۱.
یکی از آثار ارزشمند در حوزه تشیع در هند، اثری است تحت عنوان آیینه حق نما تألیف نجف علی فیض آبادی. آیینه به انگیزه پاسخگوئی به اظهارات آقا احمد بهبهانی در کتاب مرآت الاحوال جهان نما و در رساله تنبیه الغافلین به رشته تحریر در آمد. در این دو اثر و عمدتاً در مرآت الاحوال ، آقا احمد شبهاتی را در باره توان علمی و قدرت اجتهاد سید دلدارعلی نصیرآبادی، تنها مجتهد آن روزگار در هند، وارد کرد و آشکارا از ضعف علمی برخی علمای دیگر هندی سخن گفت. آیینه در رد اظهارات آقا احمد به تألیف در آمده است.
۲.
لب اللغه اثر شیخ محمودبن محمدامین لاهیجی، از نویسندگان سده های یازدهم و دوازدهم هجری است. از زندگانی مؤلف اطلاع دقیقی در دست نیست. از تنها اثر بازمانده اش چنین برمی آید که وی مطالعه و بررسی کتاب های معتبر لغات عربی و فارسی را از سال 1077 ق آغاز کرد و پس از 21 سال کار و تلاش، این اثر را به سال 1098 ق که مطابق با حساب جمل «لب ا للغه» است، به پایان رساند. این کتاب شامل حدود 5200 لغت فارسی و عربی است که مؤلف آن را در 28 باب بر اساس حروف تهجی تنظیم و آن را به نام سلیمان شاه صفوی (1077-1105ق) توشیح کرده است. در این نوشتار بر اساس سه نسخه خطی از این اثر، پس از معرفی محمود لاهیجی، ویژگی های اثر و شیوه وی در تألیف بررسی شده است. این مطالب از یادداشت های نگارنده در تصحیح انتقادی کتاب لب اللغه فراهم آمده است.
۳.
تذکره تحفه سامی یکی از تذکره های درخور تعریف و ذکر عهد صفوی است. در این اثر سام میرزا صفوی، شاهزاده دانشمند، هنرمند و خوش ذوق، با رعایت کلام و ادب و در نهایت راستی و صداقت دست به تألیف زندگینامه 722 تن از شاعران کمی قبل از خود و هم عهد خود زده است و الحق، که در این گنجینه گرانقدر از ذکر هیچ دانش و هنر و اصول و فنونی دریغ نورزیده است به طوری که تذکره تحفه سامی را می توان آیینه ای تمام نما از اوضاع ادبی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و ... دوره صفویه دانست. آگاهی سام میرزا از زبان پارسی و عربی و ترکی و علوم و فنون آن دوران، و همچنین ارتباط قوی با اقشار خاص در سطح دربار و عوام در سطح جامعه، و علاقه مندی او به سیر و سیاحت، انگیزه ای قوی و مؤثر برای ترغیب آن شاهزاده بوده تا چنین اثری ماندگار از خود و دیگر شعرای هم عهد خود بر جای بگذارد.
۴.
سام نامه حماسه ای عاشقانه است که از آن به عنوان آخرین حماسه ملی فارسی یاد می شود. این اثر از دو جهت مورد توجه قرار گرفته و همین توجه باعث شده است که محققان و صاحب نظران بسیاری در باره آن بحث کنند: یکی به سبب حماسی بودن آن و دیگری به خاطر آمیختگی با همای و همایون خواجوی کرمانی که همین باعث شد به اشتباه آن را به خواجوی کرمانی نسبت دهند. از سام نامه - تا جایی که فهرست ها نشان می دهند - 21 نسخه در کتابخانه های معتبر دنیا نگهداری می شود. در این مقاله نسخه هایی که نویسنده دسترسی داشته است به طور کامل معرفی شده اند؛ در مورد بقیه نیز به شرح فهرست ها اکتفا شده است. گروه اخیر نیز به خاطر انتقادها و اظهارنظر هایی که فهرست نویسان در فهرست ها آورده اند، قابل توجه اند.
۵.
کهگیلویه تاریخی بخش وسیعی است در غرب فارس که امروزه بین استان های خوزستان، کهگیلویه و بویر احمد و بوشهر تقسیم شده است. نام کهگیلویه در سده های آغازین اسلامی بر نواحی شمالی کوره باستانی ارّجان (ارغان) یا قلمرو ایل بویر احمد اطلاق می شده و پس از ویرانی شهر ارجان (کرسی کوره ارجان) در سده ششم هجری، کم کم این نام به تمام کوره ارّجان تسری یافت. نگارنده طی تتبعات طولانی که پیرامون تاریخ و رجال این سامان داشته، با دانشمندانی از این سرزمین مواجه شده است که به راستی از حلقات مفقوده تاریخ علم یا تاریخ ادبیات ایران به شمارند و تاریخنگاران ادبیات از آنان سخنی به میان نیاورده اند، یا چنان که شایسته است به آنان نپرداخته اند؛ در حالی که از دانشمندان برجسته روزگار خود بوده اند و دست نوشته تصانیف برخی از آنان در کتابخانه های مهم جهان بصورت موجود است. اینان عبارت اند از: جمال الدین عبدالحمید کهگیلویی معروف به «صاحب البحر»، بهاءالدین عثمان کهگیلویی، نظام الدین اسحاق کهگیلویی، نورالدین جهانگیر کهگیلویی، مهدی قلی «سلطان» کهگیلویی، کمال الدین عبدالعزیز کهگیلویی.
۶.
هدف پژوهش حاضر، معرفی نسخه خطی مثنوی لیلی و مجنون مکتبی شیرازی، سروده سال 895ق، مضبوط به شماره 10379 در کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی است. معرفی ویژگی های این اثر و تاریخ گذاری آن با اتکا به قراین سبک شناسانه و مقایسه تطبیقی تصاویر انجام شده است. نسخه مذکور دارای 101 برگ به ابعاد 5/6×10سانتیمتر است. کتابت متن و سرلوحه ها به دانگ غبار و خط شکسته نستعلیق انجام شده است. تذهیب محدود به صفحات آغازین بوده و به همراه رنگ آمیزی جداول و ترسیم هشت نگاره آن صورت گرفته است. جلد به شیوه نقاشی لاکی و تزیین گل و بوته است. نسخه در سال 1381ش به کتابخانه اهدا شده است و به استثنای یک مهر مدورِ «مراجعه و تفتیش» به تاریخ 1312 ش، مشخصه دیگری ندارد. اهمیت نسخه در قطع کوچک آن است که باید آن را نسخه ای تفننی محسوب کرد. با اتکا به بررسی های تطبیقی، می توان گفت که این نسخه متعلق به اواخر دوره قاجار است. شیوه گل و مرغ مورد استفاده برای جلد به مکتب شیراز تعلق دارد و به احتمال زیاد کتابت اثر نیز در همین شهر به انجام رسیده است. نگاره های آن نمایشگر شیوه دوران زندیه در ترسیم پیکره ها، حالات و نوع پوشش هستند.
۷.
آثار هیئت از مهم ترین آثار نجومی نوشته شده در دوران اسلامی هستند. مشابهت موضوعات این آثار سبب می شود که بتوان آن ها را در قالب یک سنت نگارشی از دیگر آثار نجوم متمایز کرد. هر چند در باره اینکه هیئت نویسی از چه زمانی نزد دانشمندان اسلامی آغاز شده است، نمی توان به طور قطع سخن گفت، با تکیه بر دو اثر گیهان شناخت نوشته قطان مروزی - که احتمالاً در 498ق نوشته شده است - و منتهی الإدراک فی تقاسیم الأفلاک نوشته عبدالجبار خرقی - که در سال های 526 527ق نوشته شده است - می توان گفت آغاز نگارش کتاب های جامع هیئت از همین دوران است. از میان این دو کتاب، اثر خرقی نمونه ای از یک کتاب جامع در هیئت است که تا کنون تحقیق جامعی در باره آن انجام نشده است و محققان در باره نام و نسب نویسنده آن نیز به خطا رفته اند. در این مقاله تلاش بر آن است که شرح حال مدونی از نویسنده این کتاب بر پایه منابع هم عصر یا بسیار نزدیک به او عرضه شود همچنین آثار او در بارههیئت بررسی شوند.
۸.
به رغم افزایش مطالعات در زمینه تاریخ و تاریخ نگاری محلی در ایران در قرون وسطی، تواریخ نایافته همچنان مغفول مانده اند. مقاله حاضر به بررسی تواریخ محلی مفقود خوارزم و گونه آن ها در سده های 4 5 هجری اختصاص دارد. یافته های این پژوهش نشان می دهد که ظهور تواریخ محلی در خوارزم با تأخیر نسبی در سده سوم هجری آغاز گردید و به زودی رشد کمی و کیفی را تجربه کرد. پیشگام نگارش تاریخ محلی برای خوارزم از اصحاب حدیث بودند و جایگاه خود را در تاریخ نگاری ولایت تا سده ششم هجری حفظ کردند. آثار اینان در مقوله تواریخ دینی و بر اساس ضوابط ویژه اهل حدیث تألیف شده بود. متعاقباً در سده پنجم هجری خوارزم شاهد ظهور تواریخ غیردینی (سیاسی) نیز شد. اگرچه در تألیف نخستین تاریخ از نوع اخیر، اثر ابوریحان بیرونی، ضوابط اخباریان تاریخ نگاری اسلامی رعایت نشده بود، اما به زودی نگارش این گونه تاریخ به مسیر سنتی تاریخ نگاری اسلامی یعنی رعایت ضوابط اخباریان بازگشت. به هر روی، در خوارزم نگارش هر دو گونه دینی و غیردینی تاریخ به موازات هم تا سده ششم هجری ادامه یافت.
۹.
رساله « شرح الحکمه العرشیه » اثر حکیم ملا اسماعیل اصفهانی (واحدالعین) شرحی توضیحی بر کتاب عرشیه ملاصدرا است. هدف اصلی شارح از تألیف رساله، پاسخ به اشکالات احسائی بر عرشیه ملاصدرا است. شیخ احمد احسائی از منتقدان آرا و مبانی حکما به ویژه ملاصدرا است و در کتاب شرح مشاعر و شرح عرشیه که شرحی انتقادی است، اشکالات متعددی را بر مبانی ملاصدرا وارد کرده است. احسائی که ادعای فهم آیات و روایات دارد با این سلاح به رویارویی مبانی ملاصدرا، از قبیل اصالت وجود، تشکیک وجود، سنخیت بین علت و معلول، وحدت وجود، قاعده بسیط الحقیقه و... رفته و مدعی شده که قواعد مذکور منافی آیات و روایات است. در مقابل، ملا اسماعیل اصفهانی که پرورش یافته مکتب ملاصدرا و از شاگردان ملا علی نوری و استاد ملا هادی سبزواری است، با تبیین و تحلیل آرای ملاصدرا در پی دفاع از افکار او برآمده، و نشان داده که احسائی فهم غلطی از مطالب ملاصدرا و آیات و روایات داشته است. البته حکیم اصفهانی موفق به شرح کامل عرشیه نشده، و تنها بر بخش های اولیه آن شرح نوشته است. نسخ متعددی از این رساله در کتابخانه های کشور موجود است.
۱۰.
کتاب جامع التواریخ رشیدی مانند دیگر کتاب های تاریخی پیش و پس از عهد خود، آمیخته به هنر ادبی نویسندگی است. نشانه های بارز این هنر، وجود مبلغ بسیاری از بیت ها و فقره های تسجیع است که در جای جای متن این کتاب گنجانده شده است. در میان مقاله های نوشته شده در باره این تألیف، نوشته ای دیده نشد که اختصاصاً به بررسی چگونگی وجه ادبی این کتاب بپردازد. مقوله هایی چون بررسی شیوه سبک ادبی نویسنده یا نویسندگان، استفاده از منابع ادبی موجود، میزان و معیار استفاده از تم های ادبی، برآورد و طبقه بندی بیت ها و نقل قول های مشهور، جایگاه بلاغت زبان کتاب و دیگر مقوله های ادبی در این متن، قابل بررسی و مقایسه با دیگر متن های مشابه است. در این مقاله کوشش شده است به چند پرسش پاسخ داده شود: سبک نویسنده یا نویسندگان یا سبک اثر، از منظر سبک شخصی، دوره و ادبی، چگونه سبکی است؟ نویسنده یا نویسندگان، در حوزه بلاغت، برای تقویت کلام خویش از چه آثاری استفاده کرده اند و شیوه استفاده چگونه بوده است؟ شیوه و سبک ادبی کتاب جامع التواریخ ، چه تفاوتی با شیوه و سبک ادبی دیگر متن های تاریخی پیش و پس از خود دارد؟
۱۱.
آنچه از گنجینه میراث ادبی در دسترس است اندک نیست؛ ولیکن با تمام کوشش ها و تلاش هایی که در جهت احیا و شناساندن این آثار صورت پذیرفته، شاعران و نویسندگان و آثاری که هنوز در زاویه خمول و انزوا قرار دارند کم نیستند. یکی از شاعران توانای زبان فارسی که در عصر خود از گویندگان مشهور بوده ولیکن متأسفانه احوال و آثار او ناشناخته باقی مانده، سید سراج الدین سگزی متخلص به سراجی و مشهور به سید سراجی بوده است. این شاعر قوی دست را به خاطر به کار بردن التزامات دشوار، ردیف های بسیار سخت اسمی و فعلی و حتی جمله ای، مصارع الشعرا (کشتی گیرنده و به خاک افکننده شاعران) لقب داده اند. آنچه اکنون از این شاعر گمنام باقی مانده، تنها نسخه عکسی دیوان وی است که اصل آن نسخه متعلق به سعید نفیسی بوده و متضمن حدود 4500 بیت قصیده، ترکیب بند و ترجیع بند است. نگارنده با در دسترس داشتن این نسخه منحصر به فرد، سعی دارد در حد مقدور، برای نخستین بار به معرفی این شاعر، مفاهیم شعری، فواید ادبی دیوان و نیز ممدوحان، اطلاعات و معلومات شخصی شاعر بر اساس نسخه نفیس مذکور بپردازد.
