژوهش را پی افکند. در این میان، وجود دو نام برای موبدی که از خلسه بازگشته و اشاره » وِه شاپور « و » ارداویراف « پژوهشگرانی چون فیلیپ ژینیو و میرچا الیاده به وجود ارتباط بین خلسه ارداویراف و آیین خلسه شمنی، پژوهشی را در این زمینه موجب شد که نشان داد در این آیین، کسانی که به جهان مردگان وارد می شوند، جدای اند و این مسئله می تواند زاویه » نام جاویدان « از نام زمینی، دارای نام دوم یا دیدی تازه در دو نام داشتنِ موبد به ما بدهد. هدف از انجام این پژوهش، چیستی و چرایی ساخته شدن » « تلاش در شناخت واژه پهلوی و به کار رفتن آن و برداشتن گامی دیگر در راه شناخت واژگان کهن است.
