مسائل اجتماعی ایران

علم پدیده ای اجتماعی است، از این رو از اجتماع کنشگران فعال در عرصه علم به نام اجتماع علمی یاد می شود. اینکه بین سرمایه علمی و اجتماع علمی چه رابطه ای وجود دارد موضوع این مقاله است. در این مقاله سعی شده با استفاده از نظریه هبیتاس و میدان بوردیو به این سؤال پاسخ داده شود. از این رو با پروبلماتیک کردن موضوع در حوزه رشته علوم اجتماعی، اجتماع علمی رشته جامعه شناسی به عنوان جامعه هدف انتخاب شده و با تمامی اساتید این رشته به تعداد 163 نفر در دانشگاه های مستقر در کلان شهر تهران مصاحبه شد. یافته ها نشان داد که میزان سرمایه اجتماعی و سرمایه فرهنگی به مثابه دو مؤلفه سازنده اجتماع علمی رشته جامعه شناسی از وضعیت نسبتاً خوبی برخوردار است و بین این دو مؤلفه و سرمایه علمی همبستگی مثبت وجود دارد. نتایج این تحقیق نشان داد که در دانشکده های دولتی علوم اجتماعی در تهران مجموع استادانی حضور دارند که در میدان دانشگاه، به تعبیر بوردیویی آن، با سرمایه های فرهنگی و علمی و نمادین نشئت گرفته از بینش جامعه شناسی و از طریق فعالیت علمی و چاپ و نشر آثاری که مبین وجود سرمایه علمی است کارنامه ارزشمندی را معرفی کرده و گفتمان آکادمیکی را در این حوزه شکل داده اند.

هدف پژوهش حاضر بررسی تأثیر متغیرهای جمعیت شناختی بر سطوح چهارگانه شکاف دیجیتالی مدل ون دایک شامل دسترسی مادی و فیزیکی، دسترسی انگیزشی، سواد و مهارت دیجیتالی و استفاده متداول است. حجم نمونه شامل 600 نفر از شهروندان شهر رفسنجان بود و داده ها به وسیله پرسش نامه محقق ساخته گردآوری شده و با نرم افزار SPSS تجزیه و تحلیل شدند. نتایج حاصل از پژوهش نشان داد که متغیرهای جنسیت و وضعیت تأهل بر دو سطح شکاف دیجیتالی تأثیرگذارند. متغیر جنسیت بر دسترسی مادی و فیزیکی و سواد و مهارت دیجیتالی تأثیرگذار است؛ به طوری که دسترسی مادی و فیزیکی و سواد و مهارت دیجیتالی در مردان بیش از زنان است. وضعیت تأهل نیز بر دسترسی انگیزشی و سواد و مهارت دیجیتالی تأثیرگذار است که طبق آن، دسترسی انگیزشی و سواد و مهارت دیجیتالی در افراد مجرد بیش از افراد متأهل است. سایر متغیر های جمعیت شناختی شامل سن، میزان تحصیلات، وضعیت شغلی و میزان درآمد بر سطوح چهارگانه شکاف دیجیتالی است. افرادی که در محدوده سنی 20 تا 40 سال قرار دارند دارای دسترسی مادی و انگیزشی، سواد و مهارت دیجیتالی و استفاده متداول بیشتری هستند و با افزایش سن دسترسی ها کاهش و شکاف دیجیتالی افزایش می یابد. درخصوص متغیرهای جمعیت شناختی شغل، تحصیلات و درآمد افرادی که پایگاه اقتصادی و اجتماعی بهتری دارند یعنی تحصیلات بیشتر، درآمد بیشتر و شغل بهتری دارند دارای دسترسی های بیشتری هستند و در واقع شکاف دیجیتالی با افزایش تحصیلات و درآمد افراد کاهش می یابد. یافته ها دلالت بر آن دارند که شهروندانی که به لحاظ سنی جوان تر هستند، دارای شغل بهتر با درآمد بیشتر و سطح تحصیلات بالاتری نسبت به سایر شهروندان به فناوری های ارتباطی و اطلاعاتی مانند رایانه و اینترنت دسترسی بیشتری دارند و به طور روزمره از این فناوری ها استفاده بیشتری می کنند و در مقابل افراد مسن تر دارای تحصیلات کمتر و درآمد پایین تر دسترسی و استفاده کمتری از فناوری های دارند. در نهایت این گونه می توان نتیجه گرفت که متغیر های جمعیت شناختی در ایجاد و گسترش شکاف دیجیتالی نقش تعیین کننده ای را ایفا می کنند.

هدف این مطالعه، مقایسه و تحلیل ایدئال های ازدواج و فرزندآوری دو نسل مادران و فرزندان در شهرستان سنندج است. روش تحقیق مبتنی بر تحلیل ثانویه کمّی است و داده ها از پیمایش ایدئال ها و رفتارهای باروری سنندج در سال 1393 اخذ شده و اطلاعات مربوط به 210 نفر از مادران و 210 نفر از فرزندان (107 پسر و 103 دختر) هرگز ازدواج نکرده خانوارهای پیمایش مذکور مورد تحلیل قرار گرفت. نتایج این مطالعه اگرچه بیانگر تشابه نسبی نگرش پاسخگویان در مورد برخی از مقدمات ازدواج می باشد، اما مؤید تفاوت های محسوس میان نسلی و بعضاً درون نسلی در سایر نگرش ها و ایدئال های ازدواج و فرزندآوری است. از یک طرف، فرزندان در مقایسه با مادران تمایل کمتری به ازدواج خویشاوندی دارند، تعداد فرزند کمتر و با فاصله گذاری بیشتر را ایدئال می دانند و ارزش کمتری برای فرزند قائلند. از طرف دیگر، نگرش فرزندان دختر در مقایسه با همتایان پسر در این زمینه ها متفاوت تر و امروزی تر به نظر می رسد. بخشی از تفاوت های مشاهده شده در ایدئال ها را می توان به تفاوت افراد در ویژگی های زمینه ای از جمله تحصیلات، سن، محل سکونت و وضعیت اشتغال نسبت داد که با مباحث نظری تغییرات ساختاری و یافته های مطالعات پیشین همسو است.

کشور ایران میزبان تعداد زیادی از مهاجران افغان است. سخنان و مصاحبه های مسئولین، خبرهای مختلف اجتماعی و فرهنگی رسانه ها و گفت و گوهای جاری مردم نشان می دهد که بخشی از مردم مشکلات اشتغال کشور را ناشی از حضور افغان های مقیم ایران و اشغال بازار کار توسط آنها می دانند. به همین منظور براساس پارادایم تفسیری و نظریه زمینه ای و با استفاده از نمونه گیری نظری، 22 نفر از جوانان مقیم شهر شیراز انتخاب شدند و با آنها مصاحبه عمیق صورت گرفت. نتایج تحقیق با استفاده از کدگذاری باز، محوری و گزینشی در قالب 218 کد اولیه، 48 مفهوم و 14 مقوله فرعی دسته بندی شد. این مقولات در قالب یک مقوله هسته نهایی تحت عنوان «سود و زیان های سرخوردگی زا» ارائه گردید. در این میان، فرایندهایی که منجرشده است جوانان ایرانی افغان ها را مسئول بیکاری خود بدانند (شرایط علی)، به صورت روایت پژوهانه ارائه شده است. به طوری که جوانان ایرانی در یک فرایند سود و زیان اقتصادی (پدیده مرکزی) حضور آنان را بسیار منفی ارزیابی می کردند. وضعیت اقتصادی کشور و سرمایه فرهنگی و اجتماعی مشارکت کنندگان (شرایط زمینه ای و مداخله گر) هم این امر را تقویت می کرد. تا جایی که حضور آنان سرخوردگی عاطفی (استراتژی ها) آنان را منجر می شد و از جانب دیگر سعی می کردند در قالب کمپین هایی آنها را از محیط کار دور کنند (پیامدها). این فرایند در مدل پارادایمی و نظریه کوچک مقیاس به صورت شماتیک ترسیم شده است.

مقاله حاضر در پی درک نوع جدیدی از مهاجرت ها در شهرستان کوهدشت است؛ مهاجرت به تهران برای انجام کارهای مجرمانه. به دلیل ناپیدا بودن چرایی و چگونگی انجام این مهاجرت ها، برای فهم و درک این مسئله از رویکرد کیفی و روش نظریه زمینه ای استفاده شد. دلیل استفاده از روش نظریه زمینه ای رجوع به میدان تحقیق و رسیدن به یک نگاه اِمیک و درونی از مسئله موردنظر بود تا بدین وسیله بتوان شرایط شکل گیری این نوع از مهاجرت و هم چنین فرایندها و روندهای تأثیرگذار بر تداوم آن و نیز پیامدهای ناشی از این پدیده را بررسی کرده و به فهم نسبتاً جامعی از مسئله رسید. در این تحقیق حجم نمونه برابر با 28 نفر و روش نمونه گیری، نمونه گیری هدفمند بود. مصاحبه شوندگان شامل خانواده ها و اهالی، و فروشندگان مواد مخدر بودند. براساس یافته ها، 12 مقوله از مصاحبه با خانواده ها و اهالی، و 14 مقوله از مصاحبه با فروشندگان به دست آمد. عمده مقولاتی که در این تحقیق بیش تر بر آن تأکید می شد و در بین تمام گروه ها مشترک بودند مقوله فشار ساختارهای اقتصادی اجتماعی و مقوله فقر و نداری بود.

بیگانگی دانشگاهی به عنوان یکی از اشکال بیگانگی اصطلاحی برای توضیح و جدایی دانشجویان از فرایند یادگیری و تحصیل است و آن وضعیت یا تجربه منزوی بودن از یک گروه تحصیلی یا دانشگاهی که شخص باید به آن تعلق داشته باشد عنوان شده است. در این تحقیق هدف اصلی سنجش بیگانگی دانشگاهی و ابعاد آن در میان دانشجویان از یک طرف و تحلیل رابطه ناسازی در سطح میدان برون دانشگاهی با بیگانگی از طرف دیگر می باشد. تحقیق حاضر با استفاده از روش پیمایش انجام گردیده و برای گردآوری داده ها از پرسشنامه خوداجرا استفاده شده است. جامعه آماری این تحقیق دانشجویان دانشگاه مازندران بوده اند که با استفاده از شیوه نمونه گیری طبقه ای متناسب با حجم و براساس فرمول کوکران، حجم نمونه ای برابر با 390 نفر از دانشجویان انتخاب شدند. یافته های تحقیق نشان داد که بین شاخص های میدان برون دانشگاهی (ابهام اشتغال، مدرک گرایی، بحران منزلت) با بیگانگی دانشگاهی رابطه مثبت وجود دارد. همچنین مطابق با نتایج آزمون مدل نظری تحقیق میدان برون دانشگاهی به همراه مؤلفه هایش توانسته اند 49/0 از تغییرات بیگانگی دانشگاهی را مورد تبیین قرار دهند. براساس نظریه ناسازی بوردیو که چارچوب نظری این پژوهش است و با استناد به یافته های تحقیق در شرایط تعادل بین میدان های برون دانشگاهی (ابهام اشتغال، مدرک گرایی، بحران منزلت) و عادت واره دانشجویان تناسب وجود دارد اما وقتی در میدان های برون دانشگاهی تغییری ایجاد شود عادت واره در شرایط عدم تعادل قدرت تطبیق پذیری خود را از دست می دهد و در این وضعیت ناسازی یا بیگانگی دانشگاهی رخ می دهد. در حقیقت دانشجویان تحت تأثیر وضعیت میدان هایی که آنها را احاطه کرده است سرمایه فرهنگی خود را در خطر دیده و عکس العمل آنها نسبت به ناسازی در میدان های برون دانشگاهی، بیگانگی دانشگاهی است.

این مقاله به تحلیل مسائل اجتماعی مطرح شده در وبلاگ های تحصیل کردگان ایلامی می پردازد و درصدد است که نخست، مهم ترین مسائل اجتماعی استان را که در وبلاگ های تحصیل کردگان استان طرح شده است، شناسایی کند و سپس نحوه بازنمایی و برساخت این مسائل را مطالعه کند. این تحقیق با رویکردی کیفی مطالب نگارش یافته مربوط به مسائل اجتماعی استان ایلام را در وبلاگ های ایلامی گردآوری و تحلیل کرده است. مطالب گردآوری شده با استفاده از نرم افزار Nvivo نسخه 8 مقوله بندی و تحلیل شده اند. اطلاعات تحقیق نشان می دهد که به ترتیب، مسائل اجتماعی 37 درصد، مسائل اقتصادی 5/25 درصد، مسائل فرهنگی 22 درصد و مسائل حوزه سیاسی 5/15 درصد مطالب را در وبلاگ های بررسی شده به خود اختصاص داده اند. اکثر وبلاگ نویسان به درستی بر چند نکته جامعه شناختی اشاره کرده اند: اول اینکه مسائل اجتماعی موصوف محصول ساختار معیوب جامعه اند؛ دوم اینکه مسائل اجتماعی گوناگون با هم مرتبط هستند و نیز بسیاری از این مسائل اجتماعی حل شدنی اند.

ایران به ویژه از یک دهه قبل در شرایط بحران اقتصادی قرار دارد. بحران های اقتصادی پیامدهای اجتماعی به دنبال دارد. از دیدگاه نظریه آنومی، آرزوها و اهداف افراد یکی از عوامل و مکانیسم هایی است که بحران های اقتصادی را به مسائل و آسیب های اجتماعی تبدیل می کند. در واقع بحران های اقتصادی، آرزوها و اهداف افراد را به ویژه آرزوی پول و ثروت را از حدود متعادل و متعارف آن خارج می کند. آرزوهای بی حَدوحَصر یا خارج از حدود متعارف نیز مسائل و آسیب های اجتماعی را در پی دارد. بر این اساس پرسش پژوهش حاضر این است که در شرایط بحران اقتصادی کشور، اهداف و آرزوهای جوانان چیست و شدت و ضعف این آرزوها به چه میزان است؟ چه نسبتی از جوانان آرزوهای بی حدوحصر یا آنومیک دارند و پیامد این آرزوها چیست؟ روش این پژوهش پیمایش و جامعه آماری آن جوانان 20 تا 35 سال شهر تهران بوده است. نتایج نشان داد آرزوی پول و ثروت آرزوی اول حدود یک چهارم از جوانان است. نتایج شاخص آرزوهای آنومیک نشان می دهد که این آرزوها در بین 9 درصد از پاسخگویان در حد زیاد و برای 21 درصد آنها در سطح متوسط بوده است. نتایج پژوهشْ چارچوب نظری را تأیید می کند. نتایج تحلیلی نشان می دهد آرزوهای آنومیک بر احساس آنومی، ناامیدی، احساس محرومیت، نارضایتی از زندگی و در نهایت کج رَوی به طور معناداری تأثیرگذار است. این یافته ها گویای اعتبار چارچوب نظری پژوهش است و نشان می دهد که آرزوها و اهداف به عنوان یک عامل تأثیرگذار بر نگرش ها و رفتارهای افراد دارای اهمیت است و می تواند شاخص مناسبی برای سنجش وضعیت آنومیک باشد.

بحران های زیست محیطی از جمله تولید حجم عظیمی از پسماندها در کلان شهرها، امروزه به یک مسئله جدی تبدل شده اند. پژوهش حاضر نیز در همین زمینه و با به کارگیری نظریه سرمایه فرهنگی بوردیو، به بررسی نقش سرمایه فرهنگی خانواده های تهرانی در رفتار زیست محیطی آنها پرداخته است. روش تحقیق، پیمایش و حجم نمونه شامل ۳۸۴ خانواده ساکن در مناطق ۱۱ و ۲۰ شهر تهران بود که با روش نمونه گیری خوشه ای چندمرحله ای، انتخاب شده اند. یافته ها نشان داد که بین سرمایه فرهنگی خانواده ها و رفتار زیست محیطی آنان رابطه مستقیمی وجود دارد، اما در رابطه با خُرده مقیاس های سرمایه فرهنگی، سرمایه فرهنگی عینیت یافته و تجسدیافته اثر مستقیمی روی رفتارهای زیست محیطی خانواده ها دارند و سرمایه فرهنگی نهادینه شده فاقد اثر مستقیم است. در مجموع، سرمایه فرهنگی عینیت یافته، سرمایه فرهنگی تجسم یافته، سرمایه فرهنگی نهادینه شده، سن و مدت اقامت در محله به ترتیب بیشترین تأثیر را روی رفتارهای زیست محیطی خانواده ها داشتند. براساس یافته ها، به ویژه عدم تأثیر مستقیم تحصیلات بر بهبود رفتار زیست محیطی، می توان استدلال نمود که به امر آموزش محیط زیست به صورت رسمی در ایران توجهی نشده و نظام آموزشی در امر آموزش محیط زیست و نهادینه کردن آن در افراد و خانواده ها موفق نبوده است.

هدف اصلی پژوهش حاضر تبیین نقش عوامل اجتماعی (درون دانشگاهی و برون دانشگاهی) و فردی مؤثر بر فرسودگی تحصیلی در بین دانشجویان است که با سه مؤلفه خستگی تحصیلی، بی علاقگی تحصیلی و ناکارآمدی تحصیلی سنجش شده است. این پژوهش با روش پیمایشی بر روی 329 نفر از دانشجویان کارشناسی و کارشناسی ارشد دانشگاه اصفهان اجرا شد که با روش نمونه گیری طبقه ای و بر مبنای فرهنگ های رشته ای از میان رشته های مختلف انتخاب شده بودند. نتایج نشان داد که بی انگیزگی تحصیلی، رضایت تحصیلی، امید به آینده شغلی و مشارکت علمی تأثیر مستقیم، و تعاملات استاد دانشجو، جوّ دپارتمانی، سرمایه نمادین و دیگران مهم تأثیر غیرمستقیم بر فرسودگی تحصیلی دارند. همچنین کیفیت محیط آموزشی و ارتباط با همکلاسی از قدرت تبیینی چندانی برخوردار نبودند. نتایج پژوهش نشان داد که مهم ترین عوامل فرسودگی تحصیلی در بین دانشجویان به ترتیب عبارتند از فقدان انگیزه، نارضایتی از تحصیل، ناامیدی از آینده شغلی و عدم مشارکت تحصیلی است. به طورکلی نتایج پژوهش حکایت از آن دارد که عوامل اجتماعی از طریق عوامل فردی و در ترکیب پیچیده ای با آن ها بر فرسودگی تحصیلی اثر می گذارند و نقش هیچ یک از این عوامل قابل انکار نیست.

کتاب فهم جوانی در مدرنیته متأخر نوشته آلن فرانس است که در سال 2007 منتشر گردیده و مصطفی درویشی آن را به فارسی ترجمه کرده و از سوی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات در سال 1397 منتشر شده است. آلن فرانس متولد انگلستان و استاد جامعه شناسی دانشگاه آکلند نیوزیلند است. او مؤسس مرکز مطالعات کودکی و جوانان در دانشگاه شفیلد در سال 2002 و مدیر مرکز سیاست های اجتماعی دانشگاه لانگ بورگ بین سال های 2006 تا 2010 بود. علایق تحقیقاتی او جامعه شناسی جوانان و مسائل جوانان است. او آثاری در مجموعه وسیعی از حوزه ها همچون جوانان و شهروندی، جرایم جوانان، جوانان و ریسک پذیری، جوانان و سیاست منتشر کرده است. علاوه بر کتاب فهم جوانی در مدرنیته متأخردیگر کتاب های او عبارتند از: اکولوژی سیاسی جوانان و جرم (2012)، درک جوانی در بحران اقتصاد جهانی (2016)، جوان و طبقه اجتماعی: نابرابری پایدار در انگلستان، استرالیا و نیوزیلند (2017)

کتاب مسائل اجتماعی از دیدگاه انتقادی نوشته دی. استنلی ایتزن، ماکزین باکازین و کلی ایتزن اسمیت است که ویراست دوازدهم آن راهوشنگ نایبی ترجمه کرده است و از سوی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات با مشارکت شورای اجتماعی کشور در سال 1396 منتشر شده است.

نوشتار حاضر به معرفی کتاب"دومین گزارش وضعیت اجتماعی ایران" می پردازد. آماده سازی این کتاب در مؤسسه غیردولتی "رحمان" انجام شده است؛ رحمان، در پاییز 1390 اقدام به انتشار گزارشی از وضعیت اجتماعی ایران نمود. پیش از آن "در ایران، اولین گزارش وضعیت اجتماعی با عنوان شاخص های اجتماعی شهر تهران، درشهریور 1357 زیر نظر احمد اشرف در سازمان برنامه و بودجه شهر تهران تدوین و منتشر شد. پس از آن تلاش هایی به منظور تدوین گزارش های مشابه به عمل آمد اما هیچ یک از جامعیت لازم برخوردار نبود" (مدنی،1390: یازده). اولین هدف از تهیه این نوع گزارش چنان که در پیش گفتار کتاب مطرح شده است؛ به تصویر کشیدن مسائل اجتماعی ایران بوده است چراکه، در بحران ها و آسیب پذیری های اجتماعی، مهم ترین تهدید و خطر، نشناختن و بدشناختن مسائل و آسیب های اجتماعی و نه الزاما صرف وجود آنهاست(همان: پیش گفتار). اهمیت معرفی کتاب مورد بحث در این است که از سوی یک نهاد مدنی تدوین شده و زاویه نگاهی متفاوت از گزارش های دولتی دارد و نیز؛ برای اولین بار است که یک نهاد مدنی در ایران، امر گزارش گری وضعیت اجتماعی را چنان ضروری فرض کرده که گزارش گری را استمرار بخشیده است.