عبدالکریم سروش

در این مقاله نویسنده با بیان معنای سکولاریسم بر این باور اعتماد دارد که سکولاریسم هم ارتباط خویش را با ماورای طبیعت و هم حیات پس از مرگ می‏گسلد و نیز توجه خویش را منحصرا معطوف به این جهان می‏دارد و بر طبق زندگی و حیات این دنیایی برنامه خویش را سامان می‏دهد. نویسنده در ادامه مقاله تحلیل خود از روند سکولاریزاسیون در غرب مسیحی را بر دنیای اسلام تطبیق می‏کند. دکتر سروش معنای دیگری از قول مورخان برای سکولاریسم تعریف می‏کند که سکولاریسم به معنای نفی دخالت روحانیت در امور است که آن را لزوما به معنای نفی دخالت دین در امور نمی‏داند. معنای سومی که برای سکولاریسم در نظر گرفته، سکولاریسم سیاسی به معنای جدا کردن دین از حکومت و البته نه دین از سیاست می‏باشد.

نویسنده با سکولار شمردن علم و نیز فلسفه اسلامی، یکی از بناهای سکولاریسم را بی‏نیازی از واسطه‏گری روحانیت بین مردم و خدا دانسته‏اند و گفته‏اند: از نظر تاریخی کلمه روحانیت در اسلام وجود نداشته است همچنانکه در اسلام هیچ عمل و قانونی نداریم که باید برای اجرای آن حضور روحانی شرط باشد.

آقای سروش در این سخنرانی فقه را تکلیف‏گرا دانسته و نه حق‏گرا و قائل شده است که باید ترتیبی اتخاذ گردد تا موازنه‏ای بین حق و تکلیف ایجاد شود. در قسمتی دیگر با استناد به کلام اقبال لاهوری در باب فلسفه خاتمیت، اعتقاد به امامت و مهدویت را آنچنان که در شیعه مطرح است مورد تخطئه و انکار قرار داده و آن را در تعارض با خاتمیت دانسته است.

آقاى سروش تجربه دینى را علت حصول ایمان مى‏داند. در نظر ایشان، عقاید دینى صورتهایى هستند که بر امر بى‏صورتى افکنده شده‏اند. ایمان عملى ارادى است و واجد عناصرى غیرمعرفتى مانند اعتماد، توکل، دوست‏داشتن و خضوع است. هراندازه قرائن کمترى بر ایمان وجود داشته باشد، امکان خطرکردن بیشتر مى‏شود و فضا براى ایمان‏آوردن مناسبتر مى‏گردد.

نویسنده در دو گفتار، علل عقب‏ماندگی مسلمانان را مورد بحث قرار می‏دهد و سه نظریه را مطرح می‏کند. الف) علت عقب‏ماندگی مسلمانان دین است. وی با ردّ این نظریه می‏گوید: عقب‏ماندگی اختصاص به جوامع اسلامی ندارد. ب) از آنجا که مسلمانان دین را پاسخگوی همه نیازهای خویش می‏دانند، روح پرسشگری در آنها مرده است؛ ازاین‏رو، پویایی را از دست داده‏اند. ایشان با تقسیم دینداران به دو دسته، این مطلب را در مورد کسانی که دین را حداکثری می‏دانند قبول می‏کند. او یکی از آفات حداکثری دانستن دین را از دست رفتن روحیه پرسشگری می‏شمارد. ج) دست نداشتن مسلمانان در علوم تجربی.

منشأ کثرت موجود در عالم، یک صورت واحد نیست؛ بلکه امر بى‏صورت است. تفاوت خداشناسى مولوى با بقیه نیز در همین است. تفکر در ذات خدا حیرت‏آور است؛ زیرا آنجا مقام بى‏رنگى و عدم یقین است. نسبت امر بى‏صورت با همه صور یکسان است؛ پس باید پلورالیسم را بپذیریم.

آقاى سروش با نگاهى به ماجراى آقاى آقاجرى، به مسئله آزادى بیان و دلایل موافقان و مخالفان آن پرداخته است. این بحث که در قالب سخنرانى در آمریکا ارائه شده است، نگاهى گذرا نیز به وضعیت آزادى در جوامع لیبرال و مدعى آزادى دارد و ازاین‏رو جامعیت بیشترى در دیدگاه‏هاى عرضه شده نسبت به گذشته دیده مى‏شود.

موضوع سخن، نقد اخلاقی قدرت است که تنها به نقد نظام توتالیتر پرداخته است. در این نوشتار، به رابطه فضایل و حاصل آنها، عدالت، با اختیار و تشکیل هرم قدرت اشاره شده و رابطه‏ای معکوس میان اختیار و تجمیع قوا دیده شده است. از نظر نویسنده محترم، نظام توتالیتر فضیلت‏پرور نیست و در نتیجه مورد نقد اخلاقی واقع می‏شود.

در این مقاله، از نسبت میان اسلام و مردم‏سالاری سخن به میان آمده است. به نظر آقای سروش تمدن اسلامی، فقه‏محور است و به همین دلیل با قانون آشناست. اما نقیصه فقه فعلی تکلیف‏محور بودن آن است. فقه باید به حقوق نیز توجه کند. در این جهت شیعه و سنی مشترک‏اند. اما اختلاف آنها، در چند چیز است. یکی در مفهوم ولایت، که در شیعه بسیار پررنگ است و نافی خاتمیت است و دیگری مفهوم مهدویت است که آن نیز مخالف خاتمیت است.