آینه میراث

تور پسر جهانگیر، معروف به تبردار، یکی از پهلوانان متون پهلوانی عامیانه ایران است. از آن جا که داستان های جهانگیر پدر تور قدمت چندانی ندارد، روایت های مربوط به فرزندش تور هم متأخّر و محصول ذهن داستان گزاران و نقّالان چند سده گذشته است. اگرچه سرگذشت تور بن جهانگیر در متون منظوم پهلوانی با تفصیل آمده امّا در طومارهای نقّالی داستان های او مختصر است و اغلب در جنگ های هفت لشکر از او یاد می شود. با این حال در برخی متون، سلسله روایات تور تا دوره جنگ های کین خواهی بهمن و آذربرزین نیز ادامه می یابد. درباره آغاز پیدایش تور بن جهانگیر تا پهلوانی های او، منظومه مستقلی باقی مانده که تا به امروز از دید پژوهشگران پنهان مانده است. در این مقاله نخست به بررسی روایات تور بن جهانگیر در متون پهلوانی ایران می پردازیم، سپس «داستان تور بن جهانگیر» را معرّفی و برخی ویژگی های آن بررسی می کنیم.

در این مقاله کوشش شده است تا با بررسی برخی جنبه های اجتماعی و اقتصادی شعر فارسی، به ویژه شیوه های امرار معاش شعرا و چگونگی ارتباط آنها با دربارها و دیگر مراکز ثروت و قدرت، برخی عوامل ایجاد سنن شعری و معیارسازی متون رسمی مشخص شود. در این بررسی معلوم خواهد شد که برخی کاربردهای شعرا نه تابع زبان طبیعی ایشان، که پیرو سنن شعری و معیارهای زبان رسمی بوده است و از این روی در همه موارد نمی توان از کاربردهای ایشان درباره زبان طبیعی خودشان و روزگارشان نتیجه گیری کرد. با مطالعه موردی درباره کلمه «روی/ رو» روشن می شود که کدام صورت/ صورت های آن در شعر سده های چهارم و پنجم هجری رواج داشته است؛ اما مقصود اصلی به دست دادن قواعد و معیارهایی قابل تعمیم به دیگر پژوهش ها در تاریخ زبان فارسی و تحوّلات واژگانی است.

«جامع الحساب» یک تک نگاری در مبحث حساب هوایی، منسوب به خواجه نصیرالدین طوسی است که با عنوان متفاوت «الفارسیه فی الحساب» در فهرست کتابخانه ایاصوفیه ثبت شده است. در هیچ یک از کتاب شناسی ها و فهارس مخطوطات قدیم و جدید، نشانی از این اثر در حساب هوایی و انتساب آن به طوسی نیست. نصیرالدین طوسی اثر دیگری در حساب هندی موسوم به جوامع الحساب بالتخت والتراب دارد که در آن، با استفاده از ارقام هندی و تخت و تراب، به سنت هندی حساب می پردازد. گرچه دو کتاب منسوب به خواجه، عنوان هایی مشابه دارند اما محتوای آن ها از یکدیگر متمایز است و در روش های حسابی دو نظام متفاوت پیش گرفته اند. عمده مطالب جامع الحساب برگردان از زبان عربی بوده و طبق شواهد ارائه شده در گفتار حاضر، ترجمه و تحریر فارسی مختصری از غنیه الحسّاب همامی واسطی است که شماری از مسائل مطرح شده در التکمله فی الحساب عبدالقاهر بغدادی را نیز در برمی گیرد. تاریخ تألیف اثر مشخص نیست و تاریخ کتابت تنها دست نویس یافت شده از آن را باید اواخر سدهٔ هشتم و اوایل سدهٔ نهم قمری دانست.

یکی از مهم ترین حوزه های تحقیق در آثار ادبی، شناسایی منبع یا منابع احتمالی یک متن است. این گونه تحقیقات ضمن این که از جهت روابط بینامتنی مهم است، می تواند در رفع نارسایی هایی که به متن مقصد راه یافته است نیز مفید باشد. پژوهش حاضر که شامل مقایسه بخشی از مرآه الخیال شیرعلی خان لودی با جامع الصّنایع والاوزان سیف جام هروی است، نشان می دهد که لودی در تدوین قسمتی از تذکره خود، بی آنکه نامی از جامع الصّنایع ببرد، از آن بهره برده است. تا قبل از این پژوهش، تنها منبعی که روشن شده بود در تدوین بخشی از آن، از جامع الصّنایع استفاده شده، کشّاف اصطلاحات الفنون بود که مؤلّف آن، صریحاً از جامع الصّنایع نام برده است. اکنون معلوم می شود که لودی 56 سال قبل از آن، در تدوین کتاب خود از جامع الصّنایع ، بهره برده است. در بخش دیگر این پژوهش، با تکیه بر جامع الصّنایع ، برخی نارسایی های مرآه الخیال بررسی، و شماری از ضبط های ناصحیح آن اصلاح شده است.

ارتباط وزن شعر و ریتم موسیقی، از دیر باز مورد توجه بوده است. در متون کهنِ موسیقی، رسایل فیلسوفان درباره شعر، کتب عروضی قدیم و نظریات موسیقی دانان و عروض دانان معاصر، نشانه هایی از پیوند ریتم و وزن شعر دیده می شود و در چند سال اخیر، پژوهش های جدی تر و دقیق تری در این باب صورت گرفته است. در این گفتار، پیوند ایقاع و عروض در متون کهن و دسته بندی نظرات گذشتگان بررسی شده و نشانه هایی از نزدیکی ماهیت این دو گرد آمده است. در پایان، فرضیه ای درباب یکی بودن ریشه هر دو علم و پیوندشان با یونان باستان نیز مطرح شده است. 

شاهنامه را می توان به این اعتبار که شامل شرح اتفاقات از آغاز خلقت در جهان ایرانی تا پایان کار ساسانیان است، جامع ترین حماسه منظومِ ملّی تاریخی ایران دانست. اگر مبنای تاریخ نگاری ما شاهنامه باشد، داستان گرشاسب نامه مربوط به دوره ای تقریباً هزارساله است که از آوارگی جمشید و به تخت نشستن ضحّاک آغاز و تا پایان کار ضحّاک و کمی بعد از شاهنشاهی فریدون ادامه پیدا می کند و نزدیک به پانصد بیت از شاهنامه شرح وقایع این دوره را شامل می شود. وزن مشترک و به هم تنیدگی موضوعی شاهنامه و گرشاسب نامه باعث شده است که در بعضی دست نویس های شاهنامه ، این دو منظومه اثری واحد در نظر گرفته شوند و داستان های مربوط به گرشاسب نامه در خلال داستان های شاهنامه و بر اساس توالی صحیح وقایع داستانی، کتابت گردد. مقاله حاضر به بررسی این موضوع می پردازد.

در بسیاری از دست نویس ها و دیوان های تصحیح شده حافظ، غزلی با مطلع «دوش از مسجد سوی میخانه آمد پیر ما/ چیست یاران طریقت بعد از این تدبیر ما» آمده است که به اعتقاد بسیاری از حافظ پژوهان و مصحّحان، اصیل است و حتی بسیاری معتقدند که خواجه این غزل را تحت تأثیر داستان شیخ صنعانِ عطار سروده است. اما محمّدامین ریاحی آن را الحاقی دانسته است و سلیم نیساری آن را در دیوان حافظ مصحَّح خویش جزو غزل های الحاقی آورده است. در این پژوهش، غزل مذکور را بر اساس دو اصل مهم در متن شناسی، یعنی نسخه شناسی و سبک شناسی، مورد بررسی قرار می دهیم تا درجه اصالت آن آشکار شود.

از منظومه دولرانی خضرخان که از آثار مهم امیرخسرو دهلوی است، و 4200 بیت آن در سال 715ق و 319 بیت آن در خلال سال های 720-721ق سروده شده، دو نسخه مکتوب به سال های 903 و 917ق به خط کاتبی به نام درویش محمد بن علی در دست است که در زمان جنگ های ایران و عثمانی از ایران خارج شده و اکنون در کتابخانه های حکیم اوغلو پاشا و ایاصوفیه نگهداری می شوند. نسخه 903ق دارای وقف نامه شاه عباس صفوی و مهر وقف آستانه شیخ صفی الدین اردبیلی، و نسخه 917ق دارای مهر شاه طهماسب صفوی است. از منظومه دولرانی دو نسخه خطی ناقص متعلق به سال های 720ق و 894ق نیز وجود دارد، اما نسخه 903 قدیمی ترین نسخه کامل این اثر تاکنون محسوب می شود. ویژگی بارز نسخه 917ق وجود مقدمه ای ادیبانه از سفارش دهنده آن در برگ های آغازین کتاب است. این مقاله به بررسی جنبه های نسخه شناختی و شناساندن این دو دست نویس می پردازد.

بیش از نُه روایت مکتوب از داستان لیلی و مجنون در ادبیات کردی وجود دارد که اغلب آنها در پیروی از نظامی گنجوی و مقلّدان او به نظم و نثر درآمده است. از این آثار، چهار روایت متعلق به گویش کرمانجی در مناطق کردنشین ترکیه و شمال خراسان است که تنها شاعر و مترجم دو روایت از آن مشخص است، اما پنج روایت دیگر مربوط به گویش گورانی رایج در کردستان ایران است. از میان روایات کرمانجی و گورانی به ترتیب دو روایت حارث بدلیسی و خانای قبادی از شهرت و تفصیل بیشتری برخوردارند. در این مقاله سعی شده تا با شناسایی و معرفی روایات لیلی و مجنون کردی هم گستره نفوذ لیلی و مجنون نظامی در ادب کردی بر اهل پژوهش معلوم شود و هم برخی از شاعران کردزبان گمنام و سهم آنها در اتصال ادب فارسی و کردی برای جامعه علمی ما شناخته شود. 

اربعین نویسی از سنّت های کهن حدیث نگاری است که به دلیل اجر معنوی و ترویج آموزه های دینی از دیرباز میان دانشوران عالم اسلام شایع بوده است. صوفیان نیز که آداب و عقاید خود را به کتاب و سنّت مستند می کردند، همواره به این نوع از حدیث نگاری توّجه داشته اند. مقاله حاضر، پس از بررسی اجمالی سیراربعین نگاشته های صوفیانه تا سده نهم هجری، به مجموعه سه اربعینِ پیوسته مرسل (موسوم به اربعینات)، همراه با ترجمه منظوم آنها از قطب الدین محمّد بن محیی، می پردازد که توسّط یکی از مریدان و در زمان حیات قطب محیی کتابت شده است. پس از بیان اهمیّت اربعینات و پیوند آن با دیگر اثر قطب محیی، یعنی مکاتیب ، متن مصحَّح اربعینات براساس تنها نسخه در دسترسِ آن ارائه، و احادیث به منابعشان (صحیحین) مستند شده است.