روح الله تعظیمی فر

کاشان ازجمله مناطقی است که در آن، انواع و اقسام باغ های تاریخی وجود دارد. یکی از این انواع، خانه باغ هاست که عموماً در داخل و یا حومه شهر قرار داشته و شامل عمارت حوضخانه ای است. در دهه های اخیر، بسیاری از این باغ ها تخریب شده است؛ اما خانه باغ لاجوردی که اکنون عنوان فرهنگ سرای فیض کاشانی را دارد، یکی از بازماندگان این نوع بناهاست و علی رغم تغییرات در بنا و باغ آرایی، هنوز ساختار اصلی خود را حفظ کرده است. این بنا در اواخر قاجار، توسط علی جان حاجی زاده بنا و به سید محمد لاجوردی فروخته شده و طی چندین دهه، مورداستفاده خاندان لاجوردی و مهمانان و همکاران صنعتی آنان بوده است. در سال1353، اکبر لاجوردیان این بنا را به فرح دیبا پیشکش و وی آن را به شهرداری کاشان واگذار می کند و کماکان نیز در تملک شهرداری است. در این مقاله با توجه به بررسی های میدانی و مصاحبه های شفاهی و مطالعات اسنادی و تهیه نقشه، به موضوعاتی چون موقعیت باغ، مالکان بنا، قدمت و تحولات تاریخی آن، اجزا و عناصر کالبدی باغ، منشأ و مسیر آب باغ، درختان و طرح کاشت پرداخته و به عنوان جمع بندی، اهمیت این باغ و ضرورت ثبت آن را موردتوجه قرار داده ایم. 

راوند از توابع شهرستان کاشان است که به دلیل ویژگی های آب وهوایی، باغ های متعددی در آن قرار گرفته است. در تعدادی از این باغ ها عمارت هایی با عنوان خانه باغ قرار گرفته که در زمان نگارش این مقاله، فقط سه عدد از این آن ها در این منطقه شناسایی شده بود. یکی از این خانه باغ ها، خانه باغ ارباب ماشاالله منصوری بود که با توجه به اسناد موجود، به نظر می رسید بنایی متعلق به اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی اول باشد. در زمان مستندنگاری از این باغ توسط نگارنده، باغ آن به زمینی بایر تبدیل شده اما عمارت آن علی رغم آسیب های فراوان همچنان باقی مانده بودکه ناگهان در یک اقدام عجیب توسط مالک آن تخریب شد. در این مقاله، سعی شده با توجه به عکس ها و نقشه هایی که نگارنده از این خانه باغ تهیه کرده و مطالعات میدانی، به بررسی این بنا ازجمله موقعیت و ویژگی های معماری آن بپردازد.

بنای تاریخی شاسوسا در میان اراضی زراعی دشت ملاحبیب در حدود دو کیلومتری شهر کاشان و در کنار جاده قدیم آران وبیدگل، پشت خط راه آهن کاشان قرار گرفته است. ساختار بنا یک چهارطاقی است با پوشش کلنبو به عنوان طاق، و گوشواره های طاق از نوع سه کنج است. این بنا یک بنای خشتی است و مصالح آجر تنها در قسمت رینگ طاق آن به کار رفته است. اندود گچ و کاهگل دو اندود اصلی هستند که به ترتیب در بدنه های داخلی وخارجی بنا استفاده شده اند. این فضا در میان زمینی با دیواری گلی و آجری محصور شده است. قدیمی ترین سندی که از این عمارت ذکری به میان آورده، کتاب تاریخ کاشانِ ضرابی است. اما آنچه باعث شده نام این بنا بر سر زبان ها بیفتد، شعری از سهراب سپهری به نام «شاسوسا»ست که در مجموعه شعر آوار آفتاب وی به چاپ رسیده است. با توجه به اینکه تاکنون مطالعات دقیقی راجع به دوره بندی تاریخی و کاربری این بنا صورت نگرفته، در این مقاله سعی شده است با تکیه بر مطالعات کتابخانه ای و میدانی، به پاسخی دقیق درباره دوره بندی تاریخی و نوع کاربری بنا برسد. با استناد به این مطالعات، می توان گفت که عمارت شاسوسا، در گذشته بنایی مذهبی بوده و به عنوان زیارتگاه، مورد توجه اهالی منطقه کاشان بوده است.