آینه میراث

در بعضی نسخ و چاپ های شاهنامه یا منابعِ منظوم و منثورِ دیگر، تک بیت ها یا دوبیت هایی به نام فردوسی آمده است که پشتوانه استواری در دست نویس های کهن و معتبرِ شاهنامه ندارد و از این روی سروده فردوسی نیست، ولی به دلایلی مانند: مضمونِ اخلاقی و تعلیمی، زیباییِ ادبی، مَثَل شدگی و تکرار، در سنّت ادبی ایران به نام فردوسی مشهور و متداول شده و در مآخذ مختلف (عمدتاً مربوط به امثال فارسی) آمده است. در این مقاله دوازده نمونه از این گونه ابیاتِ غیراصیل و منسوب به فردوسی طرح و سابقه آن ها در نسخه ها و چاپ های شاهنامه و آثار دیگر بررسی شده است.

ابن خفیف شیرازی، هم در روزگار خود و هم در میان سلاسل و طریقت های پس از خود، از مشایخ تأثیرگذار تصوّف به شمار می رود. اقوال متعدّد او در آثار صوفیانه رسمی و استناد به سیره وی که به تدوین اولیانامه ای برای او انجامید، میزان نفوذ شخصیت و آراء او را در انجمن های اعتدالی تصوّف نشان می دهد. بررسی رساله ها و کتابچه های منسوب به وی از دیرباز مورد توجّه بوده و اغلب آن ها تصحیح و منتشر شده است. در کتابخانه مرعشی (قم) دست نویس رساله ای به عربی وجود دارد که تاکنون شناسایی نشده است. در بازخوانی متن این رساله و پس از مقایسه با سایر آثار برجای مانده از ابن خفیف، روشن شد که با دست نویس اصیل و معتبری از «کتاب الإقتصاد» روبرو هستیم. سلسله اسناد موجود در آغاز این دست نویس نشان دهنده جایگاه والای این اثر در میان مشایخ پس از ابن خفیف است. در پایان، برخی اختلاف ها بین روایت نسخه مرعشی و دو نسخه مورد استفاده فلورین زوبیرویْ، مصحّح کتاب الإقتصاد ، بیان خواهد شد.

هر یک از دو تحریر عربی و فارسیِ عجائب  المخلوقات زکریا قزوینی توسط خودِ او بازبینی شده و سپس تصرّفاتی به دست دیگران در آن ها شده و در نتیجه، پیچیدگی هایی به هر دو تحریر راه یافته است. تصرّفات و برافزوده های جدید در متن فارسی، این گمان را به وجود آورده بود که متن عربی بعد از زمان قزوینی به فارسی ترجمه شده است؛ در حالی که مقایسه تاریخ های تحریر عربی و تحریر فارسی نشان می دهد که برخلاف تصوّر رایج، متن فارسی پیش از متن عربی نوشته شده و بنابراین، تحریر فارسی هم از خود قزوینی است. شناسایی نسخه مورّخ 699ق از تحریر فارسی که عاری از تصرّفات است، امکان بررسی دقیق متن فارسی و عربی را فراهم آورده است. در این مقاله به کمک همین نسخه و سنجش آن با دیگر نسخه ها و رجوع به منابعی چند، اطلاعات پیشین درباره قزوینی و عجائب ا لمخلوقات نقد و بررسی، و نویافته هایی ارائه شده است.

نقش پساوندها در زبان فارسی به سبب ویژگیِ ترکیبی این زبان، نقشی برجسته و معنی زاست. برخی از این پساوندها، که در مقاطعی از زمان بنا به ضرورت ها و طبق قواعد خاصی ساخته شده، به مرور از کار آیی می افتند و فراموش می شوند و یا به طور محدود مورد استفاده قرار می گیرند. در این مقاله سعی شده است تا پیرامون یکی از معانی پسوند «الف» در الصاق به اسم خاص و نحوه و دوره کاربرد آن بر اساس شماری از متون ادبی و تاریخی، تحقیق شود. تلاش ما در تحقیقِ این مسئله به ظاهر خُرد این است که با واکاویِ منابع متعدد و متنوع، ضمن بررسی کاربرد این «الف» پسوند، و ساز و کار و معانی ثانویه آن، به ویژه در قیاس با برخی پسوندهای مشابه، معیارهایی برای پالایش متون و شناخت دقیقِ اعلام تاریخی به محققان و متن پژوهان عرضه کنیم.

در کتابخانه آستان قدس رضوی مجموعه ای شامل سه نسخه خطی با عنوان «ترجمه تورات» نگهداری می شود که تاکنون پژوهشی روی آن ها انجام نگرفته و با توجه به افتادگی برگ های نخست آن مجموعه، مؤلفش ناشناخته مانده بود. مقدمه جداشده این اثر اخیراً در کتابخانه آیت الله گلپایگانیِ قم با عنوان مصباح الظلمات فی تفسیر التورات کشف شده است. در این مقاله برخی از ابعاد ناشناخته مجموعه آستان قدس با تحلیل درون متنی تبیین شده است. در این بررسی روشن شده که مؤلف مجموعه مذکور، عالم شیعی، زین العابدین بن محمد است که در کاظمین می زیسته و این تفسیر را در فاصله سال های 1225-1226ق به درخواست میرزا عیسی قائم مقام (د. 1237ق) از طرف نایب السلطنه عباس میرزا (د. 1249ق) که به آشنایی با مضامین تورات علاقه مند شده بود، نوشته است. در مقاله حاضر، نویسندگان پس از ارائه ادله ای در تأیید پیوند مقدمه کشف شده و مصباح الظلمات و بیان ویژگی های این متن، برخی شرایط اجتماعی گذار از ردّیه نویسی به تفسیر کتاب مقدس را بررسی کرده اند.

قرآن های کهنِ متعلق به قرون آغازین اسلامی، به ویژه سه قرن نخست، کمیاب و ارزشمندند. برگه هایی از یکی از معدود مصاحف کوفی بسیار کهن در موزه رضا عباسی تهران نگهداری می شود، که هرچند این برگه ها، مجزا و حتی دارای تاریخ های متفاوت بین قرن های سوم و چهارم دانسته شده، در واقع همگی متعلق به یک مصحفند. برگه های دیگری از این مصحف از حدود چهل سال پیش به حراجی های لندن و از آن جا به موزه ها و کلکسیون های شخصی در دیگر نقاط جهان راه یافته و تاریخ کتابت آن ها قرن دوم هجری و دوره عباسیان دانسته شده است. مقاله حاضر به بررسی و معرفی نُه برگه موجود از این قرآن در موزه رضا عباسی و برخی برگه های دیگر آن در خارج از ایران می پردازد و می کوشد ویژگی های ظاهری و متنی منحصربه فرد این مصحف را نشان دهد که در پاره ای موارد، مانند بازتاب قرائات شاذ و نادر و رسم الخط کلمات، جالب و کم نظیر است.