تطورالفکر السیاسى فى الاسلام (مقاله پژوهشی حوزه)
درجه علمی: علمی-پژوهشی (حوزوی)
حوزه های تخصصی:
دریافت مقاله
آرشیو
چکیده
متن
تطور الفکر السیاسى فى الاسلام دراسه مقارنه, دوجلد. دکتوره فتحیه النبراوى ودکتور محمد نصر مهنا.
چاپ اول: قاهره, دارالمعارف, 84-1982م.
دربارهء دین هرگونه بیندیشیم و هر موضعى, خواه حداقلى یا حداکثرى, داشته باشیم, این واقعیت را نمى توان نادیده گرفت که فرهنگ و تاریخ اسلام مشحون از مقوله هاى سیاسى است. آثار فراوانى که در ابعاد مختلف سیاست در اسلام نوشته اند گواه این مدعا است. این آثار داراى صبغه هاى تاریخى, کلامى, فقهى و مى باشند. آثارى که با نگرش و روش تاریخى نگارش یافته اند, دوگونه اند: اغلب آن ها تاریخ هایى است که به بررسى سیر نهادهاى سیاسى, کارکرد حکومت ها و بیو گرافى شخصیت هاى سیاسى پرداخته اند. گونهء دوم پژوهش هایى است که قدمتى ندارد و در دهه هاى اخیر پا گرفته است. موضوع این پژوهش ها نه نهاد سیاسى یا نظام سیاسى یا حاکمیت یا سیاستمدار بلکه اندیشه و تفکر سیاسى است. این نوع آثار به نشات, عوامل پیدایش و تطور و تحول اندیشه یااندیشه هاى سیاسى در اسلام مى پردازند. هم چنین مراحل مختلفى که یک اندیشه پشت سر نهاده تا به وضعیت کنونى اش رسیده, افت و خیزهاى آن, بستر فقهى و کلامى یک اندیشه سیاسى, نسبت اندیشه هاى سیاسى در توازى و تعارض و مهم تر ترابط یا رابطه یک سویهء اندیشه اى سیاسى با اندیشه هاى سیاسى بیرونى (سایر مکاتب) دغدغه و مشغله اصلى آن هاست.
تاکنون تعداد معدودى از محققان از این زاویه به سیاست اسلامى نظر دوخته اند و آثارى ارائه کرده اند. یکى از محققان ایرانى دربارهء موقعیت این گونه پژوهش ها مى نویسد:
تاریخ اندیشه سیاسى و منطق درونى تحول آن, بغرنج ترین و تاریک ترین بخش تاریخ عمومى اندیشه در دوران اسلامى است. به جرئت مى توان گفت که نقد و بررسى اندیشه سیاسى این دوران هنوز آغاز نشده است ( درآمدى فلسفى بر تاریخ اندیشه سیاسى در ایران, سیدجواد طباطبایى, ص9 ). از باب نمونه این کتاب ها را مى توان نام برد:
تطور الفکر السیاسى عند اهل السنه, فتره التکوین من بدایته حتى الثلث الاول من القرن الرابع الهجرى از خیرالدین یوجد السوى الفکر السیاسى العربى الاسلامى بین ماضیه وحاضره از فاضل محمدزکى.
اثر حاضر به خامه خانم فتحیه النبراوى استاد و رئیس گروه تاریخ در دانشگاه الازهر و آقاى محمد نصر مهنا استاد و رئیس گروه علوم سیاسى در دانشگاه اسیوط در دو جلد نگارش یافته است.
جلد اول در پنج باب به بررسى تاریخى اندیشه سیاسى اسلام در مقطع قرون وسطى پرداخته است: باب هاى اول, چهارم و پنجم به قلم دکتر محمد نصر مهنا و باب هاى دوم و سوم به قلم دکتر فتحیه النبراوى است. عناوین باب ها و فصل هاى آن ها از این قرار است:
الباب الاول - نشاه وتطور الفکر السیاسى: مفاهیم اساسیه, الفکر السیاسى القدیم, الفکر السیاسى الیونانى, الفکر السیاسى فى اوروبا, الموثرات الاسلامیه فى فکر القدیس توماس الاکوینى.
الباب الثانى - نحو النظریه السیاسیه الاسلامیه: نشاه الفکر السیاسى عند المسلمین, الخلاف والفرق الاسلامیه, النظریه السیاسیه عند الشیعه.
الباب الثالث - تنظیر السیاسه فى الاسلام: فلاسفه المسلمین, النظریه السیاسه عند اهل السنه, النظریه السیاسیه عند ابن خلدون.
الباب الرابع - مفهوم الثوره فى الفکر السیاسى الوسیط: طاعه الحکم فى النظریه السیاسیه الاسلامیه, نظریه الثوره فى الاسلام, نظریه الثوره فى الفکر المسیحى الوسیط.
الباب الخامس - الاسلام الوسیط فى اطار الدراسه المقارنه: الاسلام والقوى الدولیه فى العصور الوسطى, القانون الاوروبى والقانون الاسلامى, الاخلاق الاسلامیه والفکر الوسیط.
جلد دوم در شش باب تنظیم شده, سه باب اول توسط دکتر فتحیه النبراوى و سه باب آخر آن توسط دکتر محمد نصر مهنا نوشته شده است. سه باب اول به روند بحث یعنى تطور فکر سیاسى ارتباطندارد ولى باب هاى چهارم تا ششم به تطور اندیشه سیاسى در دورهء جدید پرداخته است. عنوان هاى باب ها و فصل هاى زیر مجموعه آن ها عبارتند از:
الباب الاول -
اسس الفکر السیاسى والجهاد فى الاسلام.
الباب الثانى -
تطور الدوله فى الاسلام: العصر المثالى (عصر النبى(ص)), قضایا الحکم والخلافه, التغییر.
الباب الثالث -
النضوج السیاسى: خصائص الدوله, العهد الحضارى.
الباب الرابع -
الصراع المذهبى: الدوله السنیه (العثمانیون), الدوله الشیعیه (الصفویون).
الباب الخامس -
اتجاهات فکریه جدیده: انبعاث مدارس جدیده فى الفکر السیاسى فى الاسلام, موثرات الفکر السیاسى الاسلامى.
الباب السادس -
الحرکات الاصلاحیه الحدیثه: الحرکه الوهابیه, الحرکه السنوسیه, الحرکه المهدیه, حرکه الاخوان المسلمین, الثوره الایرانیه.
در پایان چهار پیوست با مشخصات ذیل آمده است:
رجال الدوله وبطانه الملک از مجله العروه الوثقى, الحق والاکثریه, الحرب والسلام از کتاب خاطرات جمال الدین الافغانى, الحرب العادله والحرب غیرالعادله از همان کتاب, بخشى از کتاب طبائع الاستبداد ومصارع الاستعباد از عبدالرحمن کواکبى.
اهمیت این اثر فقط پرداختن به تاریخ اندیشه سیاسى در اسلام است. دیگر جنبه هاى آن نسبت به آثار دیگر شایان توجه نیست. این اثر جزء اولین نوشتارهایى است که از آن منظر, سیاست اسلامى را بررسى کرده, از این رو ناپختگى هاى آن را به حساب جدید بودن این نگرش باید گذاشت. تجربه هاى نویسندگان براى نگارش تاریخ اندیشه سیاسى شیعه مفید است.
جاهایى از آن قابل نقد است. از جمله طبق یک روال تاریخى به تطور اندیشه سیاسى نپرداخته, باب هاى اول تا سوم از جلد دوم منقطع و غیرمرتبط با تطور است.
ریشه هاى اندیشه سیاسى در اسلام به طور کامل نشان داده نشده, از ریشه یونانى بحث کرده ولى ریشه ایرانى و عربى تحلیل نشده است. ترابط اندیشه هاى سیاسى در خود فرهنگ اسلامى و وام ستانى یا وام دهى آن ها مشخص نیست. تحلیل نویسنده از انقلاب اسلامى و نظام جمهورى اسلامى ایران ضعیف است.
به هرحال نویسندگان به صورت مقارن و تطبیقى و با بهره گیرى از روش هاى تحلیلى و حقوقى در کنار روش تاریخى و با اتکا بر منابع متنوع حتى اروپایى با شجاعت پا به عرصه پژوهشى نو گذاشته اند, از این لحاظ اثرى خواندنى و مفید است.
چاپ اول: قاهره, دارالمعارف, 84-1982م.
دربارهء دین هرگونه بیندیشیم و هر موضعى, خواه حداقلى یا حداکثرى, داشته باشیم, این واقعیت را نمى توان نادیده گرفت که فرهنگ و تاریخ اسلام مشحون از مقوله هاى سیاسى است. آثار فراوانى که در ابعاد مختلف سیاست در اسلام نوشته اند گواه این مدعا است. این آثار داراى صبغه هاى تاریخى, کلامى, فقهى و مى باشند. آثارى که با نگرش و روش تاریخى نگارش یافته اند, دوگونه اند: اغلب آن ها تاریخ هایى است که به بررسى سیر نهادهاى سیاسى, کارکرد حکومت ها و بیو گرافى شخصیت هاى سیاسى پرداخته اند. گونهء دوم پژوهش هایى است که قدمتى ندارد و در دهه هاى اخیر پا گرفته است. موضوع این پژوهش ها نه نهاد سیاسى یا نظام سیاسى یا حاکمیت یا سیاستمدار بلکه اندیشه و تفکر سیاسى است. این نوع آثار به نشات, عوامل پیدایش و تطور و تحول اندیشه یااندیشه هاى سیاسى در اسلام مى پردازند. هم چنین مراحل مختلفى که یک اندیشه پشت سر نهاده تا به وضعیت کنونى اش رسیده, افت و خیزهاى آن, بستر فقهى و کلامى یک اندیشه سیاسى, نسبت اندیشه هاى سیاسى در توازى و تعارض و مهم تر ترابط یا رابطه یک سویهء اندیشه اى سیاسى با اندیشه هاى سیاسى بیرونى (سایر مکاتب) دغدغه و مشغله اصلى آن هاست.
تاکنون تعداد معدودى از محققان از این زاویه به سیاست اسلامى نظر دوخته اند و آثارى ارائه کرده اند. یکى از محققان ایرانى دربارهء موقعیت این گونه پژوهش ها مى نویسد:
تاریخ اندیشه سیاسى و منطق درونى تحول آن, بغرنج ترین و تاریک ترین بخش تاریخ عمومى اندیشه در دوران اسلامى است. به جرئت مى توان گفت که نقد و بررسى اندیشه سیاسى این دوران هنوز آغاز نشده است ( درآمدى فلسفى بر تاریخ اندیشه سیاسى در ایران, سیدجواد طباطبایى, ص9 ). از باب نمونه این کتاب ها را مى توان نام برد:
تطور الفکر السیاسى عند اهل السنه, فتره التکوین من بدایته حتى الثلث الاول من القرن الرابع الهجرى از خیرالدین یوجد السوى الفکر السیاسى العربى الاسلامى بین ماضیه وحاضره از فاضل محمدزکى.
اثر حاضر به خامه خانم فتحیه النبراوى استاد و رئیس گروه تاریخ در دانشگاه الازهر و آقاى محمد نصر مهنا استاد و رئیس گروه علوم سیاسى در دانشگاه اسیوط در دو جلد نگارش یافته است.
جلد اول در پنج باب به بررسى تاریخى اندیشه سیاسى اسلام در مقطع قرون وسطى پرداخته است: باب هاى اول, چهارم و پنجم به قلم دکتر محمد نصر مهنا و باب هاى دوم و سوم به قلم دکتر فتحیه النبراوى است. عناوین باب ها و فصل هاى آن ها از این قرار است:
الباب الاول - نشاه وتطور الفکر السیاسى: مفاهیم اساسیه, الفکر السیاسى القدیم, الفکر السیاسى الیونانى, الفکر السیاسى فى اوروبا, الموثرات الاسلامیه فى فکر القدیس توماس الاکوینى.
الباب الثانى - نحو النظریه السیاسیه الاسلامیه: نشاه الفکر السیاسى عند المسلمین, الخلاف والفرق الاسلامیه, النظریه السیاسیه عند الشیعه.
الباب الثالث - تنظیر السیاسه فى الاسلام: فلاسفه المسلمین, النظریه السیاسه عند اهل السنه, النظریه السیاسیه عند ابن خلدون.
الباب الرابع - مفهوم الثوره فى الفکر السیاسى الوسیط: طاعه الحکم فى النظریه السیاسیه الاسلامیه, نظریه الثوره فى الاسلام, نظریه الثوره فى الفکر المسیحى الوسیط.
الباب الخامس - الاسلام الوسیط فى اطار الدراسه المقارنه: الاسلام والقوى الدولیه فى العصور الوسطى, القانون الاوروبى والقانون الاسلامى, الاخلاق الاسلامیه والفکر الوسیط.
جلد دوم در شش باب تنظیم شده, سه باب اول توسط دکتر فتحیه النبراوى و سه باب آخر آن توسط دکتر محمد نصر مهنا نوشته شده است. سه باب اول به روند بحث یعنى تطور فکر سیاسى ارتباطندارد ولى باب هاى چهارم تا ششم به تطور اندیشه سیاسى در دورهء جدید پرداخته است. عنوان هاى باب ها و فصل هاى زیر مجموعه آن ها عبارتند از:
الباب الاول -
اسس الفکر السیاسى والجهاد فى الاسلام.
الباب الثانى -
تطور الدوله فى الاسلام: العصر المثالى (عصر النبى(ص)), قضایا الحکم والخلافه, التغییر.
الباب الثالث -
النضوج السیاسى: خصائص الدوله, العهد الحضارى.
الباب الرابع -
الصراع المذهبى: الدوله السنیه (العثمانیون), الدوله الشیعیه (الصفویون).
الباب الخامس -
اتجاهات فکریه جدیده: انبعاث مدارس جدیده فى الفکر السیاسى فى الاسلام, موثرات الفکر السیاسى الاسلامى.
الباب السادس -
الحرکات الاصلاحیه الحدیثه: الحرکه الوهابیه, الحرکه السنوسیه, الحرکه المهدیه, حرکه الاخوان المسلمین, الثوره الایرانیه.
در پایان چهار پیوست با مشخصات ذیل آمده است:
رجال الدوله وبطانه الملک از مجله العروه الوثقى, الحق والاکثریه, الحرب والسلام از کتاب خاطرات جمال الدین الافغانى, الحرب العادله والحرب غیرالعادله از همان کتاب, بخشى از کتاب طبائع الاستبداد ومصارع الاستعباد از عبدالرحمن کواکبى.
اهمیت این اثر فقط پرداختن به تاریخ اندیشه سیاسى در اسلام است. دیگر جنبه هاى آن نسبت به آثار دیگر شایان توجه نیست. این اثر جزء اولین نوشتارهایى است که از آن منظر, سیاست اسلامى را بررسى کرده, از این رو ناپختگى هاى آن را به حساب جدید بودن این نگرش باید گذاشت. تجربه هاى نویسندگان براى نگارش تاریخ اندیشه سیاسى شیعه مفید است.
جاهایى از آن قابل نقد است. از جمله طبق یک روال تاریخى به تطور اندیشه سیاسى نپرداخته, باب هاى اول تا سوم از جلد دوم منقطع و غیرمرتبط با تطور است.
ریشه هاى اندیشه سیاسى در اسلام به طور کامل نشان داده نشده, از ریشه یونانى بحث کرده ولى ریشه ایرانى و عربى تحلیل نشده است. ترابط اندیشه هاى سیاسى در خود فرهنگ اسلامى و وام ستانى یا وام دهى آن ها مشخص نیست. تحلیل نویسنده از انقلاب اسلامى و نظام جمهورى اسلامى ایران ضعیف است.
به هرحال نویسندگان به صورت مقارن و تطبیقى و با بهره گیرى از روش هاى تحلیلى و حقوقى در کنار روش تاریخى و با اتکا بر منابع متنوع حتى اروپایى با شجاعت پا به عرصه پژوهشى نو گذاشته اند, از این لحاظ اثرى خواندنى و مفید است.
تبلیغات
