جلال شایق

مشمشه بیماری کشنده مشترک بین انسان و تک سمیان، از دیرباز مورد توجه تمدن های مختلف بشری، از جمله دامپزشکان دوران اسلامی قرار گرفته و به همین دلیل نام های متعددی بر آن اطلاق شده است. از میان این نام ها، واژه فارسی «خُنام» قابل توجه است. بررسی ها نشان می دهد که مفهوم این واژه فراتر از توصیف بیماری «مشمشه» بوده و در اصل به هر نوع ناسور لنفاوی، صرف نظر از نوع چرکی که از آن خارج می شود، اطلاق شده است و می توان آن را به عنوان واژه جایگزین برای «لنفانژیت ناسوری اسبان» معرفی نمود. در این مقاله با بررسی این واژه و معادل های آن در متون طبی و دامپزشکی کهن و متأخر ایران، و نیز بررسی نظرات طبیبان و بیطاران قرون مختلف، سیر معنایی و کاربَری این اصطلاحات مورد بحث قرار گرفته است. در این میان ریشه یابی واژه خُنام و ارائه پیشنهادهای احتمالی ریشه شناختی نیز از نظر دور نمانده است.

در متن های دامپزشکی دور? اسلامی بارها به نام قیصر در زمر? بیماری های دامی برمی خوریم که به ویژه در اسب به خوبی توصیف شده است. اشاره به انقباضات عضلانی، بیرون زدگی پلک سوم، اختلال در بلع و علایم دیگر از موارد مهم مورد اشاره در متن های مذکور هستند که این احتمال مترادف بودن واژ? قیصر با کزاز دامی و به ویژه اسبی را قوت می بخشد. در این مقاله به بررسی دو مفهوم کزاز و مترادف های قیصر از دو دیدگاه ریشه شناسی و مفهوم شناسی تاریخی و همچنین بررسی علمی آسیب شناختی بیماری قیصر پرداخته ایم.