۱.
مقاله حاضر نگاهی گذرا بر احوال بها ء الدین علی بن عیسی اربلی صاحب کشف الغمّه فی معرفه الائمه دارد و ضمن آن برخی از برجسته ترین ابعاد شخصیتی وی چون تبار کردی و شهرت تشیع او و نیز منزلت دیوانی اش به اجمال بررسی شده است. در پایان نیز، به لحاظ اهمیت رویکرد خاصی که اربلی به احوال امام رضا (ع) و روابط آن حضرت با مأمون عباسی در فصل خاص آن امام در کشف الغمّه به کار برده، به عنوان فصلی شاخص از انعکاس آرای اربلی در آن کتاب توجه شده است.
۲.
عضد یزدی، شاعر و دولتمرد سده هشتم هجری است. از اوایل جوانی به کارهای دیوانی پرداخت و به مقامات عالیه حکومتی دست یافت. علاوه بر شاعری، در علوم رایج روزگار خود نیز، مهارت داشت. حافظ، در برخی از غزلیات خود، از شعر او تأثیر پذیرفته است. نسخه ای ناقص از دیوان او که در کتابخانه نورعثمانیه استانبول نگهداری می شود، شامل قصاید، غزلیات، ترجیع بند و قطعات است. از آثار منثور او تنها تقریظ وی بر مجموعه رسائل رشیدالدین فضل الله همدانی در دست است. از میان اخلاف او، پسرش جلال، شاعری نامور بوده و نوه اش ابن جلال نیز شعر می سروده است.
۳.
داستان شیخ صنعان از جمله داستان هایی است که در ادبیات ایران پیوسته مورد توجه بوده است و شاعرانی چون عطار آن را به نظم درآورده ا ند. شاعران کُرد نیز چندین بار این داستان را ترجمه و بازآفرینی کرده اند که نمونه قابل توجه آن، منظومه «شیخ صنعان» به گویش گورانی از سراینده ای ناشناس است. از آنجا که تطبیق آثار ادبی در زبان های مختلف یکی از راه های شناخت دقیق ویژگی های فکری، فرهنگی، ذوقی و عاطفی اقوام صاحب فرهنگ و ادب است، در این مقاله نگارندگان کوشیده اند ضمن توضیحاتی درباره شخصیت شیخ صنعان و دقایق زندگی او، سیمای او را در ادبیات کُردی بررسی کنند. در ادامه مقاله معرفی نسخه های خطی کُردی این داستان آمده و در پایان نیز منظومه شیخ صنعانِ کُردی گورانی با روایت عطار مقایسه شده است تا میزان تأثیرپذیری از روایت عطار مشخص شود.
۴.
از مسائلی که در حوزه ویرایش نسخ خطی جای تحقیق دارد نگاه قدما به اختلاف نسخه های متون فارسی است، مبحثی که کمتر به آن پرداخته شده است و پرسش های بی شماری درباره آن بی پاسخ مانده اند؛ پاسخ هایی که بخشی از فرهنگ مغفول مانده ما را نشان می دهند و چه بسا در تصحیح انتقادی امروز به کار آیند. ما در اینجا مواضع انتقادی جامی درباره اختلاف نسخ لمعات عراقی و بازتاب این تفاوت ها را در شرحی که بر آن نوشته، اشعه اللمعات ، نشان می دهیم و به اختصار درباره داوری و صحت و سقم نظرات او بحث می کنیم و در نهایت به جمع بندی آرای او می پردازیم.
۵.
خواجه مجدالدین همگر (607 686ق) از شاعران برجسته ایران در سده هفتم، در یکی از مهم ترین مراحل تاریخ اجتماعی و ادبی ایران می زیست؛ دورانی که از لحاظ تاریخ سیاسی اجتماعی مصادف با حمله مغول به ایران و، از دیدگاه تاریخ ادبی، مصادف با ظهور سعدی است. از این جهت مطالعه در دیوان او برای شناخت جریان های ادبی قرن هفتم مفید و شناخت تازه از زندگی و دوران او نیازی اساسی است. در این نقد و بررسی زندگینامه ای، کوشیده ایم از شخصیت و اوضاع و احوال زندگی مجد همگر تصویری ارائه کنیم. نام، پدر و نسب، فرزندان، زادگاه و نسبت، تولد و مرگ، سفرها، مقام و شخصیت و هنرهای مجد همگر و معرفی کوتاه دیوان شعر او از مباحث مهم مقاله است. برای دستیابی به این اطلاعات، علاوه بر دیوان مجد همگر، به تذکره ها، تواریخ ادبیات و منابع گوناگون مراجعه شده و اطلاعات موجود گردآوری و نقد شده است.
۶.
از شاه نصرت الدین کبود جامه شاعر و امیر نام آور سده ششم اشعار پراکنده ای در منابع مختلف باقی مانده است. با وجود سرگذشت جالب و اوج و فرود زندگی وی و تأثیر او در سیاست و ادب روزگار خویش، تاکنون پژوهش دقیق و اطمینان بخشی در احوال و اشعار او صورت نگرفته است. منابع مختلف اشارات فراوانی به زندگی سیاسی و ادبی او دارند و این امر ضرورت جست وجویی دقیق در زندگی او را الزام می کند. به علاوه، از پنج قصیده باقیمانده از وی، تاکنون تنها یک قصیده، آن هم با کاستی هایی، در مطاوی آثاری چون مونس الاحرار ، بیاض تاج الدین احمد وزیر، مجمع الفصحا و نظایر آن، منتشر شده است و چهار قصیده دیگر او، که از یک سو بیانگر طرز سخن و شیوه شاعری گوینده و از سوی دیگر حاوی اشاراتی به زندگی اوست، منتشر نشده است. مقاله حاضر جست وجویی در احوال و حوادث زندگی شاعر و تصحیح اشعار او بر مبنای یگانه دستنویس شناخته شده از اشعار اوست.
۷.
مشمشه بیماری کشنده مشترک بین انسان و تک سمیان، از دیرباز مورد توجه تمدن های مختلف بشری، از جمله دامپزشکان دوران اسلامی قرار گرفته و به همین دلیل نام های متعددی بر آن اطلاق شده است. از میان این نام ها، واژه فارسی «خُنام» قابل توجه است. بررسی ها نشان می دهد که مفهوم این واژه فراتر از توصیف بیماری «مشمشه» بوده و در اصل به هر نوع ناسور لنفاوی، صرف نظر از نوع چرکی که از آن خارج می شود، اطلاق شده است و می توان آن را به عنوان واژه جایگزین برای «لنفانژیت ناسوری اسبان» معرفی نمود. در این مقاله با بررسی این واژه و معادل های آن در متون طبی و دامپزشکی کهن و متأخر ایران، و نیز بررسی نظرات طبیبان و بیطاران قرون مختلف، سیر معنایی و کاربَری این اصطلاحات مورد بحث قرار گرفته است. در این میان ریشه یابی واژه خُنام و ارائه پیشنهادهای احتمالی ریشه شناختی نیز از نظر دور نمانده است.
۸.
حماسه های دینی از انواع حماسه های تاریخی اند که درباره بزرگان یا آیین های مذهبی سروده شده اند. این نوع حماسه در ادب فارسی، از دیرباز تا کنون مصادیق فراوانی داشته است، اما چگونگی شکل گیری این حماسه ها، ویژگی ها و جایگاه آن ها در گستره زبان و ادب فارسی، موضوعی است که به صورت جامع بدان پرداخته نشده است. در این مقاله، با مروری بر حماسه و انواع آن، چگونگی شکل گیری، ویژگی ها و جایگاه این نوع حماسه ها در ادب فارسی بررسی و مثلاً مشخص شده است که اولاً حماسه سرایی دینی، صرفاً معلول افول حماسه سرایی ملی نیست و حتی در بزرگ ترین حماسه ملی ایرانیان، یعنی شاهنامه فردوسی، انواعی از حماسه ها (اساطیری، ملی، تاریخی و دینی) در کنار هم آمده اند؛ ثانیاً حماسه های دینی در ایران، به دلیل وجود انگیزه های قوی مذهبی، مصادیق فراوانی دارند و دارای ویژگی های خاصی هستند، اگرچه بسیاری از آن ها از نظر زبان و بیان ضعیف اند و در آن ها نشانه های آشکاری از تقلید آن ها از شاهنامه فردوسی به چشم می خورد.
۹.
سرود مردم بخارا از آن رو در پژوهش های ما اهمیت بسیار یافته است که نزد گروهی از محققان به عنوان یکی از نخستین سروده های زبان فارسی به شمار آمده است. مقاله حاضر ضمن بررسی کوتاهی از سیر تاریخی نقد و نظرها درباره این سرود، روایتی دیگر از آن به دست می دهد. در این روایت ضمن رد و قبول و نقد و تحلیل برخی از آراء منتقدان، ساختار ادبی سرود، با نگرشی دقیق تر، مورد ارزیابی قرار گرفته است و از سوی دیگر تحلیل تازه ای از محتوای سرود با توجه به سیر تاریخی و اهمیت ایدئولوژیک آن ارائه شده است.
۱۰.
یکی از انواع ادبیات فارسی نو، موسوم به فارسی زردشتی است که زردشتیان در دوره اسلامی برای ترجمه داستان ها، اساطیر، آداب و رسوم، سنن و قوانین دین زردشتی از اوستا و زند به فارسی به کار گرفتند. این دسته از متون فارسی به دو دسته متقدم و متأخر تقسیم می شوند که از جمله نمونه های متقدم آن، متنهای صد در نثر و صد در بندهش است. صد در نثر که شاید بتوان آن را کهن ترین متن فارسی زردشتی دانست، متنی است به خط فارسی، با کلمات و عباراتی اوستایی و پهلوی در عقاید، احکام، باورهای زردشتیان که زمان تألیف آن را پیش از 864 یزدگردی (اواخر قرن پانزدهم و اوایل شانزدهم میلادی) می دانند. صد در بندهش نیز متنی است به نثر به خط فارسی و اوستایی که زمان آن را پیش از 896 یزدگردی می دانند. این متون از لحاظ زبانی، نحوی و محتوایی حائز اهمیت زیادی است. در مقاله حاضر این دو اثر مهم فارسی زردشتی و نسخه های شناخته شده آن معرفی شده است.
۱۱.
صدر الدین عینی (1256 1333ش/1878 1954م) پیشگام ادبیات نوین فارسی تاجیکی قرن بیستم ورارود به شمار می آید. او منتقد، شاعر، نویسنده، تاریخ نویس و زبانشناس بوده و آثاری در هر یک از این زمینه ها خلق کرده که بیشتر آنها سهم بزرگی در دگرگونی های ادبی، اجتماعی و فرهنگی ورارود قرن بیستم داشته است. نگاه ویژه عینی در بیشتر آثارش با تعریف خاص سوسیالیسم روسی معنا می یابد. این تحقیق با نگاهی انتقادی در پی پاسخ به چند پرسش در حوزه چگونگی زیست و آثار این بزرگمرد و نگاه او به ایران و جایگاهش در میان جامعه ادبی ایران است. آثار صدرالدین عینی که برگرفته از افکار و اندیشه های اوست نقطه عطف آزادگی و پیوستگی او را یکجا در خود دارد و انقلاب اکتبر 1917 روسیه مبدأ این دوگانگی است. برخی آثار عینی چون کتاب یادداشت ها و جلادان بخارا به گونه فکری اول و رمان ها، اشعار و مقالات او به گونه فکری دوم تعلق دارند.
