جغرافیا و برنامه ریزی محیطی

گردشگری ورزشی به مثابه قابلیتی محرز و مغفول مانده، نیازمند فرصت هایی است که ضمن شکوفاکردن و بالفعل کردن این مزیت نسبی، در تحقق چشم انداز و سازمان فضایی مطلوب سرزمینی نقش داشته باشند. براساس سند آمایش استان لرستان در شکل بندی کلان نظام فضایی، این استان قلمروهای فضایی مستعد گردشگری دارد که بسیاری از آنها برای گردشگری ورزشی مناسب اند. هدف پژوهش حاضر، واکاوی و تحلیل نارسایی های گردشگری ورزشی از منظر فرصت ها و قابلیت هاست. ابزار و روش گردآوری اطلاعات مبتنی بر شیوه کتابخانه ای و پرسش نامه محقق ساخته (تحلیل آثار متقاطع عوامل) بوده است. برای انجام پژوهش از روش های تحلیلی مبتنی بر ابزار دلفی و مدل سازی تفسیری ساختاری استفاده شده است؛ بدین منظور براساس نظرات خبرگان (10 نفر از خبرگان استانی) امتیازبندی و با بهره گیری از نرم افزار میک مک تحلیل صورت گرفته است. نتایج پژوهش نشان می دهد از بین مؤلفه های «قابلیت» و «فرصت»، بیشترین مؤلفه های اثرگذار بر گردشگری ورزشی با 54.5 درصد به متغیر «فرصت» مربوط است. خوشه بندی، تحلیل و پراکنش پیش ران های گردشگری ورزشی بیان کننده این واقعیت است که پیش ران های کلیدی در هر دو بعد «فرصت» و «قابلیت» به صورت متوازن و مساوی توزیع شده است؛ این در حالی است که تعدد پیش ران های وابسته و مستقل در بعد «فرصت» به ترتیب با میزان 9.10 درصد و 13.60 درصد بیشتر از بعد «قابلیت» است.

پژوهش حاضر با هدف پایش روند بیابان زایی در محدوده پیرامونی دریاچه ارومیه در بازه زمانی 2000 تا 2018 میلادی انجام شده است. برای رسیدن به این هدف، نخست هفت فریم از تصاویر سنتینل-2 مربوط به سال 2018 و سه فریم از تصاویر ماهواره لندست 5 مربوط به سال 2000 میلادی با استفاده از نرم افزار QGIS و ENVI 5.3 پیش پردازش و پردازش، و شاخص های معرف بیابان زایی در قالب زوج شاخص های طیفی آلبدو – شاخص پوشش گیاهی تفاضلی نرمال شده، میزان سبزینگی- ضریب روشنایی و میزان رطوبت– ضریب روشنایی استخراج شد. در مرحله بعد روابط آماری موجود بین زوج شاخص های یادشده بررسی شد. براساس نتایج حاصل، زوج شاخص های میزان سبزینگی– ضریب روشنایی و میزان رطوبت– ضریب روشنایی، با کسب همبستگی منفی به مثابه زوج شاخص های معرف بیابان زایی انتخاب و نقشه شدت خطر بیابان زایی برمبنای آنها تهیه شد. برای صحت سنجی نتایج به دست آمده، الگوریتم بیشترین درجه شباهت به کار رفت. الگوریتم یادشده با کسب درجه صحت 96/91 و ضریب کاپای 95/0 برای سال 2000 میلادی، درجه صحت 25/91 و ضریب کاپای 89/0 در سال 2018 نشان دهنده انطباق مناسب نتایج کسب شده با واقعیت های زمینی است. برای پایش روند وقوع پدیده بیابان زایی، تغییر مساحت کلاس های خطر بیابان زایی در محدوده مطالعه شده بررسی شد. براساس نتایج به دست آمده، مساحت کلاس های خطر شدید ( 01/5 درصد)، نسبتاً شدید ( 47/11 درصد) و متوسط (12/6 درصد) رشد مثبت و مساحت کلاس های خطر ضعیف (17/9 درصد) و بدون بیابان زایی ( 43/13 درصد) رشد منفی دارد؛ بنابراین روند افزایشی درصد مساحت کلاس های خطر شدید، نسبتاً شدید، متوسط و کاهش مساحت کلاس های خطر ضعیف و بدون خطر بیابان زایی نشان دهنده روند صعودی وقوع بیابان زایی در محدوده مطالعه شده است. معیار آب زیرزمینی، اقلیم و درصد پوشش گیاهی، مهم ترین عوامل مؤثر در وقوع بیابان زایی در محدوده مطالعه شده است.

تغییرات آب وهوایی درنتیجه انتشار گازهای گلخانه ای ناشی از فعالیت های انسانی و گسترش شهرنشینی، شرایط زیست انسان را روی کره زمین با چالش های جدی روبه رو کرده است. پژوهش حاضر به لحاظ هدف، کاربردی و ازلحاظ روش شناسی، توصیفی تحلیلی مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای و بررسی های میدانی و تحلیل پرسش نامه ای است. برای دستیابی به اهداف پژوهش، شاخص هایی در هشت دسته با توجه به اهداف پژوهش استخراج شد. با استفاده از فرمول کوکران، 100 نفر از متخصصان حوزه محیط زیست شهری به مثابه نمونه پژوهش تعیین شدند؛ سپس با استفاده از روش ترکیبیAnp-Dematil ، مهم ترین معیارها و شاخص های زیست محیطی شهر کربن صفر در شهرکرد رتبه بندی شد. برای اندازه گیری ردپای بوم شناختی در شهرکرد از نرم افزارIPCC  استفاده شد. برمبنای نتایج بررسی شاخص های مؤثر بر استقرار شهر کم کربن در شهرکرد، شاخص های خلاقیت زیست محیطی و طراحی منظر شهری به مثابه پایدارترین شاخص ها و شاخص انرژی به مثابه ناپایدارترین شاخص شناخته شدند؛ همچنین برای تعیین ردپای بوم شناختی از سرانه انتشار دی اکسیدکربن شهرکرد در سال 1396، 4.51 تن، بهره گرفته شد که در مقایسه با مقیاس جهان که 4.47 تن است، بیشتر و در مقایسه با مقیاس ایران که 6.76 تن در سال است، کمتر است. نتایج نشان داد ردپای بوم شناختی کربن در شهرکرد فراتر از میانگین جهانی و کمتر از میانگین ایران است.

با گسترش پیچیدگی های شهری در قرن حاضر، فقر و محرومیت شهری نیز ابعاد و جنبه های متفاوتی یافته است؛ به گونه ای که سنجش فقر از دیدگاه صرفاً درآمدی و اقتصادی در گذشته، به آزادی چندبعدی انسان و اهداف توسعه هزاره در عصر فعلی ارتقا یافته است و بررسی چندبعدی و ارتباطی فقر شهری، نگرشی نوین در برنامه ریزی و مدیریت شهری محسوب می شود. هدف مقاله حاضر، تحلیل میزان فقر «اجتماعی و اقتصادی» و محرومیت و فقر «کالبدی و کارکردی» در مناطق پانزده گانه شهر اصفهان و واکاوی میزان معناداری ارتباط بین این دو است. در این زمینه، براساس مرور ادبیات نظری و تجربی، سنجه های مربوط شناسایی و اطلاعات لازم برای بررسی سنجه ها به روش اسنادی و میدانی (از نوع مصاحبه) گردآوری شد؛ ضمن اینکه با استفاده از آمار توصیفی و استنباطی (تحلیل عاملی، رگرسیون خطی و تحلیل همبستگی پیرسون) و بهره گیری از نرم افزارهای GIS و SPSS، سنجه ها و عوامل یادشده تبیین و تحلیل شد. نتایج حاکی است با توجه به امتیازات هر عامل در تحلیل عاملی به لحاظ فقر اجتماعی و اقتصادی، مناطق 14 و 15، مناطقی بسیار محروم و مناطق 1 و 5، مناطقی بسیار برخوردارند. به لحاظ محرومیت کالبدی و کارکردی نیز، منطقه 14 بسیار محروم و منطقه 6 بسیار برخوردار است؛ همچنین ضریب همبستگی بین دو عامل «فقر اجتماعی اقتصادی» و «محرومیت کالبدی کارکردی»، 594/0 مثبت و معنادار، و این موضوع در بیشتر مناطق پانزده گانه شهر اصفهان کاملاً مشهود است. در پایان نیز بعضی پیشنهادها برای کاهش سطح محرومیت و فقر در ابعاد «اجتماعی و اقتصادی» و «کالبدی و کارکردی» به تفکیک مناطق پانزده گانه شهر اصفهان ارائه شده است.

نابسامانی ها و ناهنجاری های ایجادشده در ابعاد مختلف کالبدی، عملکردی و معنایی که پیامد بی توجهی به ساختار و سازمان فضایی شهرهای کهن و استخوان بندی اصلی آنهاست، لزوم بازنگری و کنکاش را در روش های مطلوب تر طراحی و ساماندهی فضاهای شهری قطعی می کند. هدف از پژوهش حاضر، بررسی تأثیر پیکره بندی و هم پیوندی فضایی به مثابه مشخصه های رابطه ای در شناخت فضایی بازارهای سنتی است. در این پژوهش از برنامه گراف استفاده شده است؛ نرم افزاری تکمیلی و مناسب با آیتم هایی که نقش مهمی در شناخت فضایی دارد. در این نرم افزار که توانایی مشخص کردن ریزترین خطوط محوری را دارد، نقشه ها با فرمت JPEG وارد می شود. در پژوهش پیش رو، محدوده، بازار اسلامی و بازار زرگرهای شهر کرمانشاه در ایران انتخاب شده است. محدوده پژوهش به 4 محدوده تقسیم شده است که با توجه به نتایج به دست آمده در محدوده 2 و 4، فضای سبز کاربری های شاخص را تشکیل می دهد. با توجه به مطالعات انجام شده براساس نظریه چیدمان فضایی، بخش های شمالی بدنه این مناطق نسبت به سایر نقاط این منطقه، عمق فضایی بیشتر و هم پیوندی کمتری دارد. ایجاد هم پیوندی و انسجام بخشی در سازمان فضایی شهرها، هم برای باززنده سازی بافت قدیم به ویژه استخوان بندی قدیم شهر کارایی دارد و هم برای رفع نابسامانی های بافت های شهری معاصر مناسب است.

تغییر کاربری اراضی بر چرخه طبیعی آب و برآورد دبی حداکثر سیلاب در حوضه های آبخیز کوچک تأثیر می گذارد و همواره جزو مسائل مهم مدنظر هیدرولوژیست هاست. پژوهش حاضر با هدف برآورد دبی حداکثر هیدروگراف سیل متأثر از تغییر کاربری اراضی در حوضه آبخیز سنقر با استفاده از مدل Win TR-55 و تصاویر ماهواره ای لندست 7 و 8 برای سال های 2000- 2015 به کمک نرم افزار ENVI انجام شده است. بررسی هیدروگراف خروجی حوضه نشان داد مقادیر حداکثر سیلاب در سال 2015 نسبت به سال 2000 به میزان 2/12 درصد افزایش داشته است؛ این در حالی است که وسعت کاربری اراضی مرتعی 32/23 درصد کاهش و مساحت اراضی کشاورزی دیم، آبی و باغ و مناطق مسکونی به ترتیب 91/5، 66/20 و 83/16 درصد افزایش یافته است.نتایج حاکی است در تمامی زیرحوضه ها براساس میزان و شدت تغییر کاربری اراضی، دبی اوج در سال 2015 نسبت به سال 2000 افزایش یافته است. این امر نشان می دهد بیشترین افزایش دبی به زیرحوضه S 6 با مقدار 88/24 درصد و زیرحوضه S 8 با مقدار 44/22 درصد به علت کاهش وسعت اراضی مرتعی و زیرحوضه  S 3 به مقدار 29/15 درصد به علت تغییر کاربری اراضی به منظور توسعه شهرستان سنقر در سال 2015 نسبت به سال 2000 مربوط است. نتایج واسنجی مدل نشان داد کمترین خطا به دوره بازگشت 100ساله به میزان 6/7 درصد و بیشترین خطا به دوره بازگشت 5ساله به مقدار 34 درصد مربوط است. مقایسه نتایج مقادیر دو آماره (R2) و (RMSE) نیز نشان داد مدل در برآورد دبی اوج سیلابی به ویژه در دوره بازگشت 100ساله از دقت قابل قبولی برخوردار است.زپیشنهاد می شود طرح جامع تغییر کاربری اراضی و آمایش سرزمین به منظور حفاظت و صیانت از اراضی ملی در حوضه آبخیز تهیه شود.

تپه های ماسه ای به مثابه یکی از لندفرم های مناطق بیابانی ایران وسعت زیادی از بخش های این مناطق را دربرگرفته است. شناخت موقعیت، رفتار و ماهیت تپه های ماسه ای و شناسایی محل های برداشت، حمل و رسوب گذاری این لندفرم ها به دلیل مشکلات عدیده ای که برای محیط زیست انسانی داشته، ضروری است. در این پژوهش مطالعه الگوی گسترش و توسعه تپه های ماسه ای در سطح ریگ زهک در شرق دشت سیستان در دو بخش انجام شده است؛ در بخش اول به منظور بررسی تغییرات محدوده تپه های ماسه ای از دو تصویر ماهواره ای سری LandSat-7 مربوط به سال 2001 (ETM) و Landsat 8 مربوط به سال 2019 و برای بررسی روند تغییرات و جابه جایی ها از تصاویر گوگل ارث منطقه مربوط به سال های اخیر (2006، 2018) استفاده شد؛ در بخش دوم برای آگاهی از وضعیت بادهای فعال و الگوی حرکت آنها، داده های ایستگاه بادسنجی ارزیابی شد. نتیجه بررسی تپه ها در بخش های مختلف سطح ریگ نشان دهنده جابه جایی با روند شمال غربی- جنوب شرقی است. این نتیجه با نتایج تحلیل داده های جهت الگوی باد همخوانی و مطابقت داشته است؛ اما میانگین مقدار جابه جایی 53/1 متر در سال برای بازه زمانی 12ساله (2006 تا 2018) با نتایج داده های ایستگاه بادسنجی زابل که مقدار حمل ماسه را بیش از 300 تن در متر برای یک سال نشان می دهد و بررسی روند تغییرات سرعت باد در این ایستگاه همخوانی نداشته است. این موضوع نشان دهنده این واقعیت است که حداکثر این مقدار حاصل شده به پیش از تثبیت تپه های ماسه های فعال مربوط بوده است؛ علاوه بر این ماسه های روان در سطح زمین و مستقل از تپه های ماسه ای حرکت می کنند که با تصاویر قابل اندازه گیری نیستند.