کاشان شناسی

تهیه دو لوح کاشی یادمان در اوایل دوره صفوی برای یک منبر کاشی کاری شده در مسجدجامع کوهپایه، شهری کوچک در نزدیکی اصفهان، سؤالات و ابهاماتی ایجاد کرده است. یکی از این کاشی ها از نوع زرین فام است که در محرم سال 935 هجری در شهر کاشان و دیگری کاشی آبی و سفید که هشت ماه بعد در رمضان همان سال در شهر قمشه تولید شده است. محتوای کاشی اول مبین تشیع غالی و دومی مبین گرایش معتدل اسلامی درباره امام علی(ع) و آل پیامبر(ص) است. این مقاله در صدد است ضمن معرفی عناصر معماری و هنری مسجدجامع کوهپایه، بر پایه بررسی میدانی، محتوای کاشی ها را که در منبر و محراب این بنا نصب شده، بازخوانی نموده و با تحلیل اوضاع فرهنگی و مذهبی مرکز ایران در دوره شاه طهماسب، درباره علت ساخت دو کاشی یادمان برای منبری واحد، نظریه ای جدید مطرح کند. نتایج این مقاله نشان می دهد که علت اصلی سفارش کاشی دوم، نگرانی سفارش دهنده از عبارت «هو العلی الاعلی» در صدر لوح زرین فام کاشان است که به دلیل کاربرد آن برای امام علی(ع) و برخی رهبران جنبش حروفیه، شعاری تند و غیرمتشرعانه تلقی می شد. لذا در شهر کوهپایه که یکی از مراکز نقطویه بود و برخی از بزرگان آن مانند ابوالقاسم امری بدین اتهام نابینا شدند، بانی منبر، حاج اسکندر به سفارش کاشی دیگری با محتوایی معتدل مبادرت می ورزد. همچنین این دو کاشی مناسبات صنعتی و هنری شهرهای کاشان، قمشه و کوهپایه و به طور کلی مرکز ایران را نشان می دهند که متأثر از عقاید شیعی آن دوران است.

تاکنون بیش از ۴۰ باب مزرعه مسکون تاریخی در پیرامون کاشان شناسایی و تعداد 28 باب از آن ها به طور دقیق بررسی شده اند. این مزارع به عنوان مجتمع های زیستی کوچک در دوره های مختلف تاریخی به وجود آمدند و انگیزه های اقتصادی و تولیدی در ایجاد آن ها نقش مهمی داشته است. مسئله اصلی تحقیق، کمبود آگاهی درباره ویژگی های کالبدی و شناخت نقاط تمایز آن ها با مجتمع های زیستی دیگر مانند روستاهاست. هدف تحقیق معرفی ویژگی های کالبدی مزارع در پیرامون کاشان است و محقق سعی می کند از طریق تحلیل یک موردِ مطالعاتی به نام مزرعه بالاعباس آباد به آن نزدیک شود و در جریان تحقیق از رهیافت تفسیرگرایی و راهبرد تفسیری تاریخی استفاده خواهد کرد. پژوهش در این زمینه نشان داده است که هریک از مزارع دارای سه پهنه کالبدی، کشت خوانی و حریم عرفی بوده اند. پهنه کالبدی دارای وسعت 2 تا 15 هکتار بوده و عناصر کالبدی وابسته در این پهنه قرار داشته است. پهنه های کشت خوانی با وسعت تقریبی 15 تا 30 هکتار شکل گرفته و موضوع اصلی در آن، تولید و ایجاد ارزش افزوده اقتصادی بود. پهنه عرفی حریم نیز به مراتع و چراگاه ها اختصاص داشت و وسعت آن بر اساس عرف تعیین می شد. در حال حاضر پهنه های سه گانه در چهار وضعیت نابودشده، در حال بازسازی، بازسازی شده و تغییریافته به روستا قرار دارند.

در زمان قاجار یکی از هنرمندان تأثیرگذار بر نقاشی دوران قاجار میرزا علی اکبرخان نطنزی معروف به مزین الدوله از اهالی شهر هنرپرور کاشان است. مزین الدوله شاگرد هنرمند بزرگ دوران انگر بود و در مدرسه هنرهای زیبای پاریس آموزش دیده بود. با توجه به اهمیت نقش مزین الدوله و سال ها تدریس در دارالفنون و پرورش شاگردانی چون میرزا ابوتراب غفاری، اسماعیل جلایر، مصورالملک و کمال الملک، به زندگی و آثار او، تدریس در دارالفنون و معرفی شاگردان برجسته اش پرداخته می شود. در جست وجوی این مسئله ابتدا آموزش نقاشی آکادمیک قاجار در دارالفنون، نقش مزین الدوله در تدریس هنر نقاشی، شاگردان او و به خصوص کمال الملک بررسی می شود. هدف این پژوهش پی بردن به نقش تدریس میرزا علی اکبرخان مزین الدوله در دارالفنون و هنرمندان یادشده در دوره قاجار است. سؤال پژوهش به این شرح است نقش میرزا علی اکبرخان مزین الدوله به عنوان معلم و نقاش در مدرسه دارالفنون چه بود؟ روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای و بررسی نمونه های موزه ای انجام شده است. نتایج این پژوهش نشان می دهد که مدرسه دارالفنون و آموزش رشته نقاشی نقش مهمی در رشد هنر این داشته است. نقش مزین الدوله به عنوان مدیر، معلم و هنرمندی توانا حائز اهمیت است. او با مدیریت قاطع و آموزش زبان و نقاشی در دارالفنون جایگاه این هنر را ترقی بخشیده است. در عرصه نقاشی، منظره سازی و هنرمندی، چیره دست بوده است که با تأثیرپذیری از هنرآکادمیک اروپایی، نسلی درخشان برای هنر نقاشی ایران تربیت کرده است. او آموزش نقاشی آکادمیک به شیوه غربی در ایران قاجار را پایه گذاری کرد. سابقه تدریس و مدیریت قوی در دارالفنون، هنرمندی پرمایه آموزش هنری و تربیت نسل درخشان نقاشی، تدریس زبان فرانسه، موسیقی و نقاشی از این هنرمند اسطوره ای از آموزش در دوران قاجار می سازد که تکرارناپذیر است.

هنر گرافیتی را می توان وسیله ای ارتباطی و یک رسانه هدفمند قلمداد کرد که به رغم وجود محدودیت ها در مکان های عمومی اجرا شده و ما را از آنچه در لایه های زیرین زندگی شهری جریان دارد آگاه می کند. نوشته ها و تصاویری از وقایع و جریانات نیمه دوم قرن چهاردهم شمسی در ایران، هنوز بر دیوارهای شهر باقی مانده که از طریق آن ها با اعتقادات و باورهای مردم، فعالیت گرو ه های سیاسی و مذهبی آن دوره آشنا می شویم. این آثار دیواری امروزه زیرمجموعه ای از سبک گرافیتی به حساب می آیند. پژوهش حاضر به بررسی گرافیتی های شهر کاشان پرداخته که از سال های پایانی دهه پنجاه هجری شمسی تا سال های اخیر به جا مانده است. هدف این پژوهش توسعه ای،ضمن معرفی و مستندسازی گرافیتی های شهر کاشان ؛ در پی پاسخ به این سؤال هاست: آیا گرافیتی ها در سطح شهر تأثیراتی بر جامعه داشته است؟ و چه میزان توانسته از تحولات پیرامونش تأثیر بگیرد. لذا با رویکرد توصیفی تحلیلی و با داده اندوزی اطلاعات به دو صورت کتابخانه ای و میدانی به تجزیه و تحلیل آن ها پرداخته است. یافته های تحقیق بیانگر این است که گرافیتی های مورد بررسی، محتواهای گوناگونی را از باورها، رویکردهای فرهنگی، سیاسی و مذهبی شامل می شوند که متأثر از جریانات معاصرشان بوده و تأثیراتی متقابل در جامعه داشته اند که به دوره های مبارزات انقلاب اسلامی، جنگ تحمیلی و معاصر قابل تقسیم است. اعلام خطا مبنی بر کم بودن تعداد کلمات مجاز در چکیده از طرف سیسیتم اعلام شده ((تعداد کلمات مجاز برای چکیده 250 تا 300 کلمه می باشد)) و متاسفانه مطلب بیشتری نمی توانم به چکیده اضافه کنم.این مطالب اضافی در ادامه چکیده برای ازبین بردن اعلام خطلا و رفتن به مرحله بعد است.

موزه آبگینه و سفالینه های ایران واقع در خیابان سی تیر تهران یکی از غنی ترین مجموعه های موجود در کشور است که آثار آبگینه و سفالینه از دوره های مختلف را در دل خود جای داده است. این موزه متشکل از پنج تالار نمایش آثار هنری است. در این بین سفالینه هایی که در تالار زرین این مجموعه نگهداری می شوند از جایگاه ویژه ای برخوردارند. از میان آن ها با تعداد شش نمونه از سفالینه های زرین فامی مواجهیم که هیچ گونه تحقیق مستقلی درباره این آثار صورت نگرفته است. شواهد نشان می دهد مسئله انتساب خاستگاه و تاریخ ساخت این آثار به درستی تبیین نشده است. بدین ترتیب با توجه به اهمیت این آثار، پژوهش حاضر به روش توصیفی تاریخی با استناد به منابع کتابخانه ای و با ارجاع موردی به سایر نمونه های همانند در تارنمای اینترنتی موزه هایی که آثار آن ها توسط پژوهشگران و متخصصان برجسته تاریخ گذاری شده و از کاوش های علمی به دست آمده، از طریق تجزیه و تحلیل و انطباق مشابهت های فرم و نقوش تزیینی به کمک رویکرد تطبیقی با استفاده از جداول مقایسه ای به بازنگری گاهنگاری این ظروف می پردازد. بدین ترتیب مهم ترین پرسش های مطرح این پژوهش در ارتباط با دوره زمانی و مرکز تولیدی این آثار است. بر اساس یافته های تحقیق نمونه ظروف سفالی زرین فام موزه آبگینه و سفالینه های ایران از منظر تاریخی و مکانی، معرف سبک و تکنیک آثار ساخته شده در کاشان طی بازه زمانی اواخر قرن ششم هجری قمری تا اوایل سده هفتم هجری قمری هستند.

محمد بن مرتضی معروف به مولی محسن فیض کاشانی از مشاهیر شهر کاشان در سده یازدهم و دوران صفویان است. زندگی فیض کاشانی مقارن با نهادینه شدن مذهب شیعه در ایران بوده و وی در جهت گسترش آموزه های شیعی آثار گران سنگی در فلسفه، عرفان، اخلاق، فقه، تفسیر و حدیث تألیف کرده است. فیض کاشانی تحت تأثیر دیدگاه های حکمی (فلسفی، عرفانی) و نیز اخباری گری استادان خود قرار داشته همچنین از سنّت های رایج در بوم کاشان بهره برده است. این جستار آثار فیض کاشانی را با روش کتابخانه ای و با رویکرد تحلیلی تاریخی مورد پژوهش قرار داده است. تتبع در شرایط تاریخی و اجتماعی و آثار فیض نشان می دهد فیض کاشانی برخلاف برخی گزارش ها اخباری نبوده است. در واقع فیض کاشانی به گونه خلاقانه ای در آثارش موفق شده دیدگاه های حکمی و اخباری استادان خود را تلفیق کند. از نگاه فیض، عقل و وحی و عرفان با هم سازگاری دارند و همه گونه آموزه های فلسفی و عرفانی در خلال حدیث امامان شیعه قابل دستیابی است. فیض کاشانی بر اساس نتیجه این جستار، برای حل تعارض اخباری گری و حکمت گرایی رهیافت تأویل گرایی را برگزیده است.

هنر گچ بری از جمله هنرهای ایران به شمار می رود که از دیرباز در معماری ایران رواج داشته است. این پژوهش برای مطالعه نقوش گچ بری معماری خانه های تاریخی ایران، مشخصاً به خانه بروجردی های کاشان می پردازد. هرچند در نگاه اول چنین به نظر می رسد که این نقوش جنبه تزیینی دارند و صرفاً جلوه گر زیبایی بصری هستند ، با نگاهی عمیق تر به آن ها می توان دریافت که در بسیاری موارد بر مفاهیمی دلالت دارند که نه تنها در فرهنگ ایران جنبه نمادین یافته اند، بلکه بیانگر باورها و اعتقادات ایرانی اسلامی نیز هستند. تنوع به کاررفته در گچ بری های خانه بروجردی ها بسیار چشمگیر بوده و نشان دهنده معماری ارزشمند عصر خود در شهر کاشان است. اهداف اصلی پژوهش، شناسایی و گونه شناسی نقوش گچ بری خانه بروجردی ها و پی بردن به مفاهیم آن هاست که غالباً مبتنی بر باورهای دینی و فرهنگی ایران هستند و جنبه نمادین یافته اند. بر این اساس سؤالات اصلی پژوهش عبارت اند از: ۱. گونه های نقوش گچ بری در خانه بروجردی ها کدام اند؟ ۲. این نقوش بر چه مفاهیمی دلالت دارند؟ نتایج به دست آمده نشان می دهد نقوش مزبور که به گونه های گیاهی، انسانی، حیوانی و همچنین موجودات افسانه ای به چشم می خورند، بعضاً حامل مفاهیم نمادین اساطیری و مقدس هستند. روش تحقیق، توصیفی تحلیلی بوده و با استفاده از بررسی های میدانی و مطالعات کتابخانه ای انجام شده است، بدین نحو که ابتدا تصویربرداری دقیق و مناسبی از گچ بری ها انجام شده و سپس بر اساس مطالعات کتابخانه ای، هر نقش از وجه معنایی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت. در این مسیر، موقعیت هر نقش روی نقشه پلان معماری خانه و همچنین روی تصاویر با استفاده از نرم افزار گرافیگی مشخص شده است.