کاشان شناسی

در اواخر قرن دهم هجری قمری، با آغاز حکومت شاه عباس اول و انتخاب اصفهان به عنوان پایتخت، جلوه ای از باغ های تاریخی در مناطق ییلاقی مجاور این شهر نمود پیدا کرد. باغ تاریخی عباس آباد نطنز نیز از آن گونه است. پیدایی باغ هایی این چنین، به منظور ایجاد تفرجگاه تابستانی و همچنین اقامتگاه موقت شاه و همراهانش در طی سفر از مسیر اصفهان به مقاصدی چون شمال کشور بوده است. پژوهش پیش رو براساس منابعی ازجمله اسناد مکتوب تاریخی و تصویری، کتب، نسخ خطی و نیز مطالعات میدانی شکل گرفته است. از مراجع پایه ای که نگارندگان از آن بهره جسته اند، می توان به مطالعات میدانی کلایس و سفرنامه دن گارسیا دسیلوا فیگوئروا  اشاره کرد. این جستار در پی خوانش بستر باغ به منظور شناخت بهتر اثر تلاش کرده و نتایج آن در فهم دقیق تر راهگشا بوده است. آنچه از شواهد تاریخی برمی آید، ساختار بستر باغ است که قریه ای متشکل از باغ، مزارع، معدن، قبرستان و قلعه را مشخص می کند. قلعه نقش سکونتگاه اولیه ساکنان عباس آباد را داشته است که با مهاجرت اهالی عباس آباد به روستای صالح آباد، زمینه ای برای متروک ماندن این مکان فراهم می شود. در این مقاله، به جایگاه ییلاقی و میراث کشاورزی نطنز با توجه به بازتاب آن در این باغ تاریخی توجه شده است که حاصل آن گونه ای از باغ ایرانی با طرح باغ مزرعه را نشان می دهد. این طرح مرکب از باغ رسمی و زمین های زراعی با حصارهای جداگانه است که دلایل شکل گیری شان مورد بررسی قرار گرفت. از آنجایی که از باغ عباس آباد در متون تاریخی کمتر سخن رانده شده است، به بررسی راه های منتهی به باغ در دو دوره صفوی و قاجار پرداخته شد. در این پژوهش، نحوه آب رسانی و همچنین شناخت گونه های گیاهان باغ با نگاهی به اسنادی از مکاتبات مالکان باغ و سازمان اوقاف موردمطالعه قرار گرفت.

در میان الگوهای مختلف معماری، بازشناسی الگوهای معماری باغ در منطقه کاشان، اهمیت بسزایی دارد. این پژوهش در جست و جوی آن است که الگوها و بسترهای سازنده معماری باغ عمارت فرح آباد را بازشناسی کند. در این باره، با دو پرسش اصلی مواجهیم: نخست آنکه چه الگوهایی در شکل گیری معماری باغ عمارت فرح آباد اثرگذار بوده است؟دوم آنکه با توجه به قرابت هایی که میان الگوی معماری باغ عمارت فرح آباد و معماری باغ فین کاشان وجود دارد، آیا می توان باغ فین را الگو و مبنای شکل گیری باغ عمارت فرح آباد دانست؟ «جهت گیری ساخت»، «نظم آب»، «نظم گیاه»، «سلسله مراتب»، «جانمایی عناصر» و «معماری عمارت» متغیرهایی هستند که پژوهش بر مبنای آن شکل گرفته است. در حوزه روش شناسی، پژوهش مبتنی بر روش کیفی، به مقایسه تطبیقی باغ فرح آباد با چهار باغ همجوار پرداخته و سپس از طریق قیاس میان نظام های سازنده این باغ با باغ فین، به بازشناسی الگوهای معماری باغ فرح آباد پرداخته است. یافته های تحقیق مبین آن است که باغ فین به عنوان یک کهن الگوی شناخته شده، مبنای طراحی باغ فرح آباد بوده است. هر دو باغ در طول تاریخ حیات خود، حاکم نشین بوده و این ویژگی در کنار نظم های چهارگانه اشاره شده، فرضیه الگوبرداری بسترهای شکلی و فرمی باغ فرح آباد از باغ فین را قوّت می بخشد. 

باغ محوطه ای است محصور، ساخت انسان با بهره گیری از گل و گیاه، درخت، آب و بناهای ویژه که در کل، موجودیتی یکسان می شود. طبق منشور فلورانس۱ باغ تاریخی به عنوان یک اثر معماری محسوب می شود و تلفیقی است از منظر و معماری که تابع آب وهوا و اقلیم مکانی است که در آن قرار دارد. شهرستان نطنز در مرکز فلات ایران قرار دارد و از یک جهت منحصربه فرد است. از یک طرف در منطقه ای خشک و کویری قرار دارد و از طرف دیگر به دلیل وجود رشته کوه های کرکس، چه به دلیل وجود آب وهوای مساعد و لطیف و وجود وحوش و پرندگان و آب فراوان و نیز موقعیت جغرافیایی مناسب آن، از دیرباز تاکنون موردتوجه پادشاهان و امرا بوده، به ویژه در دوره صفوی، شاهان این سلسله توجه خاصی به این خطه داشته و این منطقه در حکم شکارگاه و منزلگاه تابستانی آن ها بوده است. در متون تاریخی و سفرنامه ها به دفعات از این باغ یاد شده است و می توان تاریخ دقیق احداث آن را تعیین کرد. هدف مقاله، مطالعه و شناخت یکی از باغ های منحصربه فرد کلاسیک دوره صفوی و چگونگی شکل گیری آن در بستر تاریخ است که در راستای حفظ این اثر ملی می باشد و نیز هرچه بیشتر بر غنای مفهوم و ارزش باغ ایرانی۲ می افزاید. در این مقاله، نخست به بررسی کلیات و منطقه و مکان قرارگیری باغ و سپس به جزئیات پرداخته شده است. همچنین معماری اثر و خصوصیات اجزای آن بررسی شده و باغ های دیگر نطنز که هم عصر باغ تاج آباد است نیز مورد بررسی قرار گرفته است. روش تحقیق به دو صورت انجام شده است: ۱. کتابخانه ای یعنی مراجعه به کتابخانه، کتب، عکس ها و نقشه ها؛ ۲. روش میدانی یعنی مراجعه به خود سایت، ارائه و تهیه دیتیل ازجمله نقشه ها، کروکی، برداشت و مصاحبه با افراد بومی و محلی.

تا همین چند دهه اخیر در اقصی نقاط ایران، باغ هایی با سبک و سیاق باغ سازی ایرانی و به سنت پیشین، ساخته و پرداخته شده اند. بسیاری از این باغ ها در مناطق روستایی و اطراف محدوده شهرهای ایران استقرار یافته و هنوز پابرجا هستند. به همین سبب، شناخت و مطالعه باغ های روستایی در گوشه کنار ایران حائز اهمیت است. این مقاله ضمن شناسایی و معرفی باغ کاشانی به عنوان یکی از باغ های روستایی خانی ایران در منطقه راوند کاشان، تلاش می کند تصویری خوانا از فضاهای ساختاری و کالبدی سامان یافته فضایی باغ مذکور ارائه دهد تا با استفاده از آن ها امکان بازیابی شکلی و ساختاری باغ مورد پژوهش فراهم شود. در این پژوهش، سعی شده تا با مراجعه به مصداق موردبررسی و نیز مطالعات میدانی صورت گرفته از منابع مکتوب و اسناد تاریخی نیز برای کسب نتیجه مناسب استفاده شود. باغ کاشانی در قصبه راوند واقع شده و به یکی از خوانین و متمولان محلی متعلق بوده است. عمده فضای باغ به صورت محوطه باز بوده و محوطه آن کاملاً از حدود مشخصی برخوردار است؛ به گونه ای که به راحتی از محیط اطراف مشخص است. این با غ واجد عمارتی در درون و حاشیه است. باغ کاشانی با مساحتی بالغ بر 5/2 هکتار و با شیبی کمتر از یک درصد (در حدود 03/0 درصد) بوده که نشان دهنده بستر بسیار هموار محدوده استقرار باغ مذکور است. این باغ به شکل متوازی الاضلاع است و با کوشکی نزدیک به بخش انتهایی باغ در بستری هموار و با شیب بسیار کم، سازمان و ساختار فضایی منظمی را ارائه می دهد.

موضوع تحقیق، مزارع مسکون تاریخی است که با مزارع غیرمسکون و کشاورزی، تفاوت اساسی دارد. کاشان (قاسان) در گذشته مزارع و روستاهای متعددی داشته؛ ازجمله نیاسر که نام آن در اسناد تاریخی، جزو یکی از ضیعات قاسان آمده است. این پژوهش توانست 27 باب مزرعه مسکون را براساس این اسناد شناسایی کند. مطالعات در سه قالب نگرش سنجی، مطالعات کالبدی و سندپژوهی بر روی مزارع شناسایی شده، ادامه یافت و معیارهای شش گانه ای نیز برای تدقیق، ملموس سازی و جهت دهی به تحقیق تعیین شد؛ و با اتکا به آن ها مزارع مسکون تاریخی اربابی نظیر سورآباد، بالاعباس آباد، بارونق، خنچه، اتابکی، خاتون و لنگان انتخاب شدند. هفت مزرعه مطالعه شده در حومه و درون حریم نیاسر واقع شده اند و دارای شباهت ها و تفاوت هایی با یکدیگرند. پاسخ به سؤالاتی همچون زمان ظهور و نضج مزارع و همچنین میزان تأثیرگذاری آن ها بر امور مختلف جاری در قرون مختلف، نیازمند تحقیق و پژوهش کامل تری است اما پاسخ به مواردی چون نحوه تمیز مزارع مسکون اربابی با سایر مزارع و مجتمع های زیستی نیاسر، در این مقاله مورد چالش قرار گرفته است. نتیجه مطالعات پیش رو نشان می دهد که این مزارع قابل تمیز و شناخت هستند و در اقصی نقاط کشور براساس نیاز اربابان و رعیت ها برای پاسخگویی به مسائل اقتصادی و امنیتی کشور برپا می شدند و شکل گیری و حفاظت و اضمحلال آن ها نیز تابعی از مسائل اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، امنیتی، زیست محیطی و اقلیمی بود. همه موضوعات اشاره شده مانند سرفصلی کوچک، از یک موضوع پژوهشی بزرگ است که نیازمند مکاشفه و تفسیر بیشتر اسناد تاریخی، حقوقی و قضایی در کنار بررسی میدانی و نگرش سنجی است.

بنای حوضخانه سرکوچه یخچال در مرداد 1394، طی عملیات عمرانی شهرداری مرکزی شهر آران وبیدگل در بخش مهمی از بافت تاریخی این شهر، به صورت اتفاقی کشف شد. هرچند عملیات خاک برداری باعث تخریب بخشی از بنا شده بود،تیم کاوش ادامه مراحل کشف این بنا را بر عهده گرفتند. این کاوش با دو هدف اصلی انجام شد: 1. نجات و بررسی مطالعاتی بنای در حال تخریب؛ 2. بررسی کارکرد و اهمیت بنا (هم به صورت منفرد و هم به عنوان عنصری از بافت تاریخی شهر). در این مقاله تلاش شده است در مرحله اول، این بنا به صورت دقیق توصیف شود و در مرحله دوم، به بحث درباره تاریخ گذاری و تحلیل کاربری بنا پرداخته شود. کاوشگران برای رسیدن به اهداف موردنظر، افزون بر کاوش محوطه براساس اصول کاوش در بافت شهری، به بررسی بافت تاریخی محله سرکوچه یخچال و محلات اطراف، به ویژه بناهای پیرامون حوضخانه پرداختند؛ همچنین حفر دو ترانشه مجزا از بنا و بررسی و تحلیل فضاهای مختلف بنا و نیز یافته های گوناگون کاوش، ازجمله مراحل بعدی در راستای نیل به اهداف اصلی بود. مواد موردبررسی در این کاوش، یافته های فرهنگی مکشوف در بنای حوضخانه و دو ترانشه حفرشده است. این کاوش از آن جهت اهمیت بسزایی دارد که نخستین کاوش باستان شناسی در بافت شهری آران وبیدگل است و یکی از شاخص ترین و ناشناخته ترین فضاهای معماری در بافت شهرهای کویری، یعنی حوضخانه ها را معرفی می کند. در پایان این مقاله، بنای حوضخانه به عنوان سازه ای آبی با کاربری چندگانه معرفی می شود و براساس داده های به دست آمده از کاوش که بخش گسترده ای از آن ها خارج از کانتکست اصلی کشف شده اند، درخصوص قدمت بنا اظهار نظر قطعی نمی شود.