جغرافیا و برنامه ریزی محیطی

پیش بینی تغییرات کاربری اراضی، گامی مهم در مسیر برنامه ریزی درست و مدیریت بهینه سکونتگاه های انسانی به ویژه در بحث مدیریت کاربری اراضی است؛ از این رو روش های متنوعی برای مدل سازی و پیش بینی تغییرات کاربری اراضی وجود دارد که با آگاهی از آنها، پیش بینی تغییرات آینده و اعمال برنامه ریزی متناسب با آنها امکان پذیر می شود. جزیره کیش در چند دهه اخیر تحولات زیادی داشته است؛ ازجمله افزایش جمعیت، تغییرات کالبدی عمده و گسترش شبکه ارتباطی که پیامدهایی همچون آسیب و تخریب منابع طبیعی را در پی داشته اند و مرتفع کردن این مسائل موجب تحمیل هزینه های زیادی به منطقه شده است؛ بنابراین مدیریت و پیش بینی تغییرات در این منطقه ضروری به نظر می رسد. پژوهش حاضر با هدف پیش بینی تغییرات کاربری اراضی با استفاده از تصاویر ماهواره ای در بازه زمانی 1992– 2018 برای دوره ده ساله پیش رو انجام شده است. به منظور تجزیه و تحلیل کاربری اراضی و پیش بینی تغییرات، نرم افزارهای ENVI 5.3 و Terrset و مدل CA MARKOV به کار رفته اند. نتایج حاصل از نقشه پیش بینی سال 1407 نشان داد مساحت کلاس اراضی ساخته شده 2851 هکتار، زمین بایر 6164 هکتار، پوشش گیاهی 1259 هکتار و پهنه آبی 8403 هکتار خواهد بود. مقایسه این مقادیر با مساحت های محاسبه شده در سال پایه (1397) نشان داد مساحت پوشش گیاهی و پهنه آبی به ترتیب به میزان 18 و 57 هکتار کاهش و مساحت کلاس های اراضی ساخته شده و بایر به ترتیب به میزان 7 و 69 هکتار افزایش یافته است.

رشته کوه های زاگرس به مثابه مهم ترین چهره ناهمواری در غرب ایران علاوه بر اثر کوهساری بر وقوع بارش ها، بر فعالیت سامانه های بارشی نیز تأثیرگذارند. هدف اصلی مقاله حاضر، تحلیل اثر تقویت کننده کوه های زاگرس بر سامانه سودانی است. برای این منظور با روش تحلیل عاملی از بین بارش های یک روزه سودانی در طول دوره 1996 تا 2017، سه نمونه بارش یک روزه 2 دسامبر 1999، 30 مارس 2012 و 20 مارس 2015 انتخاب و بررسی شد. روش مطالعه شده، استفاده از تحلیل همدیدی عناصر جوّی و مدل درون یابی بارش در محیط GIS بوده است. این مطالعه نشان داد وزش دمایی گرم و برخورد سامانه سودانی به دامنه های غربی و جنوب غربی زاگرس سبب کاهش ارتفاع ژئوپتانسیل و شکل گیری میدان تاوایی مثبت شده است. وزش تاوایی مثبت به سمت دامنه های جنوب شرقی و داخلی زاگرس نیز موجب تقویت حرکات صعودی در این دامنه ها شده است. در ترازهای بالاتر جوّ، وزش دمایی سرد در مجاورت با منطقه وزش دمایی گرم سطوح زیرین به کاهش ارتفاع ژئوپتانسیل تراز میانی جوّ انجامیده و حرکات صعودی هوا را تقویت کرده و شرایط مناسب ترمودینامیکی برای رشد و تقویت ابرهای همرفتی و بارش شدید بر سطح ناهمواری های منطقه فراهم شده است. در این پژوهش مشخص شد در همه نمونه ها جهت ورود سامانه و رطوبت به منطقه از دامنه و طول موج ناوه میانی جوّ پیروی کرده است. نتایج نشان داد بیشینه بارش ها در دامنه های واقع در مسیر ورود سامانه دیده شده است. همچنین تغییرات بارش بر شیب های تند زاگرس بیشتر از سطوح دیگر بوده است.

نخستین گام در مدیریت علمی منابع آب، شناخت دقیق جنبه های مختلف بارش است. یکی از جنبه های اصلی مطالعات مربوط به بارندگی، تهیه منحنی هاف در هر منطقه، به ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک است. این کار به تصمیم گیرندگان در مدیریت مؤثر منابع آب کمک می کند که به نوبه خود به مدیریت مؤثر منابع آب شیرین منتهی می شود. هدف پژوهش حاضر، رسم منحنی های هاف و هیتوگراف رگبار در استان خوزستان است. بدین منظور از داده های باران نگار ثبات در ایستگاه های ایذه، ایدنک، عبدالخان و اهواز استفاده شد. در کل تعداد 1811 رگبار ثبت شده در بازه زمانی 1345 تا 1395 در فصول مختلف در 5 کلاس زمانی دسته بندی شدند. برای هر دسته، در هر فصل، منحنی های هاف با استفاده از تجمیع رگبارها رسم شد. نتایج نشان داد دسته بندی در فصول و در کلاس های زمانی، معنا دار است. منظور مقایسه الگوی ریزش رگبارهای ایستگاه ها، سه شاخص S، I و Q تعریف شدند که نسبت بارش تجمعی را (به ترتیب در 25، 50 و 75 درصد مدت دوام رگبار) از منحنی احتمال 1/0 به مقدار نظیر احتمال 5/0 در نظر می گیرند. نتایج نشان داد شاخص S بیش از I و هر دو بیش از شاخص Q بوده است. بازه تغییرات شاخص S، از 63/9 (برای مدت دوام کمتر از 2 ساعت در بهار و ایستگاه عبدالخان) تا 47/1 (برای بارش های 12 تا 24 ساعت فصل بهار در ایستگاه ایدنک) بود؛ در حالی که شاخص Q از 44/1 (برای بارش های 6 تا 12 ساعت در بهار و ایستگاه عبدالخان) تا 03/1 (برای بارش های با مدت دوام کمتر از 2 ساعت در بهار و زمستان در ایستگاه اهواز و بهار در ایدنک) تغییر می کند. تغییرات مقدار شاخص I در بازه 12/2 (0 تا 2 ساعت در زمستان و در عبدالخان) تا 07/1 (2 تا 6 ساعت بهار اهواز) بود. برای هر منحنی هاف، هیتوگراف رگبار طرح با استفاده از منحنی احتمال 50% استخراج و ارائه شد.

پایش تغییرات دمای سطح زمین حاصل از نوسانات فصلی و غیرفصلی به دلیل تأثیر بسیار آن بر محیط زیست انسانی و طبیعی، امری ضروری است. به منظور پایش پیوسته دمای سطح زمین با هزینه اندک و سرعت زیاد، از تصاویر ماهواره ای سنجش از دور استفاده می شود. در این پژوهش، نخست با بهره گیری از سه روش متداول استخراج دما مبتنی بر رابطه پلانک، دمای سطح زمین در محدوده دریاچه ارومیه از تصاویر ماهواره لندست استخراج شد؛ سپس با استفاده از رابطه رگرسیون خطی و مشاهدات دمای ایستگاه های هواشناسی، نقشه های دمای استخراج شده از روش های متداول اصلاح شدند. نتایج پژوهش نشان می دهد روش های متداول استخراج دما برای سنجنده های TM و TIRS ماهواره لندست، صحتی تقریباً برابر با 4 و 8 درجه سانتی گراد دارند. پس از اصلاح نقشه های دما با استفاده از روش رگرسیون خطی، این مقدار صحت برای سنجنده های TM و TIRS تقریباً به ترتیب به 1 و 5/0 درجه سانتی گراد کاهش یافت. این موضوع، کارایی مناسب روش رگرسیون ارائه شده در این پژوهش را برای اصلاح دما نشان می دهد.

در بسیاری از کشورها، اقلیم، سرمایه ای ارزشمند برای گردشگر به شمار می آید؛ زیرا یکی از اطلاعات لازم برای گردشگران هنگام سفر، شرایط جوّی و اقلیمی مقصد است و برنامه سفر خود را با توجه به شرایط اقلیمی مقصد مدنظر تعیین می کنند. اقلیم، عامل مهمی در توسعه گردشگری است و با توجه به اهمیت تأثیر عوامل اقلیمی بر برنامه ریزی گردشگری، تعیین شاخص های آسایش گردشگری، اقلیم گردشگری و دمای معادل فیزیولوژیک اهمیت زیادی دارد. در پژوهش حاضر سطح استان کرمان با استفاده از شاخص های اقلیم گردشگری و دمای معادل فیزیولوژیک در مقیاس ماهیانه پهنه بندی شد. بدین منظور شاخص های مدنظر برای 12 ایستگاه همدیدی در داخل استان با طول دوره آماری 2003 تا 2013 محاسبه شد. تعمیم نتایج ایستگاهی محاسبه شده به سطح مطالعه شده در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی با استفاده از روش درون یابی وزنی معکوس فاصله صورت گرفت. نتایج به دست آمده از محاسبه شاخص اقلیم گردشگری نشان داد بهترین ماه ها برای سفرکردن به استان کرمان، ماه های آوریل (فروردین)، اکتبر (مهر)، دسامبر (آذر) و مارس (اسفند)، و بهترین فصول برای جذب گردشگر، اوایل بهار، پاییز و اواخر زمستان بوده است. نتایج به دست آمده از شاخص دمای معادل فیزیولوژیک حاکی است بهترین شرایط آسایش در طول سال برای سفرکردن به استان کرمان طی ماه های آوریل، اکتبر، نوامبر و مارس، و بهترین فصول برای جذب گردشگر، اوایل بهار و پاییز بوده است. براساس نتایج حاصل از شاخص های مطالعه شده با توجه به شرایط حاکم بر استان و بررسی عوامل اقلیمی به کار گرفته شده در هر شاخص، نتایج شاخص دمای معادل فیزیولوژیک با شرایط استان کرمان انطباق بیشتری داشته است.

علم گردشگری، علمی است پویا و باقی ماندن در دنیای رقابتی گردشگری مستلزم ظهور ابتکارات و بازارهای با علایق ویژه در صنعت گردشگری و هتلداری است. مفهوم بازارهای با علایق ویژه در سال های اخیر شکل گرفته و نقطه مقابل گردشگری انبوه است. بازارهای با علایق ویژه میان گردشگران تمایز قائل می شود و فعالیت ها و خدمات را براساس گرایش، انگیزه سفر و نیاز آنها ارائه می دهد. این پژوهش بر معرفی هتل های موضوعی متمرکز شده است و سه هدف اصلی را دنبال می کند: شناسایی هتل های موضوعی مناسب برای سرمایه گذاری در شهر اصفهان از دیدگاه کارشناسان؛ بررسی میزان گرایش گردشگران داخلی به اقامت در هتل های موضوعی و اولویت هتل های موضوعی از دیدگاه گردشگران داخلی. این پژوهش در شهر اصفهان انجام گرفته و ابزار گردآوری داده ها در آن، فرم مصاحبه و پرسش نامه بوده است. روش پژوهش به کاررفته کمی کیفی است و نتایج نشان می دهد گردشگران داخلی به اقامت در هتل های موضوعی گرایش زیادی داشته و از دیدگاه آنها هتل های سنتی، هتل های صنایع دستی و هتل های نشان دهنده دوران تاریخی شکوفایی اصفهان برای اقامت در اولویت قرار دارند.

پدیده تغییر اقلیم از مهم ترین چالش های قرن حاضر به شمار می رود؛ به همین دلیل در چند دهه اخیر پژوهش های زیادی درزمینه محیط زیست، کشاورزی و عوامل تأثیرگذار بر آنها انجام شده است. در این میان، درک رفتار کشاورزان در مواجهه با تغییرات اقلیمی و شناخت دیدگاه آنها به آینده، به حل بهتر معضل کمک می کند. در همین زمینه، هدف اصلی پژوهش حاضر، شناسایی شایستگی های حرفه ای مورد نیاز کشاورزان دربرابر تغییرات اقلیمی است. جامعه آماری پژوهش حاضر، تمامی بهره برداران بخش کشاورزی حوضه جنوبی آبریز ارومیه است. تعداد 153 نفر به مثابه نمونه طی دو مرحله (نمونه گیری خوشه ای و نمونه گیری تصادفی ساده) انتخاب شدند. ابزار اصلی پژوهش، پرسش نامه است. روایی پرسش نامه با نظر متخصصان و پایایی آن با محاسبه ضریب آلفای کرونباخ تأیید شد. نتایج بررسی مؤلفه های تغییرات اقلیمی نشان داد طی 3 دهه گذشته در حوضه جنوبی آبریز دریاچه ارومیه، میانگین دما و میانگین حداکثر دما به ترتیب افزایش 8/1 و 5/3 درجه سانتی گرادی داشته اند. همچنین میانگین حداقل دما، میانگین بارش و رطوبت هوا به ترتیب با کاهش 3/1 درجه سانتی گرادی، 3/1 میلی متری و 5 درصدی مواجه بوده اند. برمبنای یافته های مدل بوریچ، 29 شایستگی حرفه ای نمره اولویت بیشتر از 4 کسب کردند؛ به بیان دیگر، این نتایج نشان دهنده کمبود یا ضعف افراد در 29 حرفه است؛ بنابراین تمرکز دست اندرکاران و برنامه ریزان باید بر تقویت و ارتقای آنها برای مقابله با تغییرات اقلیمی باشد. در این بین مشورت کردن و ارتباط با کارشناسان، انتخاب برنامه (الگوی) آبیاری با توجه به اطلاعات آب وهوایی و همچنین تغییر در نحوه آماده سازی زمین برای کاشت، به ترتیب بیشترین نمرات را نسبت به 29 شایستگی حرفه ای دیگر دارند و برای آموزش و تقویت در اولویت هستند. همچنین نتایج آزمون T همبسته نشان داد بین دو وضعیت مطلوب و فعلی تفاوت معنا داری وجود دارد.

استخراج شاخص های ژئومورفیکی با استفاده از مدل های ارتفاع رقومی در محیط GIS طی دو دهه گذشته، روشی سریع و دقیق در تحلیل لندفرم ها بوده است؛ به طوری که از این شاخص ها برای ارزیابی سریع فعالیت های تکتونیکی اخیر در ناحیه ای خاص استفاده شده است. در این مطالعه، زمین ساخت فعال گنبدهای نمکی جنوب شرقی زاگرس در منطقه لار فارس با اندازه گیری شاخص انتگرال هیپسومتری (Hi)، برافراشتگی (Bh)، شاخص دایره واری (Rc)، کشیدگی (Bs)، تراکم زهکشی (Dd)، نسبت انشعاب (Rb)، شاخص میانگین طول آبراهه درجه یک (LN1)، فرکانس آبراهه (Fs)، نسبت عرض به طول مخروط (W/L) و زاویه جاروب (S) ارزیابی شد. نخست با استفاده از مدل ارتفاعی رقومی، اطلاعات توپوگرافی منطقه پژوهش استخراج شد. پس از محاسبه شاخص ها در گنبدهای نمکی این نتیجه به دست آمد که بیشترین ضریب همبستگی بین پارامتر انتگرال هیپسومتری و مساحت گنبد است و این امر نشان می دهد شاخص هیپسومتری، شاخصی کارآمد برای طبقه بندی گنبدها ازنظر جوانی و پیری است. میانگین طول آبراهه درجه یک نیز، شاخصی مناسب برای تقسیم بندی گنبدها ازنظر جوانی و پیری است. شاخص تراکم زهکشی و نسبت انشعابات، فرکانس زهکشی، شاخص های مخروط افکنه های اطراف گنبدها نظیر زاویه جاروب، نسبت عرض به طول و شیب، رابطه معناداری با شاخص هیپسومتری ندارند؛ دلیل این امر، ساختار پیچیده گنبدهای نمکی و حرکت آنهاست.