علی مولودی آرانی

ازجمله مضامین پرکاربرد در مواد فرهنگی سده های ششم تا هشتم هجری قمری1 نقوشی است که روایتگر داستانی مشخص هستند که می توان آن ها را در قالب «نقوش روایی» تعریف و تقسیم بندی کرد. روایت تصویری پیروزی فریدون بر ضحاک یکی از این نقوش روایی است که بی درنگ ذهن مخاطب را به روایت مشهور سرانجام ضحاک در شاهنامه فردوسی سوق می دهد. در غالب پژوهش ها این روایت تصویری به عنوان یکی از «نقوش شاهنامه ای» موردتوجه قرار گرفته است. تردید اصلی نگارنده از همین جا آغاز شده و مسأله بنیادین پژوهش را بر این پرسش پایه ریزی کرده که، میزان وابستگی و پیوستگی این روایت تصویری به روایت فردوسی تا چه اندازه است؟ برای رسیدن به پاسخی مطلوب به این پرسش اساسی، دو گونه مواد مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته اند؛ روایت های تصویری و روایت های نوشتاری. بدین منظور در گام نخست، تمام نگاره های مواد باستان شناختی سده های ششم تا هشتم هجری قمری که نمایشگر این روایت هستند، با جزئیات کامل توصیف شده است. نشانگان هویت بخش تکرارشونده شخصیت های اصلی در این نگاره ها الگوی مشخصی را سامان می دهد که در این پژوهش تحت قالب الگوی تصویری «گاوسوار گرزدار» تعریف شده است. در گام دوم، روایت تصویری پیروزی فریدون بر ضحاک با روایت نوشتاری شاهنامه فردوسی و سپس دیگر منابع تاریخی مورد سنجش و مقایسه قرار گرفته است؛ هرچند مواد اصلی مورد بررسی در این پژوهش نگاره های مستقل از متن (به دیگر سخن نگاره هایی که نوشتاری آن ها را توضیح نمی دهد) است، اما برای ارائه تحلیلی جامع تر، نخستین نسخه های مصور شناخته شده شاهنامه فردوسی نیز مورد بررسی و مقایسه قرار گرفته است. نگارنده در پایان با کنار هم نهادن استناد های تصویری و نوشتاری، انگاره شاهنامه ای بودن روایت تصویری پیروزی فریدون بر ضحاک در مواد فرهنگی سده های ششم تا هشتم هجری قمری را رد کرده و این الگوی تصویری را شمایلی خودبسنده و متمایز از روایت شاهنامه فردوسی معرفی کرده است.

داستان سیاوش، به عنوان یکی از بزرگ ترین شخصیت های حماسی ایران، از جمله مهم ترین روایت هایی است که در نهضت ادبی گردآوری روایت های حماسی ایران در سده های چهارم و پنجم ه.ق به صورت منظوم و منثور تدوین یافت. بسیاری از پژوهشگران با بررسی ژرف تر و زدودن ظواهر روایی این داستان حماسی و با یاری از داده های تاریخی، اسطوره شناختی و زبان شناختی تلاش کرده اند تا ساخت ابتدایی اسطوره سیاوش را در این روایت حماسی جستجو کنند. توجه و تمرکز این پژوهشگران بیش تر بر منابع نوشتاری تدوین شده در سده های چهارم و پنجم ه.ق و پس از آن بوده است؛ اما در این پژوهش، نگارنده تلاش کرده است با تمرکز بر یافته های باستان شناختی دوره ساسانی و سه سده ابتدایی دوران اسلامی، به بررسی و تحلیل ساختار اسطوره ای این روایت بپردازد. این بازه زمانی از آن جهت انتخاب شده که به آثاری پرداخته شود که پیش از تدوین نوشتاری روایت سیاوش در سده های چهارم و پنجم ه.ق آفریده شده اند. هدف اصلی بحث، تحلیل و راستی آزمایی انتساب آثار باستان شناختی گوناگون در این بازه زمانی به روایت سیاوش و ارتباط آن ها با ساخت ابتدایی اسطوره آن بوده است. در این مقاله با استمداد از مطالعات کتابخانه ای در رابطه با چهار گروه از انواع یافته های باستان شناسی به عنوان آثاری که هرکدام به گونه ای نمایش دهنده شمایل سیاوش هستند، بحث و استدلال شده است. این پژوهش بر مقایسه یافته های باستان شناختی و مدارک نوشتاری استوار است و با استفاده از تحلیل های تاریخی، اسطوره شناسی، زبان شناسی و رهیافت های شمایل نگاری تلاش شده است با نگاهی جامع استنتاج نهایی ارایه شود. در یک نگاه کلی می توان شمایل های سیاوش در دوره ساسانی و سه سده نخستین دوران اسلامی را به دو ساخت اسطوره ای نهفته در روایت آن، یعنی «اسطوره ایزد شهیدشونده» و «ساختار آیینی و توتمیک اسب بودن سیاوش»، مرتبط دانست و نکته دیگر آن که همه آثار در شرق ایران بزرگ آفریده شده اند.

بنای حوضخانه سرکوچه یخچال در مرداد 1394، طی عملیات عمرانی شهرداری مرکزی شهر آران وبیدگل در بخش مهمی از بافت تاریخی این شهر، به صورت اتفاقی کشف شد. هرچند عملیات خاک برداری باعث تخریب بخشی از بنا شده بود،تیم کاوش ادامه مراحل کشف این بنا را بر عهده گرفتند. این کاوش با دو هدف اصلی انجام شد: 1. نجات و بررسی مطالعاتی بنای در حال تخریب؛ 2. بررسی کارکرد و اهمیت بنا (هم به صورت منفرد و هم به عنوان عنصری از بافت تاریخی شهر). در این مقاله تلاش شده است در مرحله اول، این بنا به صورت دقیق توصیف شود و در مرحله دوم، به بحث درباره تاریخ گذاری و تحلیل کاربری بنا پرداخته شود. کاوشگران برای رسیدن به اهداف موردنظر، افزون بر کاوش محوطه براساس اصول کاوش در بافت شهری، به بررسی بافت تاریخی محله سرکوچه یخچال و محلات اطراف، به ویژه بناهای پیرامون حوضخانه پرداختند؛ همچنین حفر دو ترانشه مجزا از بنا و بررسی و تحلیل فضاهای مختلف بنا و نیز یافته های گوناگون کاوش، ازجمله مراحل بعدی در راستای نیل به اهداف اصلی بود. مواد موردبررسی در این کاوش، یافته های فرهنگی مکشوف در بنای حوضخانه و دو ترانشه حفرشده است. این کاوش از آن جهت اهمیت بسزایی دارد که نخستین کاوش باستان شناسی در بافت شهری آران وبیدگل است و یکی از شاخص ترین و ناشناخته ترین فضاهای معماری در بافت شهرهای کویری، یعنی حوضخانه ها را معرفی می کند. در پایان این مقاله، بنای حوضخانه به عنوان سازه ای آبی با کاربری چندگانه معرفی می شود و براساس داده های به دست آمده از کاوش که بخش گسترده ای از آن ها خارج از کانتکست اصلی کشف شده اند، درخصوص قدمت بنا اظهار نظر قطعی نمی شود. 

مزرعه نجف آباد در هفت کیلومتری شمال شهرستان آران وبیدگل و در حاشیه غربی دشت کویر و جنوب دریاچه نمک قرار گرفته است. در این مزرعه، محوطه ای به ابعاد ۸۰۰ متر طول (شرقی غربی) و 594 متر عرض )شمالی جنوبی( از سوی شهرداری مرکزی آران وبیدگل برای انتقال کارگاه های مشاغل مزاحم شهری خریداری شده است. براساس نظر کارشناسان اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی این شهرستان، این قطعه خریداری شده، مشکوک به محوطه تاریخی بود. بدین سبب برای حل این مشکل و رفع اختلاف میان اداره میراث فرهنگی و شهرداری آران وبیدگل، انجام پروژه گمانه زنی باستان شناسی ضروری بود. پرسش اصلی کاوشگران آن بود که حجم گسترده داده های سطحی می تواند گواه وجود یک محوطه تاریخی در این محدوده باشد؟ بدین منظور این گمانه زنی با هدف روشن ساختن ماهیت محوطه و گاه نگاری احتمالی آن آغاز شد. بر این اساس، پس از بررسی کل دشت و بررسی پیمایشی محوطه، با درنظرگرفتن احتمالات گوناگون، یازده گمانه حفر شد. پس از اتمام پروژه گمانه زنی روشن شد هیچ کدام از گمانه ها دربردارنده سازه معماری یا لایه فرهنگی نیستند، اما در همه آن ها لایه های خاکرفت و آبرفت بخش اصلی لایه بندی گمانه ها را در برمی گیردنتیجه نهایی آنکه به احتمال فراوان، حجم وسیع داده های باستان شناسی سطحی در این محوطه، در اثر سیلاب های سالیان متمادی از مناطق بالادست به این دشت منتقل شده است.