آینه میراث

آینه میراث

آینه میراث دوره 15 بهار و تابستان 1396 شماره 1 (پیاپی 60) (مقاله علمی وزارت علوم)

مقالات

۱.

کلمات ترکی (ترکی مغولی و عثمانی) در غزلیّات مولوی(مقاله علمی وزارت علوم)

تعداد بازدید : ۴۶۹ تعداد دانلود : ۱۷۷
جلال الدین محمّد مولوی زبان و ادب اهل خراسان را آموخته بود و در میراث زبانی او کلماتی از زبان ترکی و ترکی مغولی وجود داشت. از سوی دیگر، او در سال های شاعری خود، در حوزه ای می زیست که زبان عامّه مردم آن ترکی عثمانی بود. از این رو طبیعی است که در شعر او کلماتی ترکی دیده شود؛ هم از آن کلماتی که در آثار فارسی پیش از او به کار رفته اند و هم از گروهی که برای نخستین بار آن ها را در شعر فارسی و در شعر او می بینیم. تأمّل در نوع کاربرد این کلمات ترکی نشان می دهد که آن ها غالباً از زبان محاوره اطرافیان شاعرند و به اقتضای موقعیّت و الزام فهم مخاطبان ترک زبان مولانا در شعر او راه یافته اند و هیچ نوع گرایش ذوقی آشکاری وی را به استخدام این کلمات سوق نداده است. ما در مقاله حاضر، مجموعه این کلمات و چند تعبیر و ترکیب ترکی را که در غزلیّات مولانا باز شناخته ایم، تعریف کرده ایم.
۲.

قرآن منسوب به خط امام رضا (ع) در آستان قدس رضوی و تکمله های آن: مقایسه ای میان نسخه 1586 و نسخه 4354الف و چند برگه قرآنی در حراج های لندن(مقاله علمی وزارت علوم)

تعداد بازدید : ۲۶۴ تعداد دانلود : ۱۰۳
قرآن های منسوب به دستخط امامان شیعه  (ع) مجموعه ای از قدیم ترین مصاحف قرآنی در جهان اسلام و به ویژه ایران را تشکیل می دهند. بیشتر این مصاحف اکنون در کتابخانه ها و موزه های ایران، و پس از آن در عراق، ترکیه، مصر، یمن، هند، و برخی کشورهای اروپایی چون انگلستان و آلمان نگهداری می شوند. مقاله حاضر به بررسی کلی ویژگی های یکی از نسخه های قرآن منسوب به امام علی بن موسی الرضا  (ع) به شماره 1586 می پردازد و نشان می دهد که پاره های دیگر این اثر که سال ها پیش از عراق به ایران منتقل، و وقف حرم رضوی شده، در نسخه ای دیگر در همان کتابخانه (به شماره 4354) و نیز در چند مجموعه شخصی در خارج از ایران (ارائه شده در حراج های لندن) وجود داشته است، و این آثار، در واقع، مکمّل یکدیگرند. همچنین شباهت هایی آشکار میان امضای الحاقی موجود در این قرآن و ترقیم 9 نسخه قرآنی دیگر در ایران و سایر کشورها وجود دارد. بررسی متن هر دو نسخه نشان می دهد که کاتب نسخه، متن قرآن را احتمالاً در نیمه دوم قرن دوم یا نیمه نخست قرن سوم مطابق مکتب بصری کتابت کرده است؛ چه، بررسی مواضع خاص مربوط به جدول اختلاف قرائات و نیز نظام عَدُّ الآی (شمارش آیات قرآن) در این نسخه بیشترین شباهت را به کتابت بصری نشان می دهد. این متن که در اصل بدون نقطه بوده، بعدها به دست افرادی دیگر نقطه گذاری و اعراب گذاری شده است، و همین نقطه گذاری منجر به راه یافتن برخی اشتباهات قرائتی و نیز شماری اختلاف قرائات در آن شده است.
۳.

بازخوانی تعلیقات استاد شفیعی کدکنی بر غزلیّات شمس تبریز(مقاله علمی وزارت علوم)

تعداد بازدید : ۲۳۵ تعداد دانلود : ۱۰۱
تصحیح انتقادی استاد فروزانفر از غزلیّات شمس در فاصله سال های 1336-1344 توسّط دانشگاه تهران انتشار یافت. این چاپ، زمینه بازخوانی های ذوقی و مطالعات عمیق تر درباره عرفان و اندیشه و هنر شاعری مولانا را فراهم کرد. نخستین گزیده از غزلیّات شمس بر اساس نسخه فروزانفر را استاد شفیعی کدکنی در سال 1352 منتشر کرد و با این کار، زمینه آشنایی بسیاری را با مولانا فراهم آورد و بسیاری را نه تنها با مولانا، بلکه با ادبیّات کلاسیک آشتی داد. شفیعی با اذعان به عظمت کار فروزانفر، تصحیح دیگری از غزلیّات را ضروری دانست. در سال 1387 بعد از 26 سال وقتی گزیده مفصّل تر استاد از غزلیّات انتشار یافت، معلوم شد که ایشان از جهت تصحیح نسخه، جز ترجیح چند نسخه بدل و اعمال چند تصحیح قیاسی کاری نکرده ا ند، امّا به تصریح خود ایشان، تعلیقات غزل ها، حاصل سی وپنج سال مطالعه مستمر در ادب و عرفان ایرانی و اسلامی است. این مقاله بازخوانی غزل ها بر اساس تعلیقات استاد و بیان نکاتی انتقادی و استحسانی و تکمیلی درباره آن هاست.
۴.

جامعه نگاری روستایی در منابع تاریخی عصر صفویه(مقاله علمی وزارت علوم)

تعداد بازدید : ۲۷۳ تعداد دانلود : ۱۵۴
در باب وجوه گوناگون تاریخ اجتماعی ایران پژوهش های اندکی انجام شده است؛ شاید یکی از دلایل آن، کم بودن منابع است که موجب شده پژوهش در این حوزه خواستاران کمتری پیدا کند. هرچند منابع درباره موضوع تاریخ اجتماعی ایران بسیار کم است، اما این مانعی برای پژوهش نبوده است، زیرا پس از استخراج رخدادهای اجتماعی از خلال وقایع نامه های سیاسی، با بهره گیری از منابع مکمل هم عصر (مانند کتاب های لغت، و متون ادبی، فقهی و حتی متن هایی در باب کشاورزی و...) و نیز سفرنامه ها و اسناد، می توان پژوهشی مطلوب در حوزه تاریخ اجتماعی و فروع این حوزه انجام داد. این مقاله درصدد است تا با نگاهی تحلیلی به منابع تاریخی دوره صفوی، جامعه نگاری روستایی را در این آثار بررسی کند.
۵.

معرّفیِ یک طومارِ نقّالیِ کهن به زبان ترکی(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
تعداد بازدید : ۲۳۶ تعداد دانلود : ۱۰۷
در سال 1339 ه .ش کتابی به نام کلّیات شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی در تبریز چاپ شد که به نثر ترکی است و برخلافِ نامِ آن، ترجمه یا بازنویسی شاهنامه نیست. این متن در اصل یک طومار نقّالی است که دو داستان آن در سال 1039ق به فارسی تدوین/ تحریر و در سال 1164ق به ترکی ترجمه شده است. بر این اساس، پیشینه نقل و تدوینِ بخشی از روایات آن به ادوارِ صفوی و افشاری می رسد. محتوایِ داستانیِ این طومار از فرمانرواییِ گیومرث تا پایان کار اشکانیان و یکی دو داستان از روزگارِ ساسانیان را شامل می شود و از نظرِ گستره رِوایی به دلیلِ پرداختنِ نسبتاً مفصّل به روایات اسکندر، فعلاً، جامع ترین طومار شناخته شده است. در متن این طومارِ ترکی برخی نکاتِ مهمِ واژگانی و اشاراتِ داستانی دیده می شود که در این مقاله به بررسی مسائل لغویِ آن پرداخته ایم و نکات داستانی در گفتاری دیگر بررسی خواهد شد.
۶.

ردّ پای یکی از مشایخ تبریز در بوستانِ سعدی(مقاله علمی وزارت علوم)

تعداد بازدید : ۴۰۹ تعداد دانلود : ۱۳۴
در هیچ یک از شرح هایی که بر بوستان نوشته شده، به فردِ مورد نظرِ سعدی در بیتِ: عزیزی در اقصای تبریز بود   که همواره بیدار و شب خیز بود اشاره ای نشده است. بنا بر قرائن موجود، نخستین بار مؤلّفِ روضات الجنان و جنّات الجنان، به نقل از استادش بدرالدین احمد لاله ای فردِ مورد اشاره سعدی را، شیخ ابوبکر بن اسماعیل سلّه باف تبریزی،عارف گمنام اواخرِ سده ششم و اوایل سده هفتم هجری و استاد شمس تبریزی معرفی کرده است. درباره این شیخ ابوبکر سلّه باف، جز یکی دو مورد اطلاعات پراکنده، دانسته ای در دست نیست. منبع عمده این اطلاعات اندک نیز، مقالات شمس و مناقب العارفین است. البته با وجود این که استاد فروزانفر، در حاشیه زندگی نامه مولوی ، متذکّر اشاره فریدون سپهسالار به نام شیخ ابوبکر شده اند، در رساله سپهسالار، نامی از شیخ ابوبکر به میان نیامده است. نگارندگان در این مقاله، ابتدا ردّ پای شیخ ابوبکر سلّه باف را در متون آن عصر بررسی کرده اند و در ادامه، با تطبیق حالاتِ عرفانی شیخ ابوبکر با حکایت بوستان ، و بررسی شواهدی دیگر، به این نتیجه رسیده ا ند که «عزیز» موردِ اشاره سعدی، همین شیخ ابوبکر سلّه باف است که ظاهراً شیخ در بازگشت از سفر مکّه به تبریز با او دیدار کرده است.
۷.

پایزه ای دیگر از سلطان ابوسعید ایلخانی(مقاله علمی وزارت علوم)

تعداد بازدید : ۲۷۸ تعداد دانلود : ۱۴۲
پس از معرفی یک پایزه نقره متعلق به موزه ملی ایران در مقاله ای به قلم استاد عبداللّه قوچانی، هیچ نمونه دیگری در ایران شناسایی نشده است. نمونه دیگری از پایزه های دوره ایلخانی در موزه بنیاد مستضعفان نگهداری می شود که شباهت ها و تفاوت هایی با پایزه نقره موزه ملی دارد. با توجه به این که در این گونه موارد، مطالعات تطبیقی می تواند در قرائت صحیح کتیبه و نحوه ساخت و کاربرد مدارک حکومتی دوره مغول مهم باشد، در این تحقیق سعی شده است تا با قرائت متنِ روی پایزه و استفاده از متون، تاریخِ ساخت و کابرد آن مشخص شود؛ به ویژه، با تکیه بر توصیف های رشیدالدین فضل اللّه همدانی درباره پایزه ها به این مسئله پرداخته می شود که مدارک یادشده چه اعتبار و ارزشی در نظام حکومتی یا دیوانی داشته اند. مهم ترین سؤالات این پژوهش عبارتند از: پایزه موزه بنیاد مستضعفان متعلق به چه دوره ای است؟ متن و نقوش روی آن بیانگر چه هستند؟ کاربرد و جایگاه آن از نظر اعتبار و ارزش حکومتی چیست؟ و آیا می توان از آن برای شناخت بهتر نمونه های دیگر استفاده کرد؟
۸.

اسماعیلیان ایران و دانش استیفا(مقاله علمی وزارت علوم)

تعداد بازدید : ۱۷۵ تعداد دانلود : ۹۵
درباره دانش استیفا و افراد و گروه هایی که بدان پرداخته اند هنوز پژوهش چندانی صورت نگرفته است. بر اساس شواهد تاریخی، اسماعیلیان ایران از جمله گروه هایی بودند که به این دانش پرداخته اند. در مقاله حاضر به تنی چند از دانشمندان دوره اسلامی پرداخته شده که هر یک به گونه ای با اسماعیلیه ارتباط داشته اند و آثاری در زمینه این دانش نگاشته یا با دانش استیفا آشنایی داشته اند.
۹.

بازآرایی و بازشناسی سه مجموعه فارسی زردشتی در کتابخانه مجلس شورای اسلامی(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
تعداد بازدید : ۳۲۵ تعداد دانلود : ۱۲۲
دستنویس ها و میراث مکتوب زردشتیان برای درک تحولات آیین زردشتی در بستر تاریخِ فرهنگیِ جامعه اسلامی ایران از اهمیت ویژه ای برخوردارند. به سبب پراکندگی این میراث و نبود مرکزی واحد برای گردآوری و نگهداری آن و نیز خاص بودن متون زردشتی و ناآشنایی پژوهشگران و فهرست نویسان با آن ها، میراث یادشده به درستی شناسایی و معرفی نشده است. آنچه هم تاکنون فهرست نگاران فرزانه و سخت کوش مراکز خطی کتابخانه های بزرگ بدان پرداخته اند، اغلب با نقایص و کاستی هایی همراه بوده است. کتابخانه مجلس شورای اسلامی ایران در زمره کتابخانه هایی است که گنجینه ارزشمندی از دستنوشته های زردشتی را به اوستایی، پهلوی و فارسی نگهداری می کند. سه مجموعه زردشتیِ آن کتابخانه (به شماره های 13522، 12604 و 13589) نمونه هایی از معرفی ناقص و مرمت ناآگاهانه در این زمینه است. این پژوهش بر آن است تا با بازشناسی و بازآرایی این سه مجموعه به ظاهر متفاوت، آنها را به عنوان مجموعه ای واحد معرفی کند.
۱۰.

فواید واژگانی دیوان غیاث الدّین کُجُجی(مقاله علمی وزارت علوم)

تعداد بازدید : ۱۹۳ تعداد دانلود : ۹۶
از آنجا که خواجه شیخ کججی را نمی توان از شعرای فارسی گوی طراز اول به شمار آورد و در دیوان او نشانه ای از چیرگی اش بر زبان فارسی دیده نمی شود، کاربرد واژگان با معانی تازه در شعر او را می توان حمل بر ناآگاهی اش از معانی این واژگان کرد. از سوی دیگر، حضور برخی کاربردهای کم تر شناخته شده، یا کاربردهایی که در دوران شاعری او از رواج افتاده بوده اند، در دیوان وی، نشانه ای است از انس خواجه شیخ با اشعار سرایندگان بزرگ معاصر و متقدم بر او. از همین روی، بررسی معانی تازه یا نادر واژگان در دیوان او، گاه به روشن شدن معانی این واژگان در آثار دیگر گویندگان فارسی زبان کمک می کند. واژه ها و ترکیب های ویژه دیوان غیاث الدین کججی به سه گروه تقسیم می شوند: نخست  واژگان فارسی که یکی از کاربردهای آنها پیش از سده هشتم از رواج افتاده بوده و کججی از کاربرد نارایج آن ها بهره برده است. دوم   واژگانی که کاربرد نارایجی دارند و یکی از شواهد اندک شمار آن ها در دیوان کججی یافت می شود. سوم  مفردات و ترکیب های عربی، که ساخت صرفی آن ها با معنایی که کججی از آنان اراده کرده است تناسب ندارد.
۱۱.

نقد و بررسی چاپ التذکره فی علم البزدره(مقاله علمی وزارت علوم)

تعداد بازدید : ۲۱۴ تعداد دانلود : ۱۲۳
التذکره فی علم البزدره کتابی است در باب پرورش و معالجه مرغان شکاری که علاء الدین کندی آن را در قرن هشتم به زبان عربی تألیف کرده و محمّد بن علی بن زاهد تستری آن را به زبان فارسی ترجمه کرده است. این اثر در چهار مقاله، شامل سخنان حکمای روم، ترک، هند و فرس تألیف شده و از لحاظ جامعیّت و دسته بندی در میان بازنامه های موجود کم نظیر است. رساله مذکور در سال 1394 با دو نسخه به دست میرهاشم محدث تصحیح شد و از سوی انتشارات سفیر اردهال در 126 صفحه به چاپ رسید. نگارنده در این پژوهش به بررسی جوانب مختلف این چاپ پرداخته است.
۱۲.

بررسی انتقادی چاپ دیوان خاقانی تصحیح ضیاءالدین سجادی(مقاله علمی وزارت علوم)

تعداد بازدید : ۴۱۶ تعداد دانلود : ۷۴
از دیوان خاقانی تا کنون چندین تصحیح شده که هر یک از آن ها نقاط ضعف و قوت خاص خود را دارند. یکی از این تصحیحات به اهتمام ضیاءالدین سجادی انجام گرفته است. او در این کار، نسخه لندن (قدیم ترین نسخه دیوان خاقانی) را اساس قرار داده است، اما در برخی موارد از ضبط نسخه های دیگر نیز استفاده کرده، و همین امر موجب بروز خطاهایی در تصحیح او شده است. در این مقاله نگارندگان کوشیده اند تا با بررسی انتقادی مواردی که در آن ها ضبط نسخه بدل ها جایگزین نسخه اساس شده، و با ذکر شواهدی از دیوان خاقانی و بعضی متون فارسی دیگر، صحت و ارجحیت ضبط های نسخه لندن را اثبات کنند. نتیجه این بررسی، علاوه بر اثبات اصالت نسخه لندن، روشن می سازد که اعتماد به ضبط های این نسخه می تواند در ارائه تصحیحی منقح تر از دیوان خاقانی مفید باشد.
۱۳.

پژوهشی در اشعار فارسی تقریظات مجموعه رشیدیه(مقاله علمی وزارت علوم)

تعداد بازدید : ۲۴۴ تعداد دانلود : ۹۲
مجموعه رشیدیه ، عنوان چهار کتاب از خواجه رشیدالدّین فضل اللّه همدان ی است. تقریظات علمای عصر بر این مجموعه از حیث نکات تاریخی، زبانی و ادبی جالب توجّه است. همچنین اشتراک موضوع نزدیک به صد مکتوب، این فرصت را فراهم می آورد تا بر اساس تفاوت های موجود در این تقریظات، به تحلیل و مقایسه عناصر بلاغی در آن ها پرداخته شود. در این مقاله به جایگاه اشعار در این تقریظات پرداخته و بسامد بهره گیری از مضامین مختلف شعری در تقریظات سنجیده می شود. تحلیل محتوا و مضمون اشعار، نشانگر کارکرد و جایگاه شعر در این مکتوبات است. از 72 تقریظ فارسی، در 44 مورد از شعر بهره گرفته شده است. این اشعار در حدود 230 بیت و تک مصراع هستند. شاعران تعدادی از اشعار شناخته شده اند. بسامد بالای بهره گیری از شعر برخی شاعران حاکی از اهمّیت آن ها در عصر تدوین اثر است. برخی اشعار نیز سروده نویسنده تقریظ است و نویافته محسوب می شود. 

آرشیو

آرشیو شماره ها:
۶۶