کاشان شناسی

مزرعه نجف آباد در هفت کیلومتری شمال شهرستان آران وبیدگل و در حاشیه غربی دشت کویر و جنوب دریاچه نمک قرار گرفته است. در این مزرعه، محوطه ای به ابعاد ۸۰۰ متر طول (شرقی غربی) و 594 متر عرض )شمالی جنوبی( از سوی شهرداری مرکزی آران وبیدگل برای انتقال کارگاه های مشاغل مزاحم شهری خریداری شده است. براساس نظر کارشناسان اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی این شهرستان، این قطعه خریداری شده، مشکوک به محوطه تاریخی بود. بدین سبب برای حل این مشکل و رفع اختلاف میان اداره میراث فرهنگی و شهرداری آران وبیدگل، انجام پروژه گمانه زنی باستان شناسی ضروری بود. پرسش اصلی کاوشگران آن بود که حجم گسترده داده های سطحی می تواند گواه وجود یک محوطه تاریخی در این محدوده باشد؟ بدین منظور این گمانه زنی با هدف روشن ساختن ماهیت محوطه و گاه نگاری احتمالی آن آغاز شد. بر این اساس، پس از بررسی کل دشت و بررسی پیمایشی محوطه، با درنظرگرفتن احتمالات گوناگون، یازده گمانه حفر شد. پس از اتمام پروژه گمانه زنی روشن شد هیچ کدام از گمانه ها دربردارنده سازه معماری یا لایه فرهنگی نیستند، اما در همه آن ها لایه های خاکرفت و آبرفت بخش اصلی لایه بندی گمانه ها را در برمی گیردنتیجه نهایی آنکه به احتمال فراوان، حجم وسیع داده های باستان شناسی سطحی در این محوطه، در اثر سیلاب های سالیان متمادی از مناطق بالادست به این دشت منتقل شده است.

کشاورزی در منطقه کاشان از گذشته های دور، فعالیتی دامنه دار و وسیع بوده و به شکل گیری سنت ها و فنون محلی منجر شده است. سنت ها و فنون یادشده در ارتباط با نحوه معیشت حاصل از زراعت، سامانه ای را شکل داده است که به واسطه ارزش های آن به عنوان میراث کشاورزی قابل شناسایی است. این میراث از ابعاد کالبدی قابل توجهی برخوردار است؛ زیرا هم شکل مزارع و خصوصیات آن ها و هم نحوه استقرار و بناهای مرتبط با مزارع قابل توجه اند. بررسی های صورت گرفته نشان می دهد که بسیاری از مزارع که ممکن است محصور یا بدون حصار باشند، شامل بناهایی نیز می شوند که درون یا گاه بیرون مزارع ساخته شده اند. گذشته از بناهای درون مزارع محصور که متصل به حصار نیز هستند، گونه هایی از کوشک های زراعی قابل شناسایی است که در میان یک مزرعه محصور و گاه میان مجموعه ای از مزارع غیر محصور قرار گرفته اند. در حال حاضر، بسیاری این ابنیه از یادها رفته اند و در حال تخریب اند. ارزش های مستتر در میراث کشاورزی منطقه و همچنین نشانه هایی که این بناها از نحوه کشاورزی و کار بر روی زمین زراعی آشکار می کنند، لزوم توجه به این بناها و حفاظت از آن ها را یادآور می شود. برای این منظور، نخست باید به این پرسش پاسخ داد که بناها و کوشک های زراعی به عنوان یکی از شاخص ترین عناصر تبیین کننده برخی ابعاد کالبدی میراث کشاورزی منطقه، چه ویژگی های مشترکی دارند؟ این مقاله در پی طرح این پرسش است و هدف از انجام این پژوهش، شناخت برخی از این بناهای ارزشمند و تأکید بر لزوم حفاظت از منظر کشاورزی این منطقه است. بخش اصلی این پژوهش بر پایه مشاهدات و برداشت های میدانی صورت گرفته و تلاش شده است که یافته ها با بهره گیری از منابع کتابخانه ای و همچنین بررسی عکس های هوایی تکمیل شده و مورد ارزیابی قرار گیرند. نتایج بررسی ها نشان می دهد که مزارع بررسی شده دربردارنده بناهایی درون حصار خود یا بیرون از محدوده خود هستند. این بناها گاه به صورت کوشک هایی ساخته شده اند و بهره گیری از مناظر درون مزرعه یا دشت را فراهم می کرده اند.

بی تردید یکی از مسائل بسیار مهمی که کشور ما با آن روبه روست، مسئله خشکسالی و کم آبی است. کارشناسان و متخصصان مرتبط با موضوع، گرم شدن تدریجی کره زمین، برداشت های بی رویه از آب های زیرزمینی، انتقال آب های بین حوزه ای، تغییر الگوی کشت و برخی سدسازی های بدون کارشناسی و... را در کشور ما که اصولاً جزو دسته کشور های خشک و کم آب جهان محسوب می شود، از علل تشدیدکننده آن برمی شمارند و این خطر تهدید کننده را بارها و بارها گوشزد کرده اند. از آنجایی که آبادانی از وجود و حضور نعمت خدادادی آب سرچشمه می گیرد، هرجا که چشمه ای، رودی، قناتی و باریکه آبی و... بوده است در کنار یا نزدیک به آن ها زیستگاه های انسانی و مزارع و باغات شکل گرفته است. دیرپایی آب های هر حوزه ای، راز دیرپایی سکونتگاه ها و ایجاد مزارع و باغات همچنین ایجاد راه های ارتباط بین آن ها و شکوفایی فرهنگ و تمدن در آن حوزه بوده است که به دستاورد های هنری و معماری وهمچنین آداب ورسوم مرتبط با آن نیز منجر شده است. حوزه۱ آبریز دشت فین کاشان یکی از این نمونه هاست که سابقه بسیار دیرین زیست و حضور باغات و مزارع کهن را در خود دارد و تمدن های درخشان خود را مدیون چشمه ها، رودهای فصلی، قنوات و آبراهه های موجود در آن بوده است. با امید به اینکه همگان به ضرورت خفاظت از آب های زیرزمینی و چشمه ها و لای روبی و مرمت قنوات آن توجه داشته باشیم و شواهد تمدنی و زیستی برخاسته از آن، همچنین سنت های بومی باغبانی و زراعت آن را (در کنار روش های نوین کارآمد) و نیز هنر و معماری ارزشمند آن را، نعمت های این سرزمین دانسته و آن ها را پاس بداریم.

باغ ایرانی یکی از مهم ترین عناصر معماری و تمدن ایرانی است و همچنان هویت خود را به عنوان گونه ای مهم از باغ های جهانی حفظ کرده است. امروزه در گوشه کنار ایران، باغ های تاریخی فراوانی به چشم می خورد که کمتر موردتوجه قرار گرفته و رو به ویرانی نهاده اند. یکی از باغ های زیبای تاریخی بازمانده از دوره قاجاری، باغ و عمارت مبارک آباد در نزدیکی روستای ورکان، از مناطق مهم باستانی و تاریخی بخش کوهستانی شهرستان کاشان واقع است. بنای اصلی این باغ، کوشک دوطبقه میانی است با طراحی بدیع که در دو طبقه و تقریباً به صورت متقارن ساخته شده است. در طبقه همکف حوضخانه ای هشت ضلعی است به علاوه دالان، راه پله، اتاق های جانبی و دو ایوانچه. طبقه اول بنا نیز شامل شاه نشین، دو اتاق نشیمن در طرفین و ایوان هایی متصل به هم در حول آن هاست. دیگر عناصر باغ به جز بستر طبیعی مشتمل است بر دیوارها و برج های کوچک، قنات و سلخ و بنای ضلع جنوبی. این مقاله ضمن معرفی این عناصر به تزیینات و اندودهای بنا، تغییرات ایجادشده در باغ و مرمت آن، سازمان باغ، نوع درختان باغ و نحوه آبیاری درختان آن ها پرداخته است. خوشبختانه به واسطه علاقه مندی و توجه و اهتمام مالک فعلی باغ به مرمت و حفظ آن، چشم انداز روشنی برای آینده آن متصور است.

اولین گام در حفظ میراث معماری و شهرسازی باقی مانده، شناسایی و معرفی دانه های ارزشمند و ساختار شهری آن هاست. فین کاشان ازجمله مناطقی است که دارای بافت تاریخی ارزشمند بوده و همچون بسیاری از بافت های شهری و روستایی، این روزها در معرض جدی و روزافزون تغییر و تحولات چهره بافت و ساخت وسازهای جدید قرار دارد. در این پژوهش سعی شده است تا با معرفی یکی از دانه های ارزشمند بافت فین بزرگ و اهمیت آن در معرفی سیر تحول معماری و مهندسی ایرانی، قدمی برای شناخت این منطقه برداشته شود. حوضخانه همایون فال از نمونه های ارزشمند و تاریخی منطقه فین بزرگ محسوب می شود که با از دست دادن بخش هایی از بافت اطراف خود و همچنین بروز تغییراتی ناشی از دخل و تصرفات انسانی در کاربری و کالبد خود در دهه های اخیر، همچنان پابرجاست و به عنوان یک نمونه معماری مرتبط با آب، در به خدمت درآوردن عناصر طبیعت برای آسایش بیشتر آدمی خودنمایی می کند. در این میان ابتدا به معرفی بستر منطقه فین، عوارض و عناصر طبیعی و سابقه تاریخی آن، سپس به معرفی کالبدی و ساختاری بنا به همراه مدارک تصویری، اسناد و مدارک تهیه شده از آن، و در پایان، در پی شناخت کامل تر بناهای حوضخانه ای به مقایسه دو بنای حوضخانه ای دیگر در منطقه کاشان پرداخته شده است.

راوند از توابع شهرستان کاشان است که به دلیل ویژگی های آب وهوایی، باغ های متعددی در آن قرار گرفته است. در تعدادی از این باغ ها عمارت هایی با عنوان خانه باغ قرار گرفته که در زمان نگارش این مقاله، فقط سه عدد از این آن ها در این منطقه شناسایی شده بود. یکی از این خانه باغ ها، خانه باغ ارباب ماشاالله منصوری بود که با توجه به اسناد موجود، به نظر می رسید بنایی متعلق به اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی اول باشد. در زمان مستندنگاری از این باغ توسط نگارنده، باغ آن به زمینی بایر تبدیل شده اما عمارت آن علی رغم آسیب های فراوان همچنان باقی مانده بودکه ناگهان در یک اقدام عجیب توسط مالک آن تخریب شد. در این مقاله، سعی شده با توجه به عکس ها و نقشه هایی که نگارنده از این خانه باغ تهیه کرده و مطالعات میدانی، به بررسی این بنا ازجمله موقعیت و ویژگی های معماری آن بپردازد.

منطقه کوهستانی برزک در دامنه سلسله جبال مرکزی «کرکس»، با داشتن 30 مزرعه کوچک و بزرگ یکی از حوزه های بزرگ آبخیز و چشمه های متعدد و قنات هاست که براساس اسناد و قباله ها و آب نشان های قدیمی، نظام آب و آبیاری و مالکیت آب در آن، در درجه اول اهمیت بوده است. برای روشن شدن اهمیت این موضوع در این نوشتار، به جوانب مختلف نظام آبیاری و نام ها و اصطلاحات رایج در منطقه برزک بپردازیم. مبنای کار و مراجع تحقیق در این مقاله، آب نشان ها و اسناد قدیمی و صورت های تنظیمی اداره ثبت اسناد و رسوم متداول در میان مالکان و کشاورزان و اطلاعات شخصی نگارنده است. چشمه ها و قنات های برزک، روزقه های برزک، متولیان و کارگزاران آب، فرهنگ واره اصطلاحات رایج آب و آبیاری در برزک، از موضوعات موردبحث در این مقاله است.