رضا نوری شادمهانی

نگاره های ایران منابعی هستند که ساختار و آرایه های بناهای ایران را به خوبی بازتاب می دهند. بنابراین در مقام منابع مکمل در مطالعه معماری ایران باید به آن ها رجوع و کمبودهای اطلاعاتی را جبران کرد. با چنین نگرشی، در این مقاله، آرایه (آذین) گچی که در نگاره های بهزاد و میرک ، نگارگران مکتب نقاشی هرات، بازتاب یافته، بررسی و تحلیل شده است. مقاله حاضر نشان می دهد که نه در نگاره های تیموری و نه در بناهای باقی مانده از این عصر، تنگ بری وجود نداشته، بلکه آرایه ای که در نگاره ها ترسیم و در بناهای تیموری ایجاد شده، «محراب بری» است. اگر نمای تنگ بری ها شبیه تنگ و صراحی است، شکل نمای طاقچه های محراب بری شبیه محراب است. بنابراین با در نظر گرفتن شکل محراب، این آرایه گچی را محراب بری نامیده اند. بر پایه تحلیل نگاره ها و خوانش متون تاریخی می توان گفت محراب بری آذینی برای آراستن عمارات مجلل همچون کاخ ها، کوشک ها، آرامگاه ها و نیز مکانی برای به نمایش گذاردن اشیاء نفیس در برابر دیدگان مشتاق در عصر تیموری بوده است. برخی عمارات سلطنتی را که دارای آرایه گچی محراب بری بوده اند، می توان چینی خانه نامید.

بنای حوضخانه سرکوچه یخچال در مرداد 1394، طی عملیات عمرانی شهرداری مرکزی شهر آران وبیدگل در بخش مهمی از بافت تاریخی این شهر، به صورت اتفاقی کشف شد. هرچند عملیات خاک برداری باعث تخریب بخشی از بنا شده بود،تیم کاوش ادامه مراحل کشف این بنا را بر عهده گرفتند. این کاوش با دو هدف اصلی انجام شد: 1. نجات و بررسی مطالعاتی بنای در حال تخریب؛ 2. بررسی کارکرد و اهمیت بنا (هم به صورت منفرد و هم به عنوان عنصری از بافت تاریخی شهر). در این مقاله تلاش شده است در مرحله اول، این بنا به صورت دقیق توصیف شود و در مرحله دوم، به بحث درباره تاریخ گذاری و تحلیل کاربری بنا پرداخته شود. کاوشگران برای رسیدن به اهداف موردنظر، افزون بر کاوش محوطه براساس اصول کاوش در بافت شهری، به بررسی بافت تاریخی محله سرکوچه یخچال و محلات اطراف، به ویژه بناهای پیرامون حوضخانه پرداختند؛ همچنین حفر دو ترانشه مجزا از بنا و بررسی و تحلیل فضاهای مختلف بنا و نیز یافته های گوناگون کاوش، ازجمله مراحل بعدی در راستای نیل به اهداف اصلی بود. مواد موردبررسی در این کاوش، یافته های فرهنگی مکشوف در بنای حوضخانه و دو ترانشه حفرشده است. این کاوش از آن جهت اهمیت بسزایی دارد که نخستین کاوش باستان شناسی در بافت شهری آران وبیدگل است و یکی از شاخص ترین و ناشناخته ترین فضاهای معماری در بافت شهرهای کویری، یعنی حوضخانه ها را معرفی می کند. در پایان این مقاله، بنای حوضخانه به عنوان سازه ای آبی با کاربری چندگانه معرفی می شود و براساس داده های به دست آمده از کاوش که بخش گسترده ای از آن ها خارج از کانتکست اصلی کشف شده اند، درخصوص قدمت بنا اظهار نظر قطعی نمی شود. 

مزرعه نجف آباد در هفت کیلومتری شمال شهرستان آران وبیدگل و در حاشیه غربی دشت کویر و جنوب دریاچه نمک قرار گرفته است. در این مزرعه، محوطه ای به ابعاد ۸۰۰ متر طول (شرقی غربی) و 594 متر عرض )شمالی جنوبی( از سوی شهرداری مرکزی آران وبیدگل برای انتقال کارگاه های مشاغل مزاحم شهری خریداری شده است. براساس نظر کارشناسان اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی این شهرستان، این قطعه خریداری شده، مشکوک به محوطه تاریخی بود. بدین سبب برای حل این مشکل و رفع اختلاف میان اداره میراث فرهنگی و شهرداری آران وبیدگل، انجام پروژه گمانه زنی باستان شناسی ضروری بود. پرسش اصلی کاوشگران آن بود که حجم گسترده داده های سطحی می تواند گواه وجود یک محوطه تاریخی در این محدوده باشد؟ بدین منظور این گمانه زنی با هدف روشن ساختن ماهیت محوطه و گاه نگاری احتمالی آن آغاز شد. بر این اساس، پس از بررسی کل دشت و بررسی پیمایشی محوطه، با درنظرگرفتن احتمالات گوناگون، یازده گمانه حفر شد. پس از اتمام پروژه گمانه زنی روشن شد هیچ کدام از گمانه ها دربردارنده سازه معماری یا لایه فرهنگی نیستند، اما در همه آن ها لایه های خاکرفت و آبرفت بخش اصلی لایه بندی گمانه ها را در برمی گیردنتیجه نهایی آنکه به احتمال فراوان، حجم وسیع داده های باستان شناسی سطحی در این محوطه، در اثر سیلاب های سالیان متمادی از مناطق بالادست به این دشت منتقل شده است.

"باستان شناسی دوره اسلامی ابزاری است برای شناخت ودرک بهتر جهان اسلام که ازچهارده قرن پیش در سه قاره - از اسپانیا تا اندونزی- همچنان زنده است. تعریف فوق دو ویژگی بسیارمهم باخود حمل می کند: اول اینکه، باستان شناسی اسلامی، سرزمین های گوناگون با ساختارهای اقلیمی، فرهنگی وتاریخی کاملاً متفاوتی را دربرمی گیرد. دوم آنکه، باستان شناسی اسلامی آثارفرهنگی جهانی همچنان زنده وپویا راموردبررسی قرارمی دهد. و دو ویژگی مذکور، استعداد وقابلیت بالقوه ای را درجهت جذب گردشگر دراختیار کشورهای اسلامی قرار می دهد که با اندکی تلاش و برنامه ریزی میتوان آنرا به فعلیت رساند. دراین مقاله، این دوویژگی باستان شناسی اسلامی مورد بررسی قرار می گیرد. "