جغرافیا و برنامه ریزی محیطی

رشد سریع جمعیت در نواحی شهری پیامدهای منفی بر زندگی شهرنشینان دارد و با گسترش بی رویه و نسنجیده شهرها فرم و قالب آن به هم می ریزد و باعث ایجاد بی نظمی در سلسله مراتب ساختاری شهر می شود. ورودی های شهرها از گذشته تاکنون شکل ها و نقش های گوناگونی داشته اند که به فراخور زمان تغییراتی پیدا کرده و در این فرایند تغییر در شکلی جدید متبلور شده اند. امروزه بافت ورودی شهرها ساختمان های بی هویت و فرسوده و زمین های رهاشده است که پاسخگوی نیاز کارکردی نیست و فاقد هویت و عملکرد اتصال دو فضای متفاوت است و چهره ای نازیبا به شهرها داده است. هدف پژوهش حاضر، شناخت عوامل مؤثر بر ارتقای کیفیت ورودی های شهر از دیدگاه مردم است. این پژوهش ازنظر هدف، کاربردی است؛ روش آن، توصیفی از نوع همبستگی مقطعی و براساس ماهیت داده ها، کمی و برحسب نحوه اجرا، پیمایشی است. نتایج حاصل از این بررسی براساس نظرات مردم نشان می دهد متغیرهای محیط زیست و فضای سبز و متغیر ترافیکی و امکانات و مبلمان ترجیح بیشتری داشته اند؛ همچنین ادغام رویکردهای ادراک عمومی و متخصص در فرایندهای مدیریت منظر به پیشرفت های منظر شهری کمک می کند. درنهایت می توان گفت اگر در طراحی مناظر شهری خواسته های مردم در نظر گرفته شود، محیط ساخته شده حاصل از آن، پذیرش و رضایت بهتر افراد جامعه را در پی خواهد داشت.

تاب آوری دربرابر سوانح طبیعی که نحوه تأثیرگذاری ظرفیت های جغرافیایی، اقتصادی، نهادی و ... جوامع دربرابر سوانح است، ازجمله مسائلی است که باید در هر جامعه به آن توجه شود. هدف از انجام این پژوهش، تحلیل ساختاری متغیرهای مؤثر بر تاب آوری سکونتگاههای شهری جدید دربرابر خطر زلزله در منطقه شهری اصفهان است. با توجه به مؤلفه های بررسی شده و ماهیت موضوع، این پژوهش ازلحاظ هدف، کاربردی و ازنظر ماهیت، براساس روش های جدید علم آینده پژوهشی، تحلیلی و اکتشافی است. برای گرد آوری اطلاعات نیز، از روش اسنادی و کتابخانه ای استفاده شده است. جامعه آماری این پژوهش شش سکونتگاه جدید شاهین شهر، سپاهان شهر، مجلسی، فولادشهر، بهارستان و شهید کشوری است. نتایج حاصل از تحلیل داده های ماتریس مستقیم نشان داده است که متغیرهای تنوع محیط جغرافیایی، سطح آگاهی درباره زلزله خیزی محل سکونت و تراکم جمعیت به ترتیب با امتیاز 159، 158 و 146 به عنوان مهم ترین متغیرهای تأثیرگذار، و متغیرهای میزان شدت خسارت، ظرفیت جبران خسارت و نزدیکی به نواحی مخاطره آمیز به ترتیب با امتیاز 191، 162 و 157 به عنوان مهم ترین متغیرهای تأثیرپذیر شناسایی شده اند. همچنین تحلیل اولیه داده های ماتریس نشان داده است که درمجموع، 7579 رابطه برای ماتریس وجود دارد و درجه پرشدگی ماتریس 29/63 درصد است. این امر حاکی از این است که عوامل انتخاب شده تأثیر نسبتاً زیاد و پراکنده ای بر همدیگر داشته اند و درواقع سیستم وضعیت ناپایداری داشته است.

این پژوهش با هدف شناسایی وضعیت موجود کیفیت آب رودخانه بشار از طریق محاسبه شاخص کیفیت آب های سطحی ایران (IRWQIsc) انجام شد. پایش کیفیت آب رودخانه براساس نمونه برداری از 12 ایستگاه در طول رودخانه هم زمان با نمونه برداری از دو ایستگاه آلودگی نقطه ای ورودی به رودخانه (پساب پرورش ماهی و پساب تصفیه خانه فاضلاب یاسوج)، در مهرماه 1400 به عنوان دوره کم آبی و دی ماه 1400 به عنوان دوره پر آبی انجام شد. نتایج حاصل از پهنه بندی رودخانه بشار براساس شاخص IRWQIsc در دوره کم آبی، نشان دهنده کاهش کیفیت آب رودخانه از بالادست به سمت پایین دست رودخانه است؛ به طوری که 66/41 درصد رودخانه (بالادست رودخانه در محدوده تنگ تیزآب تا دهنو) وضعیت به نسبت خوب، 34/8 درصد رودخانه (ورودی شهر یاسوج) وضعیت خوب، 33/8 درصد (قسمت میانی رودخانه در محدوده شاه مختار) وضعیت به نسبت بد و 66/41 درصد (پایین دست رودخانه) وضعیت متوسط داشت. در دوره پرآبی با وجود افزایش دبی و میزان بارندگی، افزایش چشمگیری در کیفیت آب در بالادست رودخانه مشاهده نشد. به طوری که براساس شاخص IRWQIsc در دوره پرآبی، 25 درصد رودخانه در وضعیت متوسط (تنگ تیزآب، تنگ سرخ و پایین دست قلات) و 75 درصد رودخانه در وضعیت به نسبت خوب قرار داشت. مقایسه دبی و شاخص IRWQIsc نشان دهنده آن بود که فقط در دوره پرآبی در پایین دست رودخانه، افزایش دبی باعث افزایش کیفیت رودخانه شده است و در بالادست رودخانه و همچنین دوره کم آبی رابطه ای بین دبی و شاخص IRWQIsc دیده نمی شود.

جزایر حرارتی شهری و ضریب گسیل سطحْ شاخص های مهمی در مطالعه مدل های تعادل انرژی در سطح زمین و بررسی فعل وانفعالات سطح زمین در مقیاس منطقه ای و جهانی هستند. در این مقاله، اثر جزیره گرمایی شهری با استفاده از داده های ماهواره لندست سنجنده OLI سال 2019 شهر اصفهان تجزیه و تحلیل شد. تصاویر انتخاب شده، طول موج 11٫30-10٫30 میکرومتر و تفکیک مکانی 100 متر و باند حرارتی 10 دارند. دمای سطح زمین (LST) و NDVI در گوگل ارث انجین برای تابستان سال 2019 محاسبه شد. هدف پژوهش حاضر ارزیابی خودهمبستگی فضایی جزایر حرارتی و ارتباط آن با کاربری اراضی شهر اصفهان است. برای استخراج کاربری اراضی، از روش طبقه بندی نظارت شده و الگوریتم حداکثر مشابهت استفاده شد. همچنین برای مشخص شدن الگوی پراکندگی، شاخص میانگین نزدیک ترین همسایگی به کار رفت. نتایج نشان داد که خوشه بندی در دمای سطح زمین با سطح اطمینان بیش از 99 درصد وجود داشته است. رابطه میان جزایر حرارتی با کاربری های ساخته شده و بایرْ مستقیم و افزایشی، و ارتباط آن با کاربری های پوشش گیاهی و آبْ معکوس است. مناطق 4، 5، 6 و 12 بیشترین میزان دما و مناطق 1، 2 و 3 کمترین میزان دما را داشته اند. همچنین نتایج حاصل از لکه های داغ و سرد نشان داد که لکه های سرد در مناطق مرکزی و لکه های داغ در مناطق جنوب شرقی قرار دارند.

یکی از مهم ترین چالش های پیش روی سیاست گذاران و برنامه ریزان شهری طی دهه های اخیر، مسئله دسترسی به انواع خدمات شهری است. هدف پژوهش حاضر، محاسبه دسترسی بلوک های جمعیتی به مراکز درمانی با استفاده از روش توسعه یافته حوزه نفوذ شناور دو مرحله ای (2SFCA) در شهر اصفهان است. در پژوهش حاضر، روش 2SFCA با استفاده از توابع افت فاصله در دو حالت با محدودیت و بدون محدودیت شعاع دسترسی به کار گرفته شد. نتایج نشان دهنده آن بود که روش 2SFCA با استفاده از تابع فرصت تجمعی خطی منفی بیشترین متوسط همبستگی را در دسترسی در مقایسه با سایر توابع داراست. محاسبه میانگین دسترسی در مناطق پانزده گانه شهر اصفهان حاکی از آن بود که مناطق مرکزی (3،1 و 5) بیشترین کاهش و مناطق حاشیه ای (8، 9 و11) بیشترین افزایش دسترسی را در حالت بدون محدودیت نسبت به حالت با محدودیت داشته اند. به طور کلی نتایج حاصل از به کارگیری روش 2SFCA و محاسبه ضریب جینی نشان دهنده آن است که میزان نابرابری در دسترسی بلوک های جمعیتی به خدمات درمانی در شهر اصفهان زیاد بوده است و این میزان نابرابری در حالت توأمان دسترسی به بیمارستان ها و درمانگاه ها افزایش می یابد. با توجه به قابلیت بالای روش 2SFCA توسعه یافته به دلیل در نظر گرفتن واقع بینانه تر عرضه، تقاضا، حوزه نفوذ و میزان فاصله، استفاده از این روش برای ارزیابی میزان دسترسی به انواع خدمات به خصوص خدمات اضطراری و درمانی به مدیران و برنامه ریزان شهری کمک بسزایی می کند.

پدیده فرونشست سطح زمین یکی از مهم ترین مخاطرات محیطی است که امروزه بسیاری از دشت های کشور را تحت تأثیر قرار داده است. دشت جیرفت واقع در استان کرمان نیز یکی از مناطقی است که آثار فرونشست در آن مشهود است. در این پژوهش سعی شده است، ضمن تحلیل فضایی فرونشست دشت جیرفت و تعیین میزان و روند گسترش آن طی یک دوره زمانی، عوامل مؤثر در این پدیده کنکاش شود. بدین منظور از تصاویر راداری سنتینل 1 مربوط به سال های 2014 تا 2022 استفاده شد. برای تهیه نقشه مناطق درگیر و تعیین نرخ فرونشست از تکنیک پیکسل های کوهرنس استفاده شد. نتایج حاصل از این روش نشان دهنده آن است که نرخ فرونشست در دشت جیرفت به طور فزاینده ای در حال افزایش است. به طوری که از 11 سانتی متر در سال 2014 به 13 سانتی متر در سال 2022 رسیده است. علاوه بر آن طی این مدت بر وسعت این مناطق افزوده شده و روند گسترش به سمت مناطق شمالی دشت در حرکت است. به منظور تحلیل عوامل مسبب این پدیده، علاوه بر بررسی تغییرات سطح آب های زیرزمینی دشت و ارتباط آن با فرونشست، نقش گسل ها و همچنین ضخامت خاک در ایجاد یا تشدید این پدیده بررسی شد. نتایج حاصل نشان دهنده آن است که علاوه بر برداشت بی رویه از آبخوان، فرونشست دشت جیرفت تحت تأثیر گسل سبزواران نیز قرار دارد و شدت فرونشست در مناطق با ضخامت خاک بیشتر، بالاتر است.

مسکن در زمره اساسی ترین و حساس ترین بخش ها در برنامه ریزی توسعه اقتصادی و اجتماعی است. شکل گیری مسکن تابع عوامل و شرایط فرهنگی، اقلیمی، اقتصادی – معیشتی و تکنیک ساخت جامعه استفاده کننده است. تأمین مسکن مناسب بسته به شرایط بازار مسکن، وضعیت اقتصاد کلان، تحولات جمعیتی، میزان نیاز به مسکن، روند های اجتماعی و سیاسی، رویکرد حاکم بر دولت ها و ظرفیت درونی آنها متفاوت است. شهر اهواز متروپل استان خوزستان طی دهه گذشته به سه دلیل عمده (مرکزیت استانی، تبدیل شدن به یک قطب عمده صنعتی در راستای اتخاذ سیاست ایجاد قطب رشد، برهم خوردن نظم شبکه شهری درنتیجه جنگ هشت ساله) دستخوش تغییرات جمعیتی و فضایی گسترده ای شده است؛ بنابراین این رشد سریع جمعیت باعث بروز معضلاتی همچون پایین بودن کیفیت مسکن در سطح شهر، فقدان مالکیت گروهی از شهروندان، مساحت کم واحد های مسکونی، تداخل نامناسب فعالیت و سکونت در محلات مسکونی مجاور پهنه های کارکردی شهر و ... شده است. هدف در این پژوهش، شناسایی عوامل مؤثر در وضعیت آینده برنامه ریزی مسکن کلان شهر اهواز است. روش پژوهش، براساس هدف، کاربردی و ازنظر ماهیت، توصیفی-تحلیلی است. در این راستا، با استفاده از روش تحلیل اثرات متقابل در نرم افزار میک مک عوامل کلیدی مؤثر بر نظام تأمین مسکن شهر اهواز شناسایی و درنهایت به انتخاب عوامل کلیدی مؤثر نظام تأمین مسکن شهر اهواز با استفاده از روش سناریونویسی در نرم افزار سناریو ویزارد اقدام شد. جامعه آماری این پژوهش، متخصصان و کارشناسان حوزه شهری هستند. روش نمونه گیری، گلوله برفی است و داده ها با بهره گیری از پرسش نامه پژوهشگر ساخته در سال جاری گردآوری شده است. یافته های پژوهش نشان دهنده آن است که هفت عامل مهاجرت، حاشیه نشینی، تضعیف ارزش پول ملی، پایین بودن توان پرداخت وام، افزایش قیمت زمین، تسهیلات اعتباری ناچیز و نبودِ سیستم یکپارچه و هماهنگ مدیریت در بخش مسکن بیشترین اثرگذاری و کلیدی ترین نقش را در نظام تأمین مسکن شهر اهواز دارند.