حمیدرضا جیحانی

بازار پانخل در منتهی الیه غربی بازار کاشان و در شمال میدان کمال الملک واقع شده است. با وجود قرارگیری در مرکز شهر، این بازار حیات اجتماعی و اقتصادی درخوری ندارد. در پی ساخت خیابان بابا افضل، بازار پانخل از بدنه اصلی بازار کاشان جدا شد و اهمیت خود را از دست داد. در ادامه با تخریب محدوده شهری اطراف بازار، بازار پانخل از بافت شهری پیرامون نیز منفک شد. در اثر این رخدادها بازار پانخل به یک بازار منزوی تبدیل شد که فعالیت های اقتصادی آن محدود شده بود؛ بنابراین هم بازار نقش و جایگاه خود را در شهر تاریخی از دست داد و هم به دلیل انزوا یک دوره طولانی کم رونقی و فرسودگی را طی کرده است؛ از این رو این پرسش قابل طرح است که مهم ترین خصوصیات بازار پانخل چیست و چه آسیب هایی به بازار پانخل وارد شده است؟ برای پاسخ دادن به این دو پرسش لازم است این بازار مستندسازی شود و به همراه محیط شهری پیرامونش مطالعه و آسیب های وارد آمده به آن ارزیابی شود. روش تحقیق مورد نظر ترکیبی است از مطالعات کیفی و کمی به همراه بررسی و پیمایش های میدانی و مستندسازی. مستندسازی، مطالعه و آسیب شناسی صورت گرفته نشان می دهد این بخش از بازار به دلایلی از جمله ساخت خیابان باباافضل جایگاه خود را از دست داده و توسعه های صورت گرفته در محلات پیرامون نیز به منفک شدن آن از بافت شهری منجر شده است. با وجود این، بازار یادشده هنوز جایگاه اجتماعی و نقش خود در آیین های شهری را حفظ کرده است.

محدوده شهریِ تاریخی بازار کهنه از محدودههای قدیمی شهر قم در مجاورت محله مسجدجامع و میدان کهنه است. راسته بازار قم بهعنوان اصلیترین مرکز تجاری شهر تاریخی، رونق اقتصادی قابل توجهی داشت که احداث خیابان طالقانی (آذر) موجب تخریب قسمتهایی از بازار و بستر شهری پیرامون آن، انتقال فعالیتها از بازار به خیابان و تضعیف جایگاه بازار در کل شهر شده است. با اینوجود، بازار کهنه به علت همجواری با عناصر ارزشمند تاریخی از ارزشهای زیادی برخوردار است. مطالعه و شناسایی چالشهای موجودِ بافت و تدوین چارچوب و راهبردهای احیای محدوده شهری بازار کهنه قم از اهداف این مقاله است. مقاله حاضر بر مبنای روش توصیفی تحلیلی است؛ که با مطالعات کتابخانهای و بهرهگیری از بررسیهای میدانی، به توصیف و تفسیر وضع موجود پرداخته است. سپس، با تکیه بر تکنیک سوات، به این پرسشها پاسخ میدهد که چالشهای محدوده شهری بازار کهنه قم از دیدگاه مؤلفههای حفاظت از شهرهای تاریخی چیست؟ و راهبردهای احیا در این محدوده با توجه به زیرناحیههای آن، چه میتواند باشد؟ یافتههای مقاله نشان میدهد راهبردهای احیای محدوده شهری بازار کهنه باید با توجه به بستر شهری و عناصر تأثیرگذار آن در سه بخش بازار، میدان و خیابان مطرح شوند. تدوین این راهبردها از تعامل دوبهدو میان مؤلفههای چهارگانه قوت، ضعف، فرصت و تهدید در هر محدوده مطالعاتی به دست آمده است. نتایج نشان میدهد مهمترین راهبردها برای احیای محدوده شهری بازار کهنه نیازمند حفاظت از تمامیت کالبدی بناهای واجد ارزش تاریخی این محدوده، اعطای کاربری جدید در راستای جایگاه اصیل آنها و بازتعریف نقش خیابان در این محدوده است.

در جنوب غربی کاشان و در فاصله اندکی از گورستان فیض، زیارتگاهی مشهور به امامزاده غایب قرار دارد. بنا بر عکس های هوایی سال های 1335 و 1343 این بقعه در میان مزارع و باغ ها واقع شده است. امروز وضعیت تغییر کرده و واحدهای مسکونی و بناهای دیگر در همان حوالی مشاهده می شود، اما هنوز هم بخش وسیعی از محیط پیرامون بنا شامل باغ ها و اراضی زراعی است. بر اساس کتیبه سنگی، این بقعه زیارتگاه قائم آل محمد(ص) بوده و به سال 920ق ساخته یا تعمیر شده است. بنا شامل گنبدخانه ای در مرکز و فضاها و شبستان هایی پیرامون آن است و مسجد و حسینیه نوساز و حیاطی را نیز شامل می شود. همه این مجموعه در برِ معبری واقع شده که در جوار بقعه، مسقف شده است. آب انباری در سوی دیگر معبر و در برابر بقعه قرار دارد. مطالعه بنا نشان می دهد تخریب هایی در آن صورت گرفته و بخش های نیز از گذشته تاکنون بدان افزوده شده است. علاوه بر این، بررسی نقشه و سازمان دهی فضایی بقعه نشان از آن دارد که بنا به تدریج شکل گرفته است. لذا این پرسش مطرح است که اصل بنا چه بوده؟ در چه زمانی ساخته شده و چه تغییراتی را نیز از سر گذرانده است. این مطالعه در پی یافتن هسته نخستین بقعه و روند توسعه آن است. روش تحقیق این مطالعه تفسیری تاریخی است و عمده اطلاعات بر پایه مطالعه و مستندسازی بنا و محیط پیرامون آن و مصاحبه با افراد مطلع محلی جمع آوری شده است. در عین حال همه این اطلاعات به همراه اسناد موجود همچون کتیبه، تفسیر شده اند تا شکل اولیه و نحوه توسعه بنا روشن شود. نتایج تحقیق و از جمله مقایسه این بنا با نمونه های دیگر نشان می دهد که بنای اولیه بقعه ای کوچک بوده که احتمالاً بر جای یک بنای سرجه پیمایی ساخته شده و سپس با دو فضای شمالی و جنوبی تکمیل شده است. این ترکیب در دوره متأخرتر به بنایی نُه بخشی مشتمل بر یک گنبدخانه و هشت فضا در پیرامون تبدیل شده و با افزوده شدن بخش های دیگر، به شکل نهایی خود درآمده است.

یکپارچگی یک محدوده را احتمالاً می توان با فهم آن به عنوان یک کل به هم پیوسته مترادف دانست. به نظر می رسد که در واقع حفظ ساختارهای ملموس و غیرملموس این کل به هم پیوسته در نهایت یکپارچگی یک محدوده تاریخی را تضمین می کند. در بخش های قابل توجهی از چارچوب های حفاظت به طور ضمنی به یکپارچگی و اهمیت آن اشاره شده است. برای مثال منشور ونیز متذکر شده که محوطه های یادمان ها باید به طور خاص مراقبت شوند تا یکپارچگی آن ها حفظ شود. باوجود این، دست کم روال مشخصی برای ارزیابی و احصاء یکپارچگی در محدوده های شهری تاریخی در ایران تنظیم نشده است و مشخص نیست حدود یکپارچگی چه هستند. این در صورتی است که از جمله مهم ترین آسیب ها در شهرهای تاریخی ما تداوم نیافتن یکپارچگی به آن نحوی است که در وضعیت های تاریخی قابل شناسایی است. هدف اصلی این مطالعه یافتن اصلی ترین معیارهایی است که در ارزیابی یکپارچگی یک محدوده شهری نقش دارند. در این مقاله معیارهای اولیه برای ارزیابی یکپارچگی بر اساس چارچوب های حفاظتی موجود تدوین و سپس مدل اولیه بر روی پهنه شهری دربردارنده محله سلطان امیر احمد و محدوده های شهری پیرامون به اجرا درمی آید. مقصود آن است که یافته های اولیه بر روی یک وضعیت شهری واقعی و آسیب دیده اجرا شده و معیارهای مورد نظر به صورت دقیق تری تبیین شوند. در این پژوهش از روش توصیفی تحلیلی استفاده شده و متون تاریخی، اسناد کتابخانه ای، مطالعات میدانی و به ویژه بررسی تصاویر تاریخی مسیر دستیابی به اطلاعات بوده است. لذا تلاش شده است تا وضعیت اولیه و تقریباً یکپارچه محدوده شهری مورد نظر بر اساس وضعیت ضبط شده در عکس های هوایی سال 1335 و همچنین اطلاعات موجود از کاربری ها و کار و زندگی مردم در گذشته بازسازی شود. مدل اولیه برای ارزیابی یگپارچگی نیز عمدتاً بر اساس تحلیل متونی چون توصیه نامه نایروبی، منشور واشنگتن، بیانیه سن آنتونیو و اصول والتا تدوین شده است. یافته های مقاله نشان می دهند که تغییر و تحولات صورت گرفته چگونه بر الگوهای کلان، بافت، بناها و ویژگی های بصری، رابطه محدوده با محیط پیرامون، کارکردها، روح و هویت مکان، فنون سنتی و سنت های فرهنگی یک محدوده شهریِ تاریخی تأثیر گذشته اند؛ و چگونه یکپارچگی آن را تحت تأثیر قرار داده اند.

بازار کاشان دربردارنده یازده مسجد تاریخی است. این مساجد در کنار بناها و مجموعه های دیگر ، بخش های مهمی از پیکره بازار را تشکیل می دهند؛ و علاوه بر این در شکل گیری هویت بازار نیز نقش دارند. ازاین رو شناخت مساجد از جمله الگو و نحوه شکل گیری شان و جایگاهی که از آن برخوردارند، از اهمیت برخوردار است و به شناخت دقیق تر بازار کاشان منجر می شود. همانند سایر عناصر تاریخی شهرها، این مساجد نیز تغییر کرده اند و گاه بخش هایی از آن ها از بین رفته و یا پس از تخریب به صورت جدیدی بازسازی شده اند. در این مطالعه، شناخت الگوها و نحوه کنارهم قرارگیری اجزا و فضاهای اصلی مساجد مدنظر است. لذا هدف این پژوهش شناخت و دسته بندی مساجد بازار کاشان است. در این راستا سه سؤال اصلی قابل طرح است: مهم ترین فضاهای مساجد بازار کاشان کدام اند؟ این مساجد دچار چه تغییراتی شده اند و از نظر کالبدی فضایی چه انواعی را شامل می شوند؟ این مطالعه به روش توصیفی تاریخی و همراه با پیمایش های میدانی صورت گرفته و تلاش شده تا طرح و ترکیب مساجد با یکدیگر مقایسه شوند. مطالعات صورت گرفته نشان می دهند که بازار کاشان عمدتاً و بلااستثنا شامل مساجد شبستانی است و هیچ کدام از مساجد یادشده فضاهای گنبدخانه و ایوان ندارند. این در صورتی است که نمونه های مهمی همچون مسجد جامع، مسجد میرعماد و مسجد وزیر در کاشان دربردارنده دو فضای مهم گنبدخانه و ایوان هستند. این مطالعه همچنین نشان می دهد که مساجد بازار تاریخی کاشان را می توان به دو گونه شبستانیِ بدون صحن و شبستانی با صحن تقسیم بندی کرد. علاوه بر این، مساجد شبستانی دارای صحن را نیز می توان در دو دسته جای داد: نخست، آن هایی که دارای صحن یا حیاطی دارای تشخص فضایی هستند و دوم آن هایی که حیاط در آن ها طرح یا جایگاه خاصی ندارد و صرفاً شامل فضاهای باز بدون شکل و تشخص است.

مدرن سازی شهرهای ایران با تعریض گذرهای تاریخی برای عبور اتومبیل، سبب دگرگونی سازمان فضایی و تغییر جایگاه محدوده های تاریخی شده است. گذر محله بالای شهر نراق با تکرار این سناریو، از آسیب های ناشی از تعریض گذر ها و ساخت وسازهای نابجا مصون نمانده است. این مقاله، تغییراتی که در سده گذشته در ساختار کالبدی این گذر تاریخی رخ داده، بامطالعه مقاطع مختلف بررسی کرده و به آسیب شناسی محله تاریخی می پردازد. تغییرات رخ داده، سبب برهم زدن ساختار منسجم گذر، به انزوا رفتن آن، تخریب تدریجی بناها و از بین رفتن جایگاه گذر در شهر شده است؛ درحالی که شهر تاریخی هنوز از ارزش های قابل توجهی برخوردار و نیازمند حفاظت، احیاء و توسعه می باشد. برای حفاظت از ارزش های شهری گذرهای تاریخی با معضلات این چنین، با تکیه بر معیارهای مستخرج از سند نارا و بیانیه سن آنتونیو در مورد اصالت و توصیه نامه نایروبی در باب یکپارچگی، چارچوب حفظ و سنجش اصالت و یکپارچگی شهر تاریخی در قالب نظام های شهری دسترسی، کالبدی، عملکردی و منظر بصری؛ تعریف کننده شخصیت شهر تاریخی مستخرج از منشور واشنگتن، تبیین شده است. راهبردهای تدوین شده به روش سوات، با این چارچوب موردسنجش قرارگرفته اند تا هرگونه مداخله و اقدام، بر اساس اولویت راهبردهایی که متضمن حفظ اصالت و یکپارچگی شهر هستند، انجام شود. ارزیابی راهبردها با چارچوب تبیین شده نشان می دهد، حفظ منظر شهری متناسب با زمینه و تقویت عناصر و الگوهای شاخص معماری در گذر و بافت پیرامون، راهکارهایی هستند که به دست یابی به هدف اصلی پژوهش که حفاظت از ارزش های شهری گذرهای تاریخی بر اساس دو معیار اصالت و یکپارچگی است، کمک می کند.

شهریار عدل در مقاله ای با عنوان «یک جفت کاشی دوآتشه یادبود از کاشان مورخ سال 711ق»، دو قطعه کاشی زرین فام مدوّر محفوظ در موزه سِور پاریس را مطالعه کرده است که بنا بر متن کتیبه مندرج در کاشی ها در ارتباط با یک بنای یادمانی شیعی در کاشان ساخته شده اند. یکی از کاشی ها که لبه ای برجسته شبیه نعل اسب دارد، روایتگر رؤیایی از سال 711ق است. طبق شرح رؤیای یادشده، امام علی(ع) و امام مهدی(عج) در سر راه هند به کاشان آمده اند و در آنجا امام علی(ع) دستور ساخت بنایی را صادر کرده است تا کسانی که نمی توانند به دیدار ایشان بروند، آن بنا را زیارت کنند. با وجود بررسی های صورت گرفته و از جمله اشاره به موقعیت کلی بنا، تاکنون خود بنا و جای دقیق آن شناسایی نشده است. لذا این پرسش ها قابل طرح است که آیا جفت کاشی زرین فام یادشده به بنایی مشخص اشاره دارند؟ و مهم تر اینکه اگر بنای یادشده قابل شناسایی است، کجا واقع شده و چه خصوصیاتی دارد؟ این مقاله در پی یافتن بنای یادشده و روشن کردن خصوصیات اصلی آن است. این مطالعه بر اساس روش تفسیری تاریخی به انجام رسیده است. برای این منظور، متن کتیبه ها و متون تاریخی مرتبط مطالعه و تفسیر می شوند؛ همچنین محدوده ای وسیع در شمال غربی حصار تاریخی شهر بررسی می شود تا امکان پاسخ دادن به پرسش ها فراهم شود. در ادامه، مکان دقیق بنایی در همان محدوده مطالعه و بقایای بنای یادشده با برخی نمونه ها مقایسه می شود تا خصوصیات دقیق تر و دوره تاریخی ساخت آن روشن شود. یافته های این تحقیق نشان می دهد که بنای گنبدخانه ای کوچک در شمال گورستان صالح آباد که در بیرون حصار کاشان قرار دارد، همان بنایی است که شرح حال ساخت آن بر روی کاشی زرین فام مورد نظر نوشته شده است. مطالعات صورت گرفته نشان دهنده رابطه میان دو کاشی منحصربه فرد یادشده و بنای گنبددار کوچکی در شمال حصار کاشان در محدوده صالح آباد است؛ جایی که بنای دیگری تا سال 1397 با عنوان قدمگاه وجود داشته است. دو کاشی یادشده از گزند حوادث در امان مانده اند تا بخشی از تاریخ فرهنگی و معماری کاشان را بازگو کنند و البته نقش و جایگاه محدوده ای در شمال حصار تاریخی شهر را در فرهنگ شیعی کاشان برای ما روشن کنند.

در سده اخیر و در شهرهای تاریخی، طرح های توسعه شهری ازجمله طرح های جامع و برنامه های ساخت خیابان مسبب مداخلات وسیع و مشکلاتی از جمله از بین رفتن یکپارچگی بافت شهری بوده اند. این مداخلات در محلات تاریخی نمود بیشتری پیدا کرده است؛ زیرا همواره یکی از مهم ترین ویژگی های این محدوده ها، ساختار یکپارچه و انسجام اجزای آن به محوریت مرکز محله بوده و مداخلات شهری بدون شناخت ساختارهای فضایی به چند پاره شدن بافت و از بین رفتن انسجام درونی آن منجر شده است. در این مقاله به طور خاص پیامدهای ساخت دو خیابان فاضل نراقی و علوی بر روی ساختار فضایی محله سلطان میراحمد کاشان و مرکز آن مطالعه می شود. براین اساس این مقاله در پی پاسخ دادن به این پرسش هاست که ساخت دو خیابان بیان شده چه پیامدهایی در ارتباط با ساختار فضایی محله داشته و چه آسیب هایی را به آن وارد کرده است. برای پاسخ دادن به این پرسش ها، محدوده مورد نظر در سه مقطع زمانی مختلف و با توجه به تغییرات ایجاد شده، مطالعه و وضعیت آن طی سه دوره یادشده مقایسه شده است. روش تحقیق به کار گرفته شده در این مقاله توصیفی_تاریخی است و بر مطالعه ساختار فضایی شهر استوار شده و درعین حال یافته های مبتنی بر تکنیک اسپیس سینتکس با وضعیت فضای شهری و دسترسی ها در سه دوره یادشده مقایسه  شده تا تصویر روشنی از تغییرات را آشکار کند. بنابراین برای دستیابی به تحلیلی دقیق از تغییرات رخ داده شده، مدل محوری شهر به کمک روش اسپیس سینتکس تحلیل شده و براین اساس داده ها در نرم افزارdepth Map  مورد واکاوی قرار گرفته اند.  تحلیل های صورت گرفته با تکیه بر ارزیابی دو متغیر انسجام و گزیده نشان می دهد که توسعه های شهری و ایجاد خیابان های جدید در درون و یا نزدیک محله سلطان میراحمد نتایج متفاوتی در پی داشته است. به نحوی که برخی از این خیابان ها توان بالقوه تبدیل شدن به هسته جدید در ساختار محله را پیدا کرده اند. از سوی دیگر در اثر تغییرات رخ داده شده، بخش های درونی محله و ازجمله مرکز تاریخی آن جایگاه خود را در ساختار فضایی محله، محدوده شهری پیرامون و کل شهر از دست داده و به مرکزی فرعی تبدیل شده اند.

ابوزید ابن محمد ابن ابوزید ازجمله هنرمندان کاشی ساز و سفالگر کاشان است که بیشترین رقم های باقی مانده بر روی آثار سده های میانه به او تعلق دارد. باوجود دامنه دار بودن کار هنری در برخی خاندان های هنرمند و صنعتگر کاشان در سده های میانه همچون خاندان ابوطاهر، تاکنون اطلاعاتی دقیق از هنرمند دیگری از تبار ابوزید به دست نیامده است. لذا این پرسش قابل طرح است که آیا فرد یا افراد دیگری از تبار او به کار هنری اشتغال داشته اند یا خیر؟ این مقاله با مطالعه آثار چوبی باقیمانده و ناشناخته از مسجد جامع برزک در پی شناسایی و معرفی هنرمند دیگری از خاندان یادشده است. روش تحقیق این مقاله توصیفی تحلیلی و با رویکرد تاریخی است و مطالعات آن به صورت میدانی شامل مراجعه به محل نگهداری آثار و مستندسازی آنها و همچنین مطالعات کتابخانه ای به انجام رسیده است. در ادامه، داده های به دست آمده از مطالعات میدانی و ازجمله خوانش کتیبه ها با مطالعات پیشین مقایسه و یافته ها تحلیل شده است. نتیجه مطالعات نشان می دهد که در سال 705 ه ق هنرمندی که در ساخت مسجد جامع برزک شرکت داشته است و دست کم به کار خطاطی و حکاکی روی چوب مسلط بوده خود را با نام محمدبن ابوزید معرفی کرده و در کتیبه منحصر بفردی، نسبش را تا ابوزید ابن محمد نیای خود برمی شمارد.

تحول در شیوه ساخت وساز و تغییر خصوصیت های ساختاری و کالبدی خانه ها در دهه های گذشته، شکل کلی آنها و در نتیجه منظر روستاها و شهرها را دگرگون کرده است. برزک که در نخستین سال های دهه هشتاد در تقسیمات کشوری به شهر تبدیل شد، باوجود اینکه چهره روستایی خود را حفظ کرده است، از این تغییرات مصون نمانده است. منظر شهری جدید با منظر طبیعی، هویت و فرهنگ منطقه همخوانی ندارد. برای پرهیز از تغییر منظر روستایی اصیل، مطالعه و فهم نمونه های اصیل باقیمانده در دسترس، و از همه مهم تر نمونه های مسکونی، ضروری است. در محله مصلی و در کرانه تپه قلعه، به عنوان قدیمی ترین هسته سکونتی برزک، نمونه نهایی باقیمانده است. این مقاله در پی پاسخ دادن به این پرسش است که خانه های محله یادشده چه خصوصیاتی و چه نوع سازماندهی را دارا هستند؟ این پژوهش به روش تفسیری تاریخی و براساس مطالعات میدانی و مستندسازی نمونه ها صورت گرفته است. نتایج مطالعه علاوه بر مستندسازی و معرفی برخی نمونه های منتخب و تبیین سازماندهی فضایی آنها نشان می دهد که خانه های محله از نظر مصالح و شیوه ساخت و همچنین شکل گیری و توسعه شباهت زیادی با یکدیگر دارند که در نتیجه به هماهنگی میان سیمای شهری و محیط و بستر طبیعی منجر شده است. علاوه براین، فضاهای هرخانه به گونه ای در ترکیبِ کلی قرار گرفته اند که نقشی وسیع در هماهنگی یادشده برعهده دارند. همچنین خانه ها خصوصیات مشترکی دارند که در چهار حوزه کلیِ روش و مصالح ساخت، سازماندهی خانه ها براساس محل قرارگیری و همجواری با معابر پیرامون و شیب زمین، سازماندهی خانه ها براساس ترکیب فضاها و همچنین نحوه گسترش و سیر شکل گیری آنها قابل دسته بندی است.

نقشه ای که «حسین علی معمار، تسلط کاشانی» در سال 1313 خورشیدی از باغ فین تهیه کرد  یکی از نخستین مستندنگاری ها درباره این باغ است. تفسیر این سند علاوه بر تبیین جایگاه آن را در میان منابع مربوط به باغ فین، وضعیت باغ را در دوره پهلوی و پیش از تعمیرات اخیر روشن می سازد. روش/ رویکرد پژوهش: داده های این تحقیق از بررسی منابع مکتوب، اسناد و نامه ها و دقت در نقشه مدنظر  گردآوری شده است. یافته ها و نتیجه گیری: نقشه حسین علی تسلط از باغ فین نقشه آسیب نگارانه است که به سفارش اداره مالیه کاشان برای برآورد مخارج تعمیرات باغ ترسیم شده است. این نقشه تأثیری فراگیر در شکل گیری سیمای متأخر باغ در سده اخیر داشته است.

بازار از دیرباز ازنظر اقتصادی و فرهنگی اجتماعی، مهم ترین بخش و هسته اصلی شهر کاشان بوده است. در طی یک صد سال اخیر با وقوع توسعه شهری، کاشان دچار دگرگونی های ساختاری مهمی شده که نتیجه آن گسستگی بازار از بستر شهری، به حاشیه رانده شدن آن و درنتیجه عدم رونق کسب و کار است. این تغییرات که به طور عمده با ساخت خیابان همراه بوده اند، باعث شده تا بخش هایی همچون بازار نو مسگرها تخریب شود و یا مانند بازار پانخل راه انزوا پیش بگیرد. هدف مشخص کردن تأثیر تغییرات ایجادشده ناشی از ساخت خیابان ها بر ساختار فضایی شهر و نقش بازار در آن ساختار است؛ لذا پژوهشی توصیفی تبیینی و ازنظر کاربست، کاربردی است. روش تحقیق به کار گرفته شده در این مقاله که بر مطالعه ساختار فضایی شهر استوار است و ترکیبی از روش های کمی و کیفی است، شامل سنجش پیکره بندی شهر بر اساس روش نحو فضا و همچنین مطالعه کارکردی بازار که نتایج آن در قالب رویکردی کل نگر و تفسیری و بر پایه خصوصیات تاریخی و نقش بازار و اجزاء آن در ساخت کلی شهر توصیف و تبیین می شوند. برای نیل به هدف، وضعیت ساخت فضایی شهر در سه دوره مختلف در طی سده حاضر بازسازی و مطالعه خواهد شد. یافته های این پژوهش نشان می دهد که از دهه 1300 تا دهه 1340 و با ساخت مجموعه ای از خیابان ها، جایگاه بازار در ساخت شهر منسجم، در آغاز این سده تضعیف شده است و مجموعه ای از خیابان های یادشده ساخت فضایی شطرنجی شکل جدیدی را شکل داده اند که نقش بازار در آن کم رنگ شده است. با ادامه تغییرات، هم توسعه شهر و ساخت فضایی جدید که به سوی غرب و جنوب غربی رشد یافته سبب شده بازار در نسبت با شهر تاریخی در انزوا قرار گیرد و هم بازار تحت تأثیر خیابان های پیرامون خود تغییرات وسیعی کرده است. به نظر می رسد تحت تأثیر چنین خیابان هایی، بازار از بافت شهری پیرامون خود منفک شده و عناصر و اجزاء بازار یکپارچگی اولیه خود را از دست داده اند.

بیان مسئله: شهر تاریخی نراق در سده اخیر به تدریج اقتصادِ مبتنی بر تجارت خود را از دست داده و از روزهای اوج فاصله گرفته است؛ با وجود این، ساختار تولیدی مبتنی بر کشاورزی و دامداری هنوز باقی مانده است. از این رو شهر، ارتباطی گسترده با حومه های زراعی خود دارد. کمبود آب، توسعه شهری ولو ناچیز و تغییر کاربری اراضی ناشی از ایجاد ساختارهای بزرگ از قبیل دانشگاه و مجموعه های کوچک و بزرگ صنعتی، مزارع، اراضی و باغ ها را در معرض خطر قرار داده است. این در صورتی است که بررسی های اولیه نشان از ارتباط گسترده میان اراضی زراعی با ساختار شهری نراق دارد. هدف: این مقاله در پی شناخت نقش و جایگاه مزارع و باغ ها در ساخت شهری نراق است و برای این منظور، پهنه قرارگیری مزارع، باغ ها و اراضی کشاورزی را در نسبت با هسته اولیه نراق و سیر توسعه تاریخی آن مطالعه خواهد کرد. روش تحقیق: روش تحقیق به کار رفته در این مقاله تفسیری_ تاریخی است و علاوه بر متون تاریخی، بافت و بستر شهری نراق نیز برای نیل به هدف تفسیر خواهند شد. در این راستا، پهنه های زیرکشت و اراضی کشاورزی مجاور شهر و محدوده های دورتر از بافت فیزیکی آن، در قالب نمونه هایی از مزارع مسکون و باغ ها شناسایی و مطالعه شده اند تا نسبت میان آنها با هسته اولیه شهر و توسعه های ثانوی آن روشن شود. نتیجه گیری: تحلیل یافته های این مقاله نشان می دهد که مزارع در الگوی خُرد استقرارِ خود، بهره گیری از منابع آبی، برنامه ریزی برای استفاده از زمین در جهت استقرار و توسعه یک استقرار امن و گسترش اراضی کشاورزی در راستای کاهش خطرات محیطی مانند سیلاب ها را فراهم می کرده اند. این الگو در مقیاسی کلان تر و در جهت توسعه و تبدیل هسته زراعی اولیه به زیستگاه و شهر ثانوی ادامه یافته و در عین حال با توسعه شهری به سوی شرق و در تبعیت از بافت و شکل مزارع و باغ های سوی شرقیِ زیستگاه اولیه هماهنگ بوده است.

بقعه امامزاده هارون بن موسی بن جعفر(ع) معروف به زیارتگاه پنجه شاه، در محله ای به همین نام در خیابان باباافضل کاشان واقع شده است. این بقعه در گذشته بخشی از مرکز محله پنجه شاه را تشکیل می داده است؛ مرکز محله ای که علاوه بر بقعه، عناصری چون آب انبار، کاروان سرا، عصارخانه، حمام آقاشاه، گذر یا بازارچه، مسجد و گورستان قدیمی را نیز شامل می شده است. مجموعه مرکز محله در سال ۱۳۸0 و با شماره ۵۹۳۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. قدیمی ترین تاریخی که در بنای بقعه دیده می شود، به سال 956ق بازمی گردد که بر دو قطعه کاشی محراب مانند نقش بسته و نشان از پیشینه کهن این محدوده شهری دارد. این مرکز شهری به دلیل احداث خیابان باباافضل و دگرگونی های ناشی از توسعه نامتوازن شهری دچار آسیب های جدی شده است؛ از جمله پاره ای از عناصر کهن مجموعه تخریب شده اند. در حال حاضر، بخش های باقی مانده نیز در وضعیت نابسامانی قرار دارند. این تغییرات، نقشِ مرکز محله در بستر شهری امروزی را مخدوش و درکِ وضعیت اصیل آن را نیز دشوار کرده است. هدف این مقاله، بازیابی آخرین وضعیت اصیل این مرکز شهری پیش از مداخلات دهه های اخیر است و مقاله در پی پاسخ دادن به این پرسش است که پیش از دگرگونی های وسیع ناشی از ساخت خیابان، مجموعه مرکز محله پنجه شاه چه طرح و ترکیبی داشته است. آگاهی از این وضعیت، درک ما را از یک مرکز محله کهن کاشان افزایش می دهد و امکان مطالعات تکمیلی در جهت حفاظت از ارزش های شهری این محدوده و مرمت آن را فراهم می کند. در این مقاله با روشی توصیفی تاریخی، عناصر و شواهد شهری و همچنین منابع مکتوب مطالعه و بررسی می شوند و از مقایسه آن ها با تصویرهای باقی مانده تلاش می شود طرح اولیه مرکز شهری یادشده بازیابی و ترسیم شود. مطالعات صورت گرفته نشان می دهد بنای اولیه و اصلیِ بقعه در درون گورستانی قدیمی شکل گرفته است. در دوره صفویه و قاجار، مجموعه مرکز محله و عناصر شهری آن تکمیل شده و این وضعیت تا ابتدای دهه 1330 باقی مانده است. پس از تغییرات و توسعه های شهری سده اخیر، گورستان به تدریج به بخش کوچکی در جوار بقعه تقلیل یافته و بخش هایی از مرکز محله نیز تخریب شده و یا راه زوال را پیش گرفته اند.

محله پاقپان در طی سال ها به دلیل ارتباط با بازار کاشان، وجود بقعه میرنشانه و آرامگاه محتشم، مورد توجه بوده است. امروزه این محله به مانند سایر محله های تاریخی دچار دگرگونی و تحول شده است، تحولاتی که به دلایل مختلفی نظیر احداث خیابان محتشم، ساخت و سازهای جدید و توسعه شهر حادث شده اند و به ویژگی ها و شکل اصیل این محله تاریخی آسیب وارد کرده اند. لذا این مقاله در پی یافتن پاسخ این پرسش ها ست که رخدادهایی یاد شده چه تحولاتی در محله پاقپان ایجاد کرده اند، این تحولات چگونه به کالبد و کارکرد این محله آسیب وارد آورده اند و درنهایت بر اصالت آن تأثیرگذاشته اند. روش پژوهش حاضر توصیفی و تحلیلی است، و برای دستیابی به اطلاعات از منابع کتابخانه ای و مطالعات میدانی استفاده شده است. هدف این پژوهش نیز شناخت ویژگی های محله پاقپان و نمایش تأثیرات مخربی است که تحولات بی برنامه شهری بر روی اصالت این محله گذاشته اند. بررسی های صورت گرفته در این مقاله برای شناخت و آسیب شناسی ویژگی های محله پاقپان بر اساس منشور واشنگتن شکل گرفته اند، و نشان می دهند که ویژگی های این محله که از آخرین شکل اصیل آن قابل شناسایی هستند، در مقایسه با وضع موجود، متحمل چه تغییرات و آسیب هایی شده اند. از طرفی برای ارزیابی اصالت محله پاقپان ویژگی های این محله با توجه به سند نارا و بیانیه سن آنتونیو نیز مورد داوری قرارگرفته اند. نتایج این پژوهش نشان می دهند که اصالت محله پاقپان بیشتر در محدوده شمالی این محله آسیب دیده است، و همچنین مطالعه بر روی مساحت تخریب های این محله نشان می دهد که امروزه نزدیک نیمی از کالبد اصیل آن از بین رفته است. این موضوع بر کارکرد محله نیز تأثیرگذاشته و قسمت هایی از آن به صورت مخروبه و بدون کاربری رها شده اند. ادامه این روند آسیب رسان به از میان رفتن کامل ویژگی های اصیل محله پاقپان منجر خواهد شد، و شناخت و خوانش شکل اصیل آن از شرایط موجود نیز غیرممکن می شود.

باوجود مطالعات متعدد، تأثیر باغ و عوامل شکل دهنده آن بر محیط پیرامون، ممکن است به خوبی مطالعه نشده باشد. این عدم شناخت در کنار عوامل دیگر، همواره باعث شده است تا قلمرو باغ ها نادیده گرفته شود و در اثر توسعه های شهری در نواحی حومه ای و همچنین توسعه زیرساخت ها آسیب ببیند و فهم ما را از الگوهای بومیِ زیست فرو کاهد و حفاظت از نمونه های باقی مانده را نیز دشوار کند. نمونه های پرشماری از باغ های حومه ای مرتبط با یک قنات، در مناطق کویری ایران و معمولاً در نواحی نزدیک تر به کوهپایه ها قابل شناسایی اند. این نوع از باغ های مرتبط با قنات و مظهرخانه آن تأثیر قابل توجهی بر محیط پیرامون خود داشته اند. به نظر می رسد رابطه این باغ ها با قنات و مظهرخانه آن و همچنین ارتباط این ترکیب با محیط پیرامون به پیدایش عناصر مشخصی در اطراف آن ها منجر شده است که در نسبت با یکدیگر، بر گِرد باغ اصلی قرار دارند. بنابراین پرسش های اصلی پژوهش این است که اجزاء و عناصر مورد نظر چه هستند و چگونه و با چه ساختاری با هم ترکیب شده اند. هدف این مقاله شناخت این عناصر و ویژگی هایی است که حاصل ترکیب عناصر یادشده در ساختاری مشخص اند. روش تحقیق، تفسیری تاریخی است و از راه بررسی میدانی و کتابخانه ایِ نمونه هایی از باغ های مرتبط با مظهرخانه میسر شده که کمتر در معرض تغییر و توسعه قرار گرفته باشند و درعین حال منابع نوشتاری و تصویری نیز اطلاعات کافی از محیط آن ها در اختیار قرار می دهند. علاوه براین، باغ هایی در انجام تحقیق مدنظر بوده اند که همچون باغ های حکومتی عناصر و ترکیب های یادشده به طور مفصل تری پیرامون آنها به کار گرفته شده اند. جست وجو در محیط پیرامونی این باغ ها و تفسیر داده هایی که متون و تصاویر در اختیار می گذارند، نشان می دهد علاوه بر آن عناصر مشترک و مشابه شامل باغ اصلی، جلوخان، خیابان، بناهای مرتبط با آب و مجموعه ای از باغ ها و خانه باغ ها که پیرامون این نوع از باغ ها وجود دارد، ساختار شکل دهنده مشترکی نیز پیرامون آن ها قابل بازیابی است. این ساختارِ متکی بر آب قنات، زیست و زراعت پیرامون باغ را میسر کرده و آن را با نواحی دیگر پیوند داده است.

نراق از دوران قاجار تا دهه های اخیر زیستگاهی با سه محله بوده است که در میان باغ ها و کشتزارها قرار داشته اند. در کنار عناصری همچون بازار و مسجد و تکیه، خانه ها بخش مهمی از محلات را تشکیل می داده اند. زیرا هم کوچکترین واحد شکل دهنده زیستگاه محسوب می شوند و هم فرهنگ سکونت و خصوصیات زیست در آن منطقه را نمایش می دهند. سکونتگاه کهن نراق طی یک سده اخیر با آسیب ها و چالش های پرشماری روبرو شده است. علاوه بر این، خانه ها نیز به دلایل مختلف ازجمله توسعه و همچنین ضعف ناشی از بهره گیری از فنون ساخت و ساز روستایی و مصالح محلی همواره در معرض تخریب و دگرگونی بوده اند، آنچنان که بیم آن می رود که الگوهای بومی سکونت در نراق فراموش شوند. حفاظت از یک زیستگاه کهن علاوه بر مراقبت از اجزا و عناصری همچون بازار، نیازمند توجه عمیق به محلات و همچنین خانه به عنوان عنصر اصلی شکل دهنده محلات است. این توجه متضمن شناخت خصوصیات خانه و ازجمله انواع و گونه هایی است که قابل شناسایی هستند. لذا این مقاله درپی پاسخ دادن به این پرسش اصلی است که گونه های معماری مسکونی در سکونتگاه نراق چه بوده و چه ویژگی هایی داشته اند؟ براین اساس مقاله به دنبال تعریف یک گونه شناسی از بخش عمده ای از خانه های نراق است که از دوره قاجار به بعد ساخته شده اند. روش تحقیق در این مقاله تفسیری تاریخی است و اطلاعات عمدتاً برپایه مطالعات میدانی و درحین برداشت و مستندسازی جمع آوری شده اند. در این راستا تمام خانه های تاریخی موجود در محلات که امکان تهیه نقشه معماری آن ها میسر بوده، برداشت شده و تجزیه و تحلیل نمونه ها برپایه مهم ترین فضاها و ترکیب آن ها در جهت شکل گیری اندام های اصلی خانه صورت گرفته است. براساس مطالعات انجام گرفته مبتنی بر نحوه ترکیب ریزفضاها در یک نظام کلی، سه گونه اصلیِ «رسمی» مشابه مساکن مناطق شهری، «بومی» مشابه مساکن روستایی منطقه و «بینابین» و پنج زیرگونه قابل شناسایی است. زیرگونه های «رسمی دارای حیاط مرکزی»، «رسمی خانه باغ» و «رسمی ترکیبی» زیر مجموعه گونه اصلی رسمی بوده و زیرگونه های «بومی منفرد» و «بومی اشتراکی» زیرمجموعه گونه بومی محسوب می شوند.

محله طمقاچی ها یکی از محله های تاریخی کاشان است که به دلیل قرارگیری در کنار عناصر مهمی از شهر همچون دروازه سوق و بازار و همچنین به سبب وجود بناهای باارزش، جایگاهی ویژه در شهر تاریخی دارد. این محله به دلیل تغییرات شهری نظیر توسعه شهر، ساخت وسازهای جدید و احداث خیابان ها، به ویژه احداث خیابان باب الحوائج، دچار آسیب ها و مشکلات فراوانی شده است. لذا این پرسش ها قابل طرح است که ساخت خیابان یادشده و تبعات ایجادشده در پی آن، به چه تغییراتی در این محله منجر شده، دامنه این تغییرات و مداخلات چیست و چه آسیب های ثانوی به ویژه بر اصالت و یکپارچگی محدوده شهری در پی داشته اند. روش این پژوهش توصیفی تحلیلی است و عمده اطلاعات بر اساس مطالعات کتابخانه ای و میدانی حاصل شده اند. هدف این مقاله نیز واکاوی و بازنمایی تأثیرات مخرب تحولات شهری یادشده بر روی محله طمقاچی هاست. مطالعات صورت گرفته در این تحقیق که بر مبنای منشور حفاظت شهری صورت گرفته، گویای از بین رفتن یکپارچگی و شخصیت اصیل این محله تاریخی است. این موضوع به ویژه با مقایسه وضعیت کنونی محله با آخرین وضعیت اصیل مندرج در تصویرهای هوایی آشکار می شود. این مقایسه نشان می دهد که چگونه تغییرات ایجادشده در ترکیب عناصری که به یک محدوده شهری شکل می بخشیده اند و همچنین دگرگونی در عناصری که معرف هویت یک منطقه تاریخی هستند، در نهایت بر اصالت محله طمقاچی ها تأثیر گذاشته و آن را به شدت تضعیف کرده است. از جمله با از بین رفتن ارزش های اصیل، محله امروزی فاقد ویژگی های برجسته و شاخصی است که به آن اهمیت و شخصیت می بخشیده است. علاوه بر این مطالعات نشان می دهد که در اثر تغییرات ایجادشده و با وجود ساخت خیابان باب الحوائج، یکپارچگی محدوده شهری مورد نظر تضعیف شده، به طوری که محله جایگاه خود را در ساخت فضایی شهر از دست داده و منزوی شده است.  شهر تاریخی، کاشان، محله طمقاچی ها، اصالت، یکپارچگی.  

شکل و طرح باغ بخش مهمی از خصوصیات آن را بازنمایی می کند. باوجود این، معمولاً گوناگونی طرح باغ دست کم به اندازه اهمیتی که دارد مورد توجه قرار نمی گیرد. مطالعه باغ های موجود و یا اسناد و مدارک باغ هایی که زمانی وجود داشته اند، ازجمله راه های اصلی برای شناخت گونه های مختلف باغ است. اما با توجه به اینکه بسیاری از باغ ها تخریب شده اند، فهم باغ سازی برخی دوره ها به راحتی میسر نیست. در نبود نمونه های یادشده، متون تاریخی و ادبی با بازنمایی تصویری از باغ، زمینه ای برای مطالعه فراهم می کنند. براین اساس هدف این مقاله بازیابی تصویر باغی است که عطار حین توصیف داستان رابعه به طور ضمنی آن را شرح داده است. این مقاله در پی پاسخ به این پرسش ها است که طرح کلی باغ حارث که صحنه رابطه دو شخصیت مد نظر شاعر است، چگونه است و براساس توصیفات شاعر، این باغ چه عناصری را شامل می شود. مقاله با تفسیر متن در پی پاسخ دادن به پرسش های تحقیق است و تصویر بازیابی شده براساس تفسیر متن شعر با تصویرهای دیگر مقایسه خواهد شد. مطالعات صورت گرفته نشان می دهد که باغ حارث از دو بخش تشکیل شده است و این دو بخش از طریق یک عمارت به هم متصل می شده اند. باغ بخشی بیرونی و عمومی داشته که در جلوی عمارت طاق قرارگرفته بوده است. این باغ، باغی خصوصی نیز داشته که دربردارنده کوشک و چمن یا خیابانی می شده که حوضی بر سر راه خود داشته است. بررسی ها نشان می دهد که این باغ خصوصی احتمالاً ساختاری طولی داشته و بی شباهت به باغ توصیف شده توسط«هروی» در سده های بعد نیست.