تکمله مأخذشناسی آزادی (مقاله پژوهشی حوزه)
درجه علمی: علمی-پژوهشی (حوزوی)
حوزه های تخصصی:
دریافت مقاله
آرشیو
چکیده
متن
1. کتابهای مستقل
2. بخشهایی از کتابها
3. مقالات نشریات
4. گفتگو، مصاحبه و مناظره
5. پایاننامهها و تحقیقات
پیش از این، در شماره 16 مجله، بخش نخست مأخذشناسی آزادی تقدیم علاقهمندان این بحث گردید و هم اینک دومین بخش، پیشکش ارباب معرفت و پژوهش میشود. همان گونه که در مأخذ پیشین نیز ذکر شد، تنازع بر سر بحث آزادی و فضاهای آن، زیاده از حد استقصاء است. کثرت آثار نشر یافته و موجود در این زمینه ـ که برخی از آنها در این مقالهمعرفی شدهاند ـ گویای چنین نظری است. نگاه به آزادی از زوایای مختلف و با هدفها و انگیزههای گونهگون صورت میپذیرد. چونان که گروهی از آزادی در قالب هر شکل و مضمونی دفاع میکنند، گروهی نیز آن را در هر چارچوب و صورتی نفی میکنند و به بستن باب آزادی در هر زمینهای رأی میدهند.
کثرت فهم و برداشت و تعدد مکتوبات در باره آزادی به خودی خود نه مطرود و نه مذموم و نه مطلوب و مقصود است. اما به هر تقدیر واقعیتی انکارناپذیر است و آنچه که در پس این واقعیت باید به انجام رسد، تبیین عمیق دیدگاه اسلامی از آزادی است که به جرأت میتوان گفت تاکنون سامان نیافته و این مفهوم همچنان پر ابهام و رازآلود باقی مانده است. رازآلود و در پرده ابهام باقی ماندن آزادی اسلامی همان اندازه دلهرهآور و نگرانکننده و برای نظام اسلامی خطرآفرین است که مطرح شدن و گسترش یافتن آزادی غربی در جامعه اسلامی. نمیتوان چشم فرو بست و واقعیتها را نفی و انکار کرد و در پی تبیین مفاهیم اساسی زندگی آدمی نبود و از سوی دیگر به دنبال جامعهای آرمانی ـ اسلامی بود که در آن مراد و مطلوب همه برآورده شده باشد.
|238|
راه برون شد از چنین مرحلهای در ابتدا شناخت منابع و متون موجود است. در این مرحله کاستیها رخ مینماید و زوایای تاریک، پنهان و رازآلود نمایان میشود. در پی شناخت نواقص، تبیین و تفسیر مفهوم پرجاذبهای چون آزادی ظاهر میشود. در این صورت است که گوهر آزادی، که در ذات انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی و به ویژه دین مبین اسلام نهفته است تطهیر میشود. فقدان اجماع عمومی در سطح نخبگان و به تبع آن در سطح عموم مردمدر باب مفاهیم اساسی همچون آزادی نکتهای است که نمیتوان نسبت به تبعات آن غافل ماند و سکوت کرد. بدیهی است در غیاب اجماع عمومی در مرحله عمل و نه در مرحله نظر، همه، سردرگم خواهند بود.
آشنایی با منابع موجود در باره آزادی و شناخت زوایا و فضاهای متفاوت آن نخستین قدم در ایضاح مفهوم آزادی است. مأخذشناسی حاضر با این قصد تدوین گشته است که به پژوهشگران علاقهمند این نکته را یادآوری کند که با انبوهی از مکتوبات در این زمینه مواجهاند و باید از میان این کثرت مطالب، دست به گزینش بزنند و بهترینها را برگزینند. البته تعدد مکتوبات نشانگر تازگی مطالب مطرح شده در آنها نیست. چه بسا منبعی که قدمت بیشتری دارد، اما نکتهای آموختنی در این باره دارد و ای بسا متن جدید که در آن اثری از خلاقیت، ابتکار و تازگی دیده نمیشود.
در باره مأخذشناسی آزادی تا کنون کارهای پراکنده و مختصری در سطح عموم و محدود صورت گرفته است. در اینجا به برخی از آنها اشاره میشود.
1. یکی از مأخذها، کاری است که توسط مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری صورت گرفته است. این مأخذشناسی که نام آن متون آزادی است در دو بخش به عربی و فارسی تهیه شده است. بخش فارسی آن در دو مجلد و بخش عربی آن در یک مجلد تنظیم شده است اما برای عموم انتشار نیافته است و به صورت محدود در اختیار محققان است. در این مأخذ چندین جلد کتاب به صورت مستقل و غیر مستقل از دوره مشروطیت به بعد یکجا گرد آمده است و در اختیار پژوهشگران قرار گرفته است. حسن این مجموعه این است که تمام مطالب، پیش روی محقق است و نیازی برای رجوع به جایی دیگر نیست. البته این مأخذ کامل نیست و از غنای کافی برخوردار نمیباشد.
2. مأخذشناسی دیگر کاری است که به صورت فهرست در انتهای کتاب لیبرالیسم ایرانی آمده است. در این کتاب تعداد اندکی از متون آزادی به صورت فهرست معرفی
|239|
شدهاند. موضوعات مطرح شده اعم از کتاب و مقاله عبارتند از: 1. مبانی لیبرالیسم؛ 2. حقوق بشر و حقوق فردی؛ 3. مدارا و تساهل؛ 4. اقتصاد بازار و 5. تمامیتطلبی. مشخصات این مأخذ چنین است: مجید محمدی. لیبرالیسم ایرانی، الگوی ناتمام. چاپ یکم، تهران: جامعه ایرانیان، 1378، ص297 ـ 309.
3. مأخذشناسی دیگر آزادی، در کتابشناسی اندیشه سیاسی آمده است. در این کتاب به فهرست موضوعی 40 کتاب در باره آزادی و دموکراسی اشاره شده است. مشخصات این اثر چنین است: سیدحمید حسینی. کتابشناسی اندیشه سیاسی. چاپ دوم، تهران: وزارت امور خارجه، 1373، ص157 ـ 160.
4. مأخذشناسی چهارم توسط مجله اندیشه حوزه صورت گرفته است. این مأخذشناسی با عنوان یک سال با آزادی، به فهرست مقالاتی که در طی نیم سال دوم 1377 و نیم سال نخست 1378 در نشریات گوناگون نشر یافتهاند اشاره دارد. مشخصات کامل آن چنین است: سیدمجید ظهیری. "یک سال با آزادی". اندیشه حوزه، سال ششم، ش21، فروردین و اردیبهشت 1379، ص201 ـ 210.
5. مأخذشناسی دیگر توسط نگارنده انجام گرفته است که در شماره 16 فصلنامه حکومت اسلامی نشر یافته است و اکنون تکمله آن تقدیم میشود. در آنجا قریب 253 اثر، اعم از کتاب، مقاله، پایاننامه، تحقیق و گفتگو در باره آزادی فهرستوار معرفی شده است و در این مأخذشناسی نیز همین مقدار مأخذ معرفی خواهد شد.
در مأخذشناسی حاضر و پیشین، سعی بر این بوده است که از تکرار یک منبع که در جاهای متعدد نشر یافته است خودداری شود و در صورت تکرار منبع، کتاب بر نشریه ترجیح داده شده است. گفتنی است در این شماره در بخش کتب مستقل آزادی، آثار عربی نیز معرفی شده است که کلیه آثار عربی معرفی شده، در کتابخانه تخصصی دبیرخانه مجلس خبرگان موجود است. عناوین مأخذشناسی حاضر به قرار زیر است:
1. کتابهای مستقل.
2. بخشهایی از کتابها.
3. مقالات نشریات.
4. گفت و گو، مصاحبه و مناظره.
5. پایاننامهها و تحقیقات.
|240|
1. کتابهای مستقل
ابوزید، محمود. الشرعیة القانونیة و اشکالیة التناقض بین السلطة و الحریة (دراسة تأصیلیة لنظریة العقل الاجتماعی). قاهره (مصر)، مکتبة غریب، [بیتا]، 197ص.
ابوفارس، محمد. حکم الشوری فی الاسلام و نتیجتها. چاپ اول، عمّان (اردن)، دارالفرقان للنشر و التوزیع، 1408ه' ـ 1988م، 220ص.
الأسطل، اسماعیل احمد. حقوق الانسان فی الشریعة و القانون. چاپ پنجم، [بیجا، بینا]، 1418ه' ـ 1997م، 301ص.
امام، امام عبدالفتاح. خودکامه. ترجمه حمیدرضا آژیر و محمدرضا مروارید. چاپ اول، تهران: سروش، 1377، 456ص.
امام، امام عبدالفتاح. الطاغیة، دراسة فلسفیة لصور من الاستبداد السیاسی. کویت، المجلس الوطنی للثقافة و الفنون و الآداب، 1414ه' ـ 1994م، 382ص.
البِبْلاوی، حازم. عن الدیمقراطیة اللیبرالیة؛ قضایا و مشاکل. طبع اول، بیروت (لبنان)، دارالشروق، 1413ه' ـ 1993م، 56ص.
البدراوی، حسن. الاحزاب السیاسیة و الحریات العامة. (دراسة تأصیلیة تحلیلیة مقارنة فی: 1. حریة تکوین الاحزاب 2. حریة النشاط الحزبی 3. حق تداوال السلطة). اسکندریة (مصر)، دارالمطبوعات الجامعیة، [بیتا]، 964ص.
البغدادی، احمد. الفکر الاسلامی و الإعلان العالمی لحقوق الانسان. چاپ اول، کویت، دارقرطاس للنشر و التوزیع، 1994، 50ص.
بلتاجی، محمد. مکانة المرأة فی القران الکریم و السنة الصحیحة. (الحقوق السیاسیة و الاجتماعیة و الشخصیة للمرأة فی المجتمع الاسلامی). چاپ اول، قاهره (مصر)، دارالسلام للطباعة و النشر و التوزیع و الترجمه، 1420ه' ـ 2000م، 448ص.
البوطی، محمدسعید رمضان. حریة الانسان فی ظِلّ عبودیة اللَّه. چاپ اول، بیروت (لبنان) و دمشق (سوریه)، دارالفکر المعاصر و دارالفکر، 1413ه' ـ 1992م، 125ص.
بیتهام، دیوید و کوین بویل. دموکراسی چیست؟ (آشنایی با دموکراسی). ترجمه شهرام نقش تبریزی. چاپ اول، تهران: ققنوس، 1376، 166ص.
پهلوان، عاطفه. آزادی و دموکراسی در اندیشه امام خمینی. چاپ اول، تهران: مؤسسه نشر و تحقیقات ذکر، 1379، 111ص.
|241|
پژوهشگاه علوم انسانی (تحقیق). توتالیتاریسم (سلطهگرایی). بیجا، بینا، 1358،121ص.
تورین، ألان. ما هی الدیمقراطیة؟ حکم الاکثریة أم ضمانات الاقلیة. ترجمه به عربی از حسن قبسیی. طبع اول، بیروت (لبنان)، دار اساقی، 1995م، 264ص.
حبیب، رفیق. المقدس و الحریة. چاپ اول، قاهره (مصر)، دارالشروق، 1418ه' ـ 1998م،156ص.
حجاریان، سعید. جمهوریت، افسونزدایی از قدرت. چاپ اول، تهران: طرح نو، 1379،842ص.
حسینی بهشتی، سیدمحمد. مبانی نظری قانون اساسی. (تهیه و تنظیم از بنیاد نشر آثار و اندیشههای شهید آیتاللَّه بهشتی). چاپ اول، تهران: 1377، 134ص.
الحیالی، رعد کامل. الاسلام و حقوق المرأة السیاسیة. چاپ اول، طنطا، دارالبشیر للثقافة و العلوم، 1419ه' ـ 1999م، 134ص.
الخطیب، زکریا عبدالمنعم ابراهیم. نظام الشوری فی الاسلام و نظم الدیمقراطیة المعاصرة. [بیجا]، مطبعة السّعادة، 1405ه' ـ 1985م، 456ص.
خلیل، خلیل احمد. العرب و الدیمقراطیة؛ بحث فی سیاسة المستقبل. طبع اول، بیروت (لبنان) دارالحداثة، 1984م، 192ص.
دوبنوا، آلن. تأمل در مبانی دموکراسی. ترجمه بزرگ نادرزاده. چاپ اول، تهران: چشمه، 1378، 147ص.
دایموند، لاری و دیگران. مصادر الدیمقراطیة؛ ثقافة المجموع أم دورالنخبة. ترجمه به عربی از سمیه فدوعبود. الطبعة الاولی، بیروت (لبنان)، دارالساقی، 1994م، 228ص.
رول، ژان فرانسوا. سرنوشت دموکراسیها. ترجمه دکتر جعفر ثقةالاسلامی. چاپ اول، تهران: 1375، 556ص.
روزنتال، فرانتس. مفهوم آزادی از دیدگاه مسلمانان. ترجمه منصور میراحمدی. چاپ اول، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1379، 223ص.
زرگرینژاد، غلامحسین (به اهتمام). رسائل مشروطیت (18 رساله و لایحه در باره مشروطیت). چاپ اول، تهران: کویر، 1374، . رسائل زیر در این منبع قابل اشاره است: 1. محمدحسین بنعلی اکبر تبریزی، "کشف المراد من المشروطة و الاستبداد"، ص103 ـ 146؛
|242|
2. شیخ فضلاللَّه نوری، "حرمت مشروطه"، ص149 ـ 167؛ 3. [?]، "تذکرة الغافل و ارشاد الجاهل"، ص 171 ـ 191؛ 4. عماد العلماء خلخالی، "بیان معنی سلطنت مشروطه و فوائدها"، ص295 ـ 334؛ 5. سید عبدالحسین لاری، "رساله قانون در اتحاد دولت و ملت"، ص401 ـ 414؛ 6. [حاج آقا روحاللَّه نجفی اصفهانی]، "مکالمات مقیم و مسافر"، ص417 ـ 468؛ 7. شیخ محمد اسماعیل، محلاتی غروی، "مراد از سلطنت مشروطه"، ص471 ـ 481؛ 8. شیخ محمد اسماعیل، محلاتی غروی، "اللئالی المربوطة فی وجوب المشروطة"، ص489 ـ 549.
ذقّوم، عبدالقدیم. الدیمقراطیة نظام کُفر، یَحْرُمُ أخْذُها أو تطبیقها أو الدّعوةُ إلیها. الطبعة الثانیه، [بیجا، بینا]، 1416ه' ـ 1995م، 62ص.
سعید، صبحی عبده. السلطنة و الحریة فی النظام الاسلامی، دراسة مقارنة. قاهره (مصر)، دارالفکر العربی، 1982، 211ص.
شومپیتر، جوزف. کاپیتالیسم، سوسیالیسم و دموکراسی. ترجمه حسن منصور، چاپ اول، تهران، 1375، 540ص.
صناعی، محمود. آزادی فرد و قدرت دولت (بحث در عقاید سیاسی و اجتماعی تامس هابز، جان لاک و جان استوارت میل). چاپ چهارم. تهران: هرمس، 1379، 325ص.
صالح، حافظ. الدیمقراطیة و حکم الاسلام فیها. الطبعة الثالثة، بیروت (لبنان)، دارالنهضة الاسلامیة، 1413ه' ـ 1992م، 128ص.
علّوش، ناجی. الدیمقراطیة: المفاهیم و الإشکالات. الطبعة الاولی، عمّان (اردن)، المؤسسة العربیة للدراسات و النشر، 1994م، 136ص.
عبدالعزیز، امیر. حقوق الانسان فی الاسلام. چاپ اول. [مصر]، دارالسلام للطباعة و النشر و التوزیع و الترجمة. 1417ه' ـ 1997م، 192ص.
عبدالبرّ، فاروق. دور مجلس الدولة المصری فی حمایة حریات الموظف العام. [مصر]، النشر الذهبی، 1998م، 497ص.
عجیلة، عاصم احمد. حریة الفکر و ترشید الواقع الاسلامی. چاپ دوم، [قاهره]، مصر، نهضة مصر، 1412ه' ـ 1992م، 208ص.
عطایی اصفهانی، م.ع. آزادی از دیدگاه اسلام. چاپ اول، قم، مؤسسه انتشارات عصر ظهور، 1378، 287ص.
علیخانی، علیاکبر (گردآورنده). مشارکت سیاسی. چاپ اول. تهران: سفیر، 1377،272ص.
|243|
عید، عبدالرزاق و محمد عبدالجبار. الدیمقراطیة بین العلمانیة و الاسلام. دمشق (سوریه) و بیروت (لبنان)، دارالفکر و دارالفکر المعاصر، 1420ه' ـ 1999م، 264ص.
الغزالی، محمد. الاسلام و الاستبداد السیاسی. چاپ اول، قاهره (مصر)، دار نهضة للطباعة و النشر و التوزیع، 1997م، 215ص.
الغزالی، محمد. حقوق الانسان بین تعالیم الاسلام و اعلان الامم المتحدة. چاپ چهارم، اسکندریه (مصر)، دارالدعوة، 1419ه' ـ 1999م، 189ص.
غلیون، برهان و دیگران (عزمی بشارة، جورج جقمان، سعید زیدانی، موسی البدیری). حول الخیار الدیمقراطی؛ دراسات نقدیة. طبع اول، بیروت (لبنان)، مرکز دراسات الوحدة العربیة، 1994م، 238ص.
فتحیزاده، مهدی. مردمسالاری. چاپ اول، تهران: رهام، 1378، 199ص.
فوزی، صلاحالدین. النظم السیاسیة و تطبیقاتها المعاصرة. قاهره (مصر)، دارالنهضة العربیة، 1998 و 1999م، 519ص. (به ویژه یکصد صفحه نخست).
قادری، عبداللَّه بناحمد. الشوری. [بیجا]، دارالمجتمع للنشر و التوزیع، 1406ه' ـ 1986م، 157ص.
قربان، ملحم. الحقوق الانسانیة: دهناً بالتبادعیّة. چاپ اول، بیروت (لبنان)، المؤسسة الجامعیة للدراسات و النشر و التوزیع، 1410ه' ـ 1990م، 454ص.
کدیور، محسن. دغدغههای حکومت دینی. چاپ اول، تهران: نی، 1379، 883ص. (به ویژه 351 ـ 543. فصل دین و آزادی).
کلانتر، منصور. سلطهگرایی (از فروپاشی نظامهای توتالیتر تا استقرار دموکراسی). چاپ اول، تهران: هیرمند، 1377، 215ص.
گروهی. خلاصه مقالات همایش آزادی و تحقق آن در جمهوری اسلامی ایران. چاپ اول، تهران: دانشگاه تربیت مدرس، 1378، 148ص.
گروهی [مجموعه مقالات] ـ امام خمینی، آزادی و مطبوعات. چاپ اول، تهران: سازمان انتشارات روزنامه جمهوری اسلامی، 1378، 173ص.
گی اِرمه. فرهنگ و دموکراسی: ترجمه مرتضی ثاقبفر. چاپ اول، تهران: ققنوس، 1376، 208ص.
|244|
گروهی [مجموعه مقالات]. جمهوریت و انقلاب اسلامی. تهران: سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، 1377، 770ص.
گرامی، محمدعلی. نگاهی به بردگی. چاپ چهارم، قم: روح، [1350]، 150ص.
المحامی، عبداللَّه محمدحسین. الاسلام و حقوق الانسان الفردیة و مدی نصیب المصریین من حریاتهم الشخصیة. چاپ دوم، مصر، [بینا]، 1999، 750ص.
المحامی، احمد جلال حماد. حریة الرأی فی المیزان السیاسی (فی ظل مبدأ المشروعیة بحث مقارن فی الدیمقراطیة الغربیة و الاسلام. چاپ اول [بیجا]. دارالوفاء ـ المنصوره، 1408ه' ـ 1987م، 489ص.
المدیسنی، فاطمه. الخوف من الحداثة الاسلام و الدیمقراطیة. ترجمه به عربی از محمد الدبیات. چاپ اول، دمشق (سوریه)، دار الجندی، 1994م، 254ص.
محفوظ، نجیب. حول الدین و الدیمقراطیة. قاهره (مصر)، الدار المصریة اللبنانیة، 1410ه' ـ 1990م، 239ص.
محفوظ، نجیب. حول الشباب و الحریة. چاپ اول، قاهره (مصر)، دار المصریة اللبنانیة، 1410ه' ـ 1990م، 240ص.
محمدی، مجید. لیبرالیسم ایرانی، الگوی ناتمام. چاپ اول، تهران: جامعه ایرانیان، 1379.
محمودینژادیان، جهانگیر. رژیم احزاب سیاسی (دموکراسی مستقیم در نظام ولایت فقیه). چاپ اول، قم: گلستانه، 1369، 40ص.
مدنی کاشانی، عبدالرسول. رساله انصافیه. چاپ اول، [کاشان]: مرسل، 1378، 140ص.
مصطفی، علی عبدالقادر. ضمانات حریة الافراد فی الانتخابات، دراسة مقارنة بالنظام السیاسی. [مصر]، جامعةالازهر، 1996م، 230ص.
مطهری، مرتضی. انسان و سرنوشت. تهران: صدرا.
مک فرسون، سی.بی. جهان حقیقی دموکراسی. ترجمه مجید مددی. چاپ اول، تهران: البرز، 1369، 130ص.
ملکی، محمد. شورا در اسلام. تهران: نهضت زنان مسلمان، 1359، 150ص.
منیعه، م جمیل م. مشکلة الحریة فی الاسلام، المشکلة الاجتماعیة. بیروت (لبنان)، الکتاب اللبنانی، 1982م، 208ص.
میتاس، میشل. هیجل و الدیمقراطیة. ترجمه به عربی از امام عبدالفتاح امام. چاپ اول.
|245|
بیروت (لبنان)، دارالحداثه، 1990م، 364ص.
میرباقری، سیدمحسن. سیمای انسان مختار در قرآن. [تهران]: رایزن، 1378، 244ص.
میل، جان استوارت. تأملاتی در حکومت انتخابی. ترجمه علی رامین. چاپ اول، تهران: نی، 1369، 294ص.
معرفت، محمدهادی. جامعه مدنی. چاپ اول، قم: مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، 1378، 256ص. (به ویژه صفحات 56 ـ 158؛ 166 ـ 200 و 224 ـ 253).
بحثهای مربوط به مفهوم آزادی در جامعه مدنی، دموکراسی در نظام ولایت فقیه، آزادی و تحقق آن در نظام حکومت اسلامی، ولایت فقیه و آزادی، ولایت، فقاهت و مشورت، نگاهی به حقوق بشر، اعلامیه حقوق جهانی بشر و اعلامیه اسلامی حقوق بشر.
النحوی، عدنان علیرضا. المسلمون بین العلمانیة و حقوق الانسان الوضعیة. چاپ اول، ریاض، دارالنحوی للنشر و التوزیع، 1418ه' ـ 1997م، 438ص.
یزدی، حسین (گردآورنده). آزادی از نگاه استاد شهید آیتاللَّه مطهری. چاپ اول، تهران: صدرا، 1379، 268ص.
عبداللَّه، عبدالغنی بسیونی. النظام السیاسیة؛ اسس التنظیم السیاسی: الدولة ـ الحکومة ـ الحقوق و الحریات العامة. بیجا، دارالجامعیة، 1985م، 411ص. (به ویژه از ص198 ـ 302 ـ در باره دموکراسی. و نیز باب سوم راجع به حقوق و آزادیهای عمومی از ص303 ـ 396).
آدمیت، فریدون. فکر دموکراسی اجتماعی در نهضت مشروطیت ایران. چاپ دوم، تهران: پیام، 2535، 291ص.
حائری، سیدکاظم. بنیان حکومت در اسلام. ترجمه اداره کل انتشارات و تبلیغات وزارت ارشاد اسلامی. چاپ اول، تهران: اداره کل انتشارات و تبلیغات، 1364، 303ص. (به ویژه گفتار نخست راجع به "دموکراسی" و گفتار دوم در مورد "شورا"؛ که شامل یکصد و پنجاه صفحه نخست این اثر است).
موسوی، سیدعلی. عروج آزادی در ولایت فقیه. چاپ اول، تهران: سروش، 1360،304ص.
مظلومی، رجبعلی. شورایی اسلامی. چاپ اول، تهران: آفاق، 1363، 286ص.
مصباح یزدی، محمدتقی. حقوق و سیاست در قرآن. نگارش توسط شهید محمد
|246|
سهرابی. چاپ اول، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1377، 319ص. (به ویژه مقدمه این اثر و نیز فصل اول راجع به "خاستگاه حق" و فصل هفتم در باره "شورا و بیعت").
آربلاستر، آنتونی. دموکراسی. ترجمه حسن مرتضوی، چاپ اول، تهران: آشیان، 1379،176ص.
فاضل میبدی، محمدتقی (گردآورنده). تساهل و تسامح. چاپ اول، تهران: مؤسسه فرهنگی انتشاراتی آفرینه، 1379، 279ص.
سن، آمرتیا. برابری و آزادی. ترجمه حسن فشارکی. نشر و پژوهش شیرازه، 1379، 294ص.
ژولی سارا، ژاندرون. تساهل در تاریخ اندیشه غرب. ترجمه عباس باقری. چاپ اول، تهران: نی.
شریفی گلپایگانی، فرجاللَّه. آزاداندیشی خیام و حافظ. چاپ اول، تهران: رهام، 1378،203ص.
رشاد، علیاکبر. دموکراسی قدسی. چاپ اول، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1379، 267ص. به ویژه صفحات 109 ـ 141.
نهضت آزادی ایران. آزادی و انتخابات، به همراه نطق قبل از دستور مهندس مهدی بازرگان در مجلس شورای اسلامی. تهران: نهضت آزادی ایران، 1362، 78ص.
داستایوفسکی و دیگران. چند گفتار در باره توتالیتاریسم. ترجمه عباس میلانی. چاپ اول، تهران: آتیه، 1378، 176ص. (مجموعه پنج گفتار در باره توتالیتاریسم).
فرانسوا والد و دیگران. تسامح از دیرباز تا امروز. (مجموعه مقالات). ترجمه مازیار مهیمنی و محمدرضا شیخی. چاپ اول، تهران: ثالث، 187ص.
فتحعلی، محمود. تساهل و تسامح: اخلاقی، دینی، سیاسی. چاپ اول، قم: طه، 1378،155ص.
عربی زنجانی، سید بهنام. شریعتی و سروش: بررسی مقابلهای آراء و نظریات. چاپ دوم، تهران: آریان و اخوان، مرداد 1379، 144ص. به ویژه بحثهای "حکومت و مردم" و "روشنفکری و آزادی" در ص57 ـ 104.
|247|
2. بخشهایی از کتابها
مداح، فیض علی. "آزادی و جامعه مدنی". تحقق جامعه مدنی در انقلاب اسلامی (مجموعه مقالات). تهران: سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، 1376، ص531 ـ 544.
حقدار، علیاصغر. "آزادی در گفتمان سیاسی خاتمی". گفتمان فرهنگی ـ سیاسی خاتمی. چاپ اول، تهران: شفیعی، 1378، ص75 ـ 82.
رضاقلی، علی. "حمایت از آزادی و رابطه مردم با قانون". جامعهشناسی نخبهکشی. چاپ ششم، تهران: نی، 1377، ص215 ـ 221.
موسوی، میرحسین. "امام خمینی(ره) و مشارکت سیاسی مردم". پنج گفتار در باره انقلاب، جامعه، دفاع مقدس. چاپ دوم، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1377، ص53ـ35.
سبحانی، جعفر. "آزادی، اقسام و موانع آن". مبانی حکومت اسلامی. قم: مؤسسه علمی و فرهنگی سیدالشهداء(ع)، 1370، ص423 ـ 450.
رشاد، علیاکبر. "دیانت و آزادی". شریعه خرد (یادنگار کنگره نکوداشت منزلت علمی استاد علامه محمدتقی جعفری). چاپ اول، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1376، ص141 ـ 163.
مصباح یزدی، محمدتقی. "آزادی در اسلام و حد و مرز آن". نظریه سیاسی اسلام، ج1، چاپ اول، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1378، ص63 ـ 98. و نیز "اسلام و دموکراسی"، ص287 ـ 310.
سریعالقلم، محمود. "آزادی و توسعهیافتگی در جهان سوم". عقل و توسعهیافتگی. چاپ اول، تهران: سفیر 1372، ص73 ـ 90.
لوف، گرهاردوهامر، اشتفان. "حقوق بشر در روابط بینالمللی". عدالت در روابطبینالملل و بین ادیان از دیدگاه اندیشمندان مسلمان و مسیحی. تهیه کننده و ویراستار: سیدعبدالمجید میردامادی و آندریاس بشته، چاپ اول، تهران: انتشارات بینالمللی الهدی، بیتا، ص151 ـ 196.
محقق داماد، سیدمصطفی. "حقوق بشر از دیدگاه اسلام و غرب". عدالت در روابطبینالملل و بین ادیان از دیدگاه اندیشمندان مسلمان و مسیحی. تهیه کننده و ویراستار: سیدعبدالمجید میردامادی و آندریاس بشته، چاپ اول، تهران: انتشارات بینالمللی الهدی، بیتا، ص197 ـ 226.
|248|
ابوعجوة، محمد نجیب احمد مصطفی. "الحریة". المجتمع الاسلامی، دعائمه و آدابه فی ضوء القران الکریم. قاهره (مصر)، مکتبة مدبولی، 1999م، ص167 ـ 245.
عبدالحافظ، عادل فتحی ثابت. "الحریات العامة و حقوق الانسان فی الاسلام". شرعیةالسلطة فی الاسلام، دراسة مقارنة. اسکندریه (مصر) دارالجامعة الجدیدة للنشر، 1996م، ص268 ـ 290.
یزدی، میرزاعباس. "آفتاب و زمین (یا تنبیه للغافلین)". بنیاد فلسفه سیاسی در ایران (درعهد مشروطیت). موسی نجفی. چاپ اول، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1376، ص248ـ 296.
بینام. "رساله حقوق و وظایف ملت". بنیاد فلسفه سیاسی در ایران (در عهد مشروطیت). موسی نجفی. چاپ اول، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1376، ص318 ـ 361.
دورانت، ویل. "در ستایش آزادی". لذات فلسفه (پژوهشی در سرگذشت و سرنوشت بشر). ترجمه عباس زریاب. چاپ هشتم، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1373، ص315 ـ 328. و نیز فصل هیجدهم در باره "آیا دموکراسی شکست خورده است؟"، ص329ـ 344.
سروش، عبدالکریم. "مبانی تئوریک لیبرالیسم". رازدانی و روشنفکری و دینداری. چاپ چهارم (با اضافات)، تهران: مؤسسه فرهنگی صراط، 1377، ص117 ـ 152.
مطهری، مرتضی. "بردگان و آزادگان". حکمت و اندرزها، چاپ سوم، تهران: صدرا، 1373، ص27 ـ 30. مطالب دیگری که در این اثر قابل اشارهاند عبارتند از: "حق و تکلیف"، ص105 ـ 108؛ "حقوق مردم بر یکدیگر"، ص113 ـ 123؛ "اختیار، امتیاز بزرگ انسان"، ص215 ـ 218.
مطهری، مرتضی. "مسأله بردگی". خاتمیت، چاپ نهم، تهران: صدرا، 1375، ص63 ـ 67.
مطهری، مرتضی. "اعتراف به حقوق مردم". سیری در نهجالبلاغه. چاپ ششم، تهران، صدرا، 1368، ص118 ـ 126. مباحث دیگر این اثر عبارت است از: "زهد و آزادگی"، ص231 ـ 238؛ "وابستگیها و آزادگیها"، ص284 ـ 293.
مطهری، مرتضی. "جبر تاریخ از دو دیدگاه". اسلام و مقتضیات زمان(2). چاپ پنجم،تهران، صدرا، 1374، ص93 ـ 117. و نیز: "نظریه جبر اقتصادی تاریخ و بررسی آن"، ص151ـ 208.
|249|
مطهری، مرتضی. "نقد و بررسی نظریه مکتب سوسیالیسم". انسان کامل. چاپ دوازدهم، تهران: صدرا، 1374، ص305 ـ 354. و نیز "آزادی"، ص48 ـ 50.
مطهری، مرتضی. "آزادی عقیده". آشنایی با قرآن. جلد سوم، چاپ سوم، تهران: صدرا، 1368، ص220 ـ 224.
مطهری، مرتضی. "میدان آزادی و اراده انسان". مقدمهای بر جهانبینی اسلامی. ج4: انسان در قرآن. چاپ نهم، تهران: صدرا، 1374، ص36 ـ 47.
مطهری، مرتضی. "جبر یا اختیار؟". مقدمهای بر جهانبینی اسلامی. ج5: جامعه و تاریخ. چاپ ششم، تهران، صدرا، 1373، ص39 ـ 43.
مطهری، مرتضی. "آزادی از اسارتهای اجتماعی". مقدمهای بر جهانبینی اسلامی. ج3: وحی و نبوت، چاپ هفتم، تهران: صدرا، 1373، ص28 ـ 30.
مطهری، مرتضی. "سلب آزادی عقیده و دادگاه تفتیش عقاید". علل گرایش به مادیگرایی. چاپ شانزدهم، تهران: صدرا، ص66 ـ 69. و نیز "خدا یا آزادی؟"، ص119 ـ 122؛ "نارسایی مفاهیم اجتماعی و سیاسی"، ص157 ـ 160.
خسروپناه، عبدالحسین. "آزادی از منظر درون دینی و برون دینی". جامعه مدنی و حاکمیت دینی. چاپ اول، قم: وثوق، 1379، ص155، 182.
القرشی، باقر شریف. "دموکراسی، نظام حکومتی و اداری در اسلام. ترجمه عباسعلی سلطانی. چاپ اول. مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1369، ص101 ـ 124، و نیز راجع به "آزادیها در جوامع کمونیستی" از ص152 ـ 160.
دلشاد تهرانی، مصطفی. "آزادی". عارض خورشید؛ مقدمهای بر اندیشه سیاسی امام خمینی. چاپ اول، تهران: خانه اندیشه جوان، 1379، ص310 ـ 330.
عمید زنجانی، عباسعلی. "مسایل حقوق بشر در اندیشه سیاسی اسلام". مبانی اندیشه سیاسی اسلام. چاپ اول، تهران: مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، 1379، ص373ـ337.
وینسنت، اندرو. "لیبرالیسم". ایدئولوژیهای مدرن سیاسی. ترجمه مرتضی ثاقبفر. چاپ اول، تهران: ققنوس، 1378، ص41 ـ 85.
قادری، حاتم. "آزادی، تکثر و جامعه مدنی". اندیشههایی دیگر. چاپ اول، تهران: بقعه،
|250|
1378، ص519 ـ 599. مشتمل بر مقالات زیر است:
جامعه مدنی و دین؛ تحقق جامعه مدنی؛ تساهل، پلورالیسم و مونیسم؛ زمینههای نقادی جمهوریت و لیبرالیسم در یک نگاه.
آرنولد روگه. "انتقاد ـ از ـ خود ِلیبرالیسم". هگلیهای جوان: گزیده آثار. ترجمه فریدون فاطمی. چاپ دوم، تهران: مرکز، 1373، ص247 ـ 271.
3. مقالات نشریات
حائری، عبدالکریم. "مفهوم آزادی از دیدگاه اندیشهگران ایرانی". همشهری. سال اول، ش270، چهارم آذر 1372، ص6.
محمودیان، محمدرفیع. "اخلاق، عقل و آزادی، نقدی بر جایگاه اخلاق در آرای عبدالکریم سروش". کیان. ش50، دی و بهمن 1378، ص48 ـ 51.
اخوان کاظمی، بهرام. "عدالت و آزادی". حکومت اسلامی. ش13، پاییز 1378، ص105ـ95.
خفاجی، شذی. "حقوق اقلیتها در حکومت اسلامی". ترجمه مهدی حسینیان. حکومت اسلامی. ش13، پاییز 1378، ص106 ـ 127.
فیرحی، داوود. "مشکلات نظری طرح آزادی در اندیشه اسلامی". علوم سیاسی. ش7، زمستان 1378، ص76 ـ 90.
ظهیری، سیدمجید. "درآمدی بر مبانی معرفتشناختی آزادی در اسلام و لیبرالیسم". اندیشه حوزه. ش20، بهمن و اسفند 1378، ص27 ـ 44.
پژوهنده، محمدحسین. "کاوش خردورزانه در باب انسان و آزادی". اندیشه حوزه. ش20، بهمن و اسفند 1378، ص45 ـ 66.
حداد عادل، غلامعلی. "عبودیت و آزادیهای بشری". اندیشه حوزه. ش20، بهمن و اسفند 1378، ص67 ـ 87.
اصغری، محمود. "نقد نظریه تضاد دین و آزادی". اندیشه حوزه. ش20، بهمن و اسفند 1378، ص88 ـ 107.
شمسالدین، محمدمهدی. "اجتهاد و آزادی نظری قانونی". ترجمه محمدحسین شمسایی اندیشه حوزه. ش20، بهمن و اسفند 1378، ص108 ـ 136.
نوایی، علیاکبر. "آزادی در قلمرو اجتهاد". اندیشه حوزه. ش20، بهمن و اسفند 1378، ص137 ـ 153.
|251|
مقیمی، غلامحسین. "درآمدی بر مبانی مشروعیت حق رأی". علوم سیاسی. ش7، زمستان 1378، ص121 ـ 147.
یثربی، سیدیحیی. "استبداد، سکولاریزم و حکومت دینی". کتاب نقد. ش9 و 10. زمستان 1377 و بهار 1378، ص64 ـ 79.
باوند، نعمتاللَّه. "جامعه مدنی و مبانی هستیشناختی آن در غرب". کتاب نقد. ش9 و 10، زمستان 1377 و بهار 1378، ص80 ـ 103.
قنبریان، محسن. "انتخابات، حق یا تکلیف". کتاب نقد. ش9 و 10. زمستان 1377 و بهار 1378، ص264 ـ 277.
علیزاده، امیرخادم. "نقد و بررسی آزادی اقتصادی در نظام سرمایهداری". کتاب نقد. ش11، تابستان 1378، ص106 ـ 145.
اخوان، مهدی. "نقدی بر اقتراح دین و آزادی". قبسات. ش7، بهار 1377. ص180 ـ 193.
دیلمی، احمد. "مشارکت سیاسی در اندیشه اسلام و غرب". اندیشه حوزه. ش16، بهار 1378، ص90 ـ 116.
حسینی، سیدمجتبی. "حقوق و قلمرو آزادیهای بخش خصوصی در نظام اقتصادی اسلامی". اندیشه حوزه. ش9، تابستان 1376، ص137 ـ 148.
ربانی گلپایگانی، علی. "دموکراسی در سایه ولایت فقیه". کتاب نقد. ش8، پاییز 1377، ص216 ـ 244.
بینام. "میراث قیام مشروطیت، آیتاللَّه نائینی و جامعه مدنی". کتاب نقد. ش8، پاییز 1377، ص245 ـ 291.
بینام. "علامه محمدتقی جعفری و شوراها". کتاب نقد. ش8، پاییز 1377. ص292 ـ 301.
بهشتی، احمد. "حق و تکلیف". کتاب نقد. ش1، آذر 1375، ص28 ـ 54.
ربانی گلپایگانی، علی. "دین و آزادی". کلام اسلامی. ش32 و 33، زمستان 1378 و بهار 1379، ص36 ـ 53 و 34 ـ 41.
هیأت تحریریه. "علم و اراده گسترده خدا و آزادی انسان". کلام اسلامی. ش30، تابستان 1378، ص109 ـ 117.
صالحینجفآبادی، نعمتاللَّه. "اسلام و آزاداندیشی". کیهان اندیشه. ش4، بهمن و اسفند 1364، ص74 ـ 80.
|252|
صالحینجفآبادی، نعمتاللَّه. "قرآن و آزادی اسرا"(1). کیهان اندیشه. ش35، فروردین و اردیبهشت 1370، ص31 ـ 52.
صالحینجفآبادی، نعمتاللَّه. "قرآن و آزادی اسرا"(2). کیهان اندیشه. ش37. مرداد و شهریور 1370، ص71 ـ 85.
جناتی، محمدابراهیم. "ارتداد از دیدگاه مذاهب اسلامی". کیهان اندیشه. ش52، خرداد و تیر 1373، ص44 ـ 53.
ثقفی، سیدمحمد. "تسامح دینی در اسلام"(1). کیهان اندیشه. ش57، آذر و دی 1373، ص161 ـ 164.
ثقفی، سیدمحمد. "تسامح دینی در اسلام"(2). کیهان اندیشه. ش60، خرداد و تیر 1374، ص155 ـ 159.
قاضیزاده، کاظم. "نقش شورا در حکومت اسلامی". کیهان اندیشه. ش62، مرداد و شهریور 1374، ص20 ـ 34.
بداشتی، علی اللَّه. "اراده مطلقه خدا و آزادی اراده انسان"(2). کیهان اندیشه. ش63، آذر و دی 1374، ص104 ـ 122.
حمزئیان، عظیم. "نقش آزاداندیشی در تکوین تمدن اسلامی". کیهان اندیشه. ش67، ص159 ـ 167.
معرفت، محمدهادی. "دموکراسی در نظام ولایت فقیه". اندیشه حوزه. ش18، مهر و آبان 1378، ص72 ـ 104.
لاریجانی، محمدجواد. "جایگاه انتقاد در نظام حکومتی اسلام". اندیشه حوزه. ش18، مهر و آبان 1378، ص105 ـ 126.
توسلی، حسین. "تحلیل حق". حکومت اسلامی. ش7، بهار 1377، ص70 ـ 93.
دژاکام، علی. "نگاه نیمدارانه به آزادی؛ کاوشی در آراء شهید مطهری". اندیشه حوزه. ش21، فروردین و اردیبهشت 1379، ص4 ـ 23.
ظهیری، سیدمجید. "آزادی، شرایط و موانع، نگاهی تحلیلی به دیدگاههای شهید بهشتی". اندیشه حوزه. ش21، فروردین و اردیبهشت 1379، ص24 ـ 36.
ظهیری، سیدمجید. "حدود آزادی در سیستمهای حقوقی اسلامی و لیبرالیسم". اندیشه حوزه. ش21، فروردین و اردیبهشت 1379، ص37 ـ 51.
حقپناه، رضا. "آزادی اخلاقی، کاوشی مقایسهای در دیدگاههای اخلاقی اسلام و غرب".
|253|
اندیشه حوزه. ش21، فروردین و اردیبهشت 1379، ص52 ـ 74.
اصغری، محمود. "آزادی در قلمرو اقتصاد؛ تحلیلی مقایسهای میان نظامهای اقتصادی اسلام و لیبرالیسم". اندیشه حوزه. ش21، فروردین و اردیبهشت 1379، ص75 ـ 101.
نوایی، علیاکبر. "نگرش تحلیلی بر مقولههای آزادی، مدارا و خشونت". اندیشه حوزه. ش21، فروردین و اردیبهشت 1379، ص102 ـ 138.
لکزایی، شریف. "مرزهای آزادی در اندیشه امام خمینی(ره)". جمهوری اسلامی. ش6064، سال بیست و یکم، دهم اردیبهشت 1379، ص15.
آقاجری، سیدهاشم. "ایضاحات در باب تساهل و مدارا". عصر ما. ش163، 4 خرداد 1379، ص4، 8 و 3.
ثبوت، اکبر. "دموکراسی در سقیفه". عصر ما. ش163، 4 خرداد 1379، ص5.
بهشتی، ملوکالسادات. "پوچگرایی، ثمره تفکیک آزادی از معنویت". گام چهارم. ش1، شهریور 1377، ص52 و 53.
اکبری، علی. "آزادی و قرآن". گام چهارم. ش1، شهریور 1377، ص54.
علمالهدی. سیداحمد. "دین، عقل و آزادی". گام چهارم. ش1، شهریور 1377، ص55.
رامین، محمدعلی. "نهال آزادی و چشمهسار معنویت". گام چهارم. ش1، شهریور 1377، ص56.
ابراهیمی، محمد. "اسلام و آزادی". گام چهارم. ش1، شهریور 1377، ص57.
جلیلی. محمد. "رابطه آزادی و معنویت". گام چهارم. ش1، شهریور 1377، ص58.
فام، فاضل قاسم. "آزادی و نوسازی معنوی". گام چهارم. ش1، شهریور 1377، ص60ـ59.
1.ج. "نسبت دین و آزادی". گام چهارم. ش1، شهریور 1377، ص61.
رامین، محمدعلی. "آیا آزادی تحمیلی است؟". گام چهارم. ش1، شهریور 1377، ص62 و 63.
حیدری، محمد. "بهشتی و اندیشه آزادی و مدارا". حیات نو. ش19، 7 تیر 1379، ص8.
ابوالحسنی، سیدرحیم. "ضرورت مفهومسازی مشارکت سیاسی در جمهوری اسلامی". علوم سیاسی. ش8، بهار 1379، ص2 ـ 4.
سجادی، سیدعبدالقیوم. "مبانی فقهی مشارکت سیاسی". علوم سیاسی. ش8، بهار 1379، ص73 ـ 89.
|254|
شفیعی، محمود. "مبانی کلامی آزادی سیاسی در اندیشههای شیعه و معتزله". علوم سیاسی. ش8، بهار 1379، ص90 ـ 129.
لگنهاوزن، محمد. "بازسازی اسلامی حقوق بشر". ترجمه مهدی منتظر قائم. علوم سیاسی. ش8. بهار 1379، ص130 ـ 152.
مهاجرنیا، محسن. "مشارکت در فلسفه سیاسی مسکویه". علوم سیاسی. ش8، بهار 1379، ص191 ـ 201.
ثقفی، سیدمحمد. "اسلام و دموکراسی". حکومت اسلامی. ش14، زمستان 1378، ص206 ـ 217.
ذاکری، علیاکبر. "دین و آزادی از دیدگاه شهید مطهری". حوزه. ش97، فروردین و اردیبهشت 1379، ص112 ـ 144.
اسماعیلی، اسماعیل. "قلمرو تساهل و تسامح در نظر شهید مطهری". حوزه. ش97، فروردین و اردیبهشت 1379، ص145 ـ 180.
والدرون، جرمی. "فلسفه حق". ترجمه محمد راسخ. نامه مفید. ش21، بهار 1379، ص93ـ 118.
عبادیان، محمود. "تساهل سیاسی در فلسفه قدیم و جدید (رواداری "تولرانس")". نامه مفید. ش21، بهار 1379، ص67 ـ 76.
بینام. (سرمقاله). "تساهل و تسامح". نامه فرهنگ. ش28، زمستان 1376، ص4 ـ 21.
قادری، حاتم. "تساهل، پلورالیسم و مونیسم". نامه فرهنگ. ش28، زمستان 1378، ص54 ـ 61.
کرنستن، موریس. "تسامح و تساهل". ترجمه محمد سعیدی ضایی کاشانی. نامه فرهنگ. ش28، زمستان 1376، ص62 ـ 70.
خرمشاهی، بهاءالدین. "مدارا در قرآن". نامه فرهنگ. ش28، زمستان 1371، ص71 ـ 75.
رورتی، ریچارد. "تقدم دموکراسی بر فلسفه". ترجمه علیمحمد کاردان. نامه فرهنگ. ش28، زمستان 1376، ص76 ـ 87.
آلگرد، کلود. "ولی همچنان میچرخد". ترجمه لیلی مصطفوی کاشانی. نامه فرهنگ. ش28، زمستان 1376، ص88 ـ 105.
الامین، محمدحسن. "تفکر اسلامی و آزادی تعدد افکار". ترجمه محمدرضا وصفی. نامه فرهنگ. ش27، پاییز 1376، ص66 ـ 72.
|255|
خشرو، غلامعلی. "فرهنگ جدید: جدال استیلا و آزادی". نامه فرهنگ. ش14 و 15، تابستان و پاییز 1373، ص101 ـ 107.
لاگوست، ژان. "هابرماس و گفت و گوی آزادی". ترجمه ابراهیم صبوری. نامه فرهنگ. ش14 و 15، تابستان و پاییز 1373، ص133 ـ 136.
بردیایف، نیکلای. "تمدن و آزادی". ترجمه حکمتاللَّه ملاصالحی. نامه فرهنگ. ش17، بهار 1374، ص135 ـ 143.
رزر، ریچارد. "آزادی، ارزشی بنیادین". ترجمه لیلی مصطفوی کاشانی. ش20، زمستان 1374، ص80 ـ 91.
ادریس، ابراهیم. "آزادی مذهب و سکولاریزه شدن دولت: وضعیت حقوق اسلامی ودادگاههای شریعت در اتیوپی". ترجمه محمدحسین مظفری. نامه فرهنگ. ش24، زمستان 1375، ص87 ـ 91.
وصفی، محمدرضا. "تسامح و اخلاق". نامه فرهنگ. ش28. زمستان 1376، ص109ـ106.
داوری اردکانی، رضا. "تحصیل علم و اختیار شغل". نامه فرهنگ. ش28، زمستان 1376، ص162 ـ 165.
ربانی گلپایگانی، علی. "دین و آزادی سیاسی". کلام اسلامی. ش34، تابستان 1379، ص18 ـ 25.
رضایی، الیاس. "مشیت فراگیر الهی و اختیار و آزادی انسان در فلسفه کی یرکگور". کلام اسلامی. ش35، سال نهم، پاییز 1379، ص140 ـ 147.
اسکندری، محمدحسین. "پیوند آزادی و عدالت". حضور. ش31، بهار 1379، ص68ـ36.
وندنوروز، جواد. "آزادی مطبوعات". حضور. ش31، بهار 1379، ص160 ـ 172.
نوایی، علیاکبر. "سماحت و سهولت یا تسامح و تساهل اسلامی". اندیشه حوزه. سال ششم، ش24، مهر و آبان 1379، ص163 ـ 183.
اشمیت، جیمز. "مشکل تحدید عقل و آزادی در نهضت روشنگری". ترجمه فرهاد مشتاق. نقد و نظر. سال ششم، ش21 و 22، زمستان و بهار 1378 و 1379، ص160 ـ 187.
بهشتی، سیدعلیرضا. "تساهل، محصول آزادی و پذیرش قرائتها است". قسمت اول. ایران. سال ششم، ش1630. سهشنبه 5 مهر 1379، ص7.
|256|
مصباح یزدی، محمدتقی. "خشونت و تساهل". کتاب نقد. سال چهارم، ش14 و 15، بهار و تابستان 1379، ص48 ـ 65.
رحیمپور ازغدی، حسن. "اجتهاد، شهید نبرد تحجّر و التقاط (بحثی در تساهل نظری و عملی)". کتاب نقد سال چهارم، ش14 و 15، بهار و تابستان 1379، ص238 ـ 261.
ذوعلم، علی. "تساهل و تسامح از زاویهای دیگر". کتاب نقد. سال چهارم، ش14 و 15، بهار و تابستان 1379، ص310 ـ 321.
حسینی، سیدغلامحسین. "پیامبر ِمدارا و قاطعیت". کتاب نقد. سال چهارم. ش14 و 15، بهار و تابستان 1379، ص322 ـ 339.
دژاکام، علی. "مطهری و تساهل". کتاب نقد. سال چهارم، ش14 و 14، بهار و تابستان 1379، ص350 ـ 357.
پارسانیا، حمید. "عرفان، علیه تساهل و اباحهگری". کتاب نقد. سال چهارم، ش14 و 15، بهار و تابستان 1379، ص366 ـ 385.
رشاد، علیاکبر. "خشونت و مدارا". کتاب نقد. سال چهارم، ش14 و 15. بهار و تابستان 1379، ص386 ـ 405.
قدردان قراملکی، محمدحسن. "اسلام و بردباری مذهبی". کتاب نقد. سال چهارم، ش14 و 15، بهار و تابستان 1379، ص154 ـ 171.
خسروپناه، عبدالحسین. "یازده مغالطه در باب خشونت". کتاب نقد. سال چهارم، ش14 و 15، بهار و تابستان 1379، ص172 ـ 187.
لکزایی، شریف. "مأخذشناسی آزادی". حکومت اسلامی. سال پنجم. ش16، تابستان 1379، ص252 ـ 273.
4. گفتگو، مصاحبه و مناظره
معرفت، محمدهادی. "آزادی در نظام حکومتی اسلام". اندیشه حوزه. ش20، بهمن و اسفند 1378، ص154 ـ 170.
رحیمپور، حسن و زیبا کلام، صادق. "مناظره پیرامون آزادی"(1 و 2). اندیشه حوزه، ش20 و 21، بهمن و اسفند 1378 و فروردین و اردیبهشت 1379. ص171 ـ 191 و 200ـ157.
مؤمن، محمد. "دین و مشارکت سیاسی". علوم سیاسی. ش7، زمستان 1378، ص6 ـ 21.
|257|
داوودی، رضا. "نگاهی انتقادی به مفهوم غربی آزادی". اندیشه حوزه. ش21، فروردین و اردیبهشت 1379، ص139 ـ 147.
مصباح یزدی، محمدتقی. "پاسخ به شبهات". اندیشه حوزه. ش21، فروردین و اردیبهشت 1379، ص148 ـ 156.
خاتمی، سیدمحمد. "اندیشه سیاسی اسلام و دموکراسی". متفکران معاصر و اندیشه سیاسی اسلام. چاپ اول، تهران: نشر فروزان روز، 1378، ص85 ـ 120.
طاهری خرمآبادی، سیدحسن. "دین و مشارکت سیاسی". علوم سیاسی. ش8، بهار 1379، ص5 ـ 17.
بهشتی، سیدعلیرضا؛ پورجوادی، نصراللَّه؛ توسلی، غلامعباس؛ جنتی، علی؛ داوری اردکانی، رضا؛ صادقی رشاد، علیاکبر و نقیبزاده، احمد. "تساهل و تسامح". فرهنگ. ش28، زمستان 1376، ص22 ـ 53.
نقیبزاده، احمد و واعظی، احمد. "نسبتسنجی گفتمان لیبرالی با دین و حکومت دینی". پگاه حوزه. پیششماره 3، اول تیر 1379، ص2 ـ 5.
5. پایاننامهها و تحقیقات
حامدی، رضا. مبانی نظری اندیشه تساهل سیاسی در غرب و نقد آن از دیدگاه اسلام. (پایاننامه کارشناسی ارشد معارف اسلامی و علوم سیاسی) به راهنمایی دکتر حسین بشیریه. تهران: دانشگاه امام صادق(ع)، دانشکده معارف اسلامی و علوم سیاسی، 1378.
لکزایی، شریف. آزادی سیاسی در اندیشه آیتاللَّه مطهری و آیتاللَّه بهشتی. (پایاننامه کارشناسی علوم سیاسی) به راهنمایی دکتر علیرضا صدرا. قم: مؤسسه آموزش عالی باقرالعلوم(ع)، 1379، 108ص.
آژند، ابوالفضل. تساهل و تسامح در اندیشه امام خمینی. (پایاننامه کارشناسی علوم سیاسی) به راهنمایی دکتر نجف لکزایی. قم: مؤسسه آموزش عالی باقرالعلوم(ع)، 1379.
2. بخشهایی از کتابها
3. مقالات نشریات
4. گفتگو، مصاحبه و مناظره
5. پایاننامهها و تحقیقات
پیش از این، در شماره 16 مجله، بخش نخست مأخذشناسی آزادی تقدیم علاقهمندان این بحث گردید و هم اینک دومین بخش، پیشکش ارباب معرفت و پژوهش میشود. همان گونه که در مأخذ پیشین نیز ذکر شد، تنازع بر سر بحث آزادی و فضاهای آن، زیاده از حد استقصاء است. کثرت آثار نشر یافته و موجود در این زمینه ـ که برخی از آنها در این مقالهمعرفی شدهاند ـ گویای چنین نظری است. نگاه به آزادی از زوایای مختلف و با هدفها و انگیزههای گونهگون صورت میپذیرد. چونان که گروهی از آزادی در قالب هر شکل و مضمونی دفاع میکنند، گروهی نیز آن را در هر چارچوب و صورتی نفی میکنند و به بستن باب آزادی در هر زمینهای رأی میدهند.
کثرت فهم و برداشت و تعدد مکتوبات در باره آزادی به خودی خود نه مطرود و نه مذموم و نه مطلوب و مقصود است. اما به هر تقدیر واقعیتی انکارناپذیر است و آنچه که در پس این واقعیت باید به انجام رسد، تبیین عمیق دیدگاه اسلامی از آزادی است که به جرأت میتوان گفت تاکنون سامان نیافته و این مفهوم همچنان پر ابهام و رازآلود باقی مانده است. رازآلود و در پرده ابهام باقی ماندن آزادی اسلامی همان اندازه دلهرهآور و نگرانکننده و برای نظام اسلامی خطرآفرین است که مطرح شدن و گسترش یافتن آزادی غربی در جامعه اسلامی. نمیتوان چشم فرو بست و واقعیتها را نفی و انکار کرد و در پی تبیین مفاهیم اساسی زندگی آدمی نبود و از سوی دیگر به دنبال جامعهای آرمانی ـ اسلامی بود که در آن مراد و مطلوب همه برآورده شده باشد.
|238|
راه برون شد از چنین مرحلهای در ابتدا شناخت منابع و متون موجود است. در این مرحله کاستیها رخ مینماید و زوایای تاریک، پنهان و رازآلود نمایان میشود. در پی شناخت نواقص، تبیین و تفسیر مفهوم پرجاذبهای چون آزادی ظاهر میشود. در این صورت است که گوهر آزادی، که در ذات انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی و به ویژه دین مبین اسلام نهفته است تطهیر میشود. فقدان اجماع عمومی در سطح نخبگان و به تبع آن در سطح عموم مردمدر باب مفاهیم اساسی همچون آزادی نکتهای است که نمیتوان نسبت به تبعات آن غافل ماند و سکوت کرد. بدیهی است در غیاب اجماع عمومی در مرحله عمل و نه در مرحله نظر، همه، سردرگم خواهند بود.
آشنایی با منابع موجود در باره آزادی و شناخت زوایا و فضاهای متفاوت آن نخستین قدم در ایضاح مفهوم آزادی است. مأخذشناسی حاضر با این قصد تدوین گشته است که به پژوهشگران علاقهمند این نکته را یادآوری کند که با انبوهی از مکتوبات در این زمینه مواجهاند و باید از میان این کثرت مطالب، دست به گزینش بزنند و بهترینها را برگزینند. البته تعدد مکتوبات نشانگر تازگی مطالب مطرح شده در آنها نیست. چه بسا منبعی که قدمت بیشتری دارد، اما نکتهای آموختنی در این باره دارد و ای بسا متن جدید که در آن اثری از خلاقیت، ابتکار و تازگی دیده نمیشود.
در باره مأخذشناسی آزادی تا کنون کارهای پراکنده و مختصری در سطح عموم و محدود صورت گرفته است. در اینجا به برخی از آنها اشاره میشود.
1. یکی از مأخذها، کاری است که توسط مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری صورت گرفته است. این مأخذشناسی که نام آن متون آزادی است در دو بخش به عربی و فارسی تهیه شده است. بخش فارسی آن در دو مجلد و بخش عربی آن در یک مجلد تنظیم شده است اما برای عموم انتشار نیافته است و به صورت محدود در اختیار محققان است. در این مأخذ چندین جلد کتاب به صورت مستقل و غیر مستقل از دوره مشروطیت به بعد یکجا گرد آمده است و در اختیار پژوهشگران قرار گرفته است. حسن این مجموعه این است که تمام مطالب، پیش روی محقق است و نیازی برای رجوع به جایی دیگر نیست. البته این مأخذ کامل نیست و از غنای کافی برخوردار نمیباشد.
2. مأخذشناسی دیگر کاری است که به صورت فهرست در انتهای کتاب لیبرالیسم ایرانی آمده است. در این کتاب تعداد اندکی از متون آزادی به صورت فهرست معرفی
|239|
شدهاند. موضوعات مطرح شده اعم از کتاب و مقاله عبارتند از: 1. مبانی لیبرالیسم؛ 2. حقوق بشر و حقوق فردی؛ 3. مدارا و تساهل؛ 4. اقتصاد بازار و 5. تمامیتطلبی. مشخصات این مأخذ چنین است: مجید محمدی. لیبرالیسم ایرانی، الگوی ناتمام. چاپ یکم، تهران: جامعه ایرانیان، 1378، ص297 ـ 309.
3. مأخذشناسی دیگر آزادی، در کتابشناسی اندیشه سیاسی آمده است. در این کتاب به فهرست موضوعی 40 کتاب در باره آزادی و دموکراسی اشاره شده است. مشخصات این اثر چنین است: سیدحمید حسینی. کتابشناسی اندیشه سیاسی. چاپ دوم، تهران: وزارت امور خارجه، 1373، ص157 ـ 160.
4. مأخذشناسی چهارم توسط مجله اندیشه حوزه صورت گرفته است. این مأخذشناسی با عنوان یک سال با آزادی، به فهرست مقالاتی که در طی نیم سال دوم 1377 و نیم سال نخست 1378 در نشریات گوناگون نشر یافتهاند اشاره دارد. مشخصات کامل آن چنین است: سیدمجید ظهیری. "یک سال با آزادی". اندیشه حوزه، سال ششم، ش21، فروردین و اردیبهشت 1379، ص201 ـ 210.
5. مأخذشناسی دیگر توسط نگارنده انجام گرفته است که در شماره 16 فصلنامه حکومت اسلامی نشر یافته است و اکنون تکمله آن تقدیم میشود. در آنجا قریب 253 اثر، اعم از کتاب، مقاله، پایاننامه، تحقیق و گفتگو در باره آزادی فهرستوار معرفی شده است و در این مأخذشناسی نیز همین مقدار مأخذ معرفی خواهد شد.
در مأخذشناسی حاضر و پیشین، سعی بر این بوده است که از تکرار یک منبع که در جاهای متعدد نشر یافته است خودداری شود و در صورت تکرار منبع، کتاب بر نشریه ترجیح داده شده است. گفتنی است در این شماره در بخش کتب مستقل آزادی، آثار عربی نیز معرفی شده است که کلیه آثار عربی معرفی شده، در کتابخانه تخصصی دبیرخانه مجلس خبرگان موجود است. عناوین مأخذشناسی حاضر به قرار زیر است:
1. کتابهای مستقل.
2. بخشهایی از کتابها.
3. مقالات نشریات.
4. گفت و گو، مصاحبه و مناظره.
5. پایاننامهها و تحقیقات.
|240|
1. کتابهای مستقل
ابوزید، محمود. الشرعیة القانونیة و اشکالیة التناقض بین السلطة و الحریة (دراسة تأصیلیة لنظریة العقل الاجتماعی). قاهره (مصر)، مکتبة غریب، [بیتا]، 197ص.
ابوفارس، محمد. حکم الشوری فی الاسلام و نتیجتها. چاپ اول، عمّان (اردن)، دارالفرقان للنشر و التوزیع، 1408ه' ـ 1988م، 220ص.
الأسطل، اسماعیل احمد. حقوق الانسان فی الشریعة و القانون. چاپ پنجم، [بیجا، بینا]، 1418ه' ـ 1997م، 301ص.
امام، امام عبدالفتاح. خودکامه. ترجمه حمیدرضا آژیر و محمدرضا مروارید. چاپ اول، تهران: سروش، 1377، 456ص.
امام، امام عبدالفتاح. الطاغیة، دراسة فلسفیة لصور من الاستبداد السیاسی. کویت، المجلس الوطنی للثقافة و الفنون و الآداب، 1414ه' ـ 1994م، 382ص.
البِبْلاوی، حازم. عن الدیمقراطیة اللیبرالیة؛ قضایا و مشاکل. طبع اول، بیروت (لبنان)، دارالشروق، 1413ه' ـ 1993م، 56ص.
البدراوی، حسن. الاحزاب السیاسیة و الحریات العامة. (دراسة تأصیلیة تحلیلیة مقارنة فی: 1. حریة تکوین الاحزاب 2. حریة النشاط الحزبی 3. حق تداوال السلطة). اسکندریة (مصر)، دارالمطبوعات الجامعیة، [بیتا]، 964ص.
البغدادی، احمد. الفکر الاسلامی و الإعلان العالمی لحقوق الانسان. چاپ اول، کویت، دارقرطاس للنشر و التوزیع، 1994، 50ص.
بلتاجی، محمد. مکانة المرأة فی القران الکریم و السنة الصحیحة. (الحقوق السیاسیة و الاجتماعیة و الشخصیة للمرأة فی المجتمع الاسلامی). چاپ اول، قاهره (مصر)، دارالسلام للطباعة و النشر و التوزیع و الترجمه، 1420ه' ـ 2000م، 448ص.
البوطی، محمدسعید رمضان. حریة الانسان فی ظِلّ عبودیة اللَّه. چاپ اول، بیروت (لبنان) و دمشق (سوریه)، دارالفکر المعاصر و دارالفکر، 1413ه' ـ 1992م، 125ص.
بیتهام، دیوید و کوین بویل. دموکراسی چیست؟ (آشنایی با دموکراسی). ترجمه شهرام نقش تبریزی. چاپ اول، تهران: ققنوس، 1376، 166ص.
پهلوان، عاطفه. آزادی و دموکراسی در اندیشه امام خمینی. چاپ اول، تهران: مؤسسه نشر و تحقیقات ذکر، 1379، 111ص.
|241|
پژوهشگاه علوم انسانی (تحقیق). توتالیتاریسم (سلطهگرایی). بیجا، بینا، 1358،121ص.
تورین، ألان. ما هی الدیمقراطیة؟ حکم الاکثریة أم ضمانات الاقلیة. ترجمه به عربی از حسن قبسیی. طبع اول، بیروت (لبنان)، دار اساقی، 1995م، 264ص.
حبیب، رفیق. المقدس و الحریة. چاپ اول، قاهره (مصر)، دارالشروق، 1418ه' ـ 1998م،156ص.
حجاریان، سعید. جمهوریت، افسونزدایی از قدرت. چاپ اول، تهران: طرح نو، 1379،842ص.
حسینی بهشتی، سیدمحمد. مبانی نظری قانون اساسی. (تهیه و تنظیم از بنیاد نشر آثار و اندیشههای شهید آیتاللَّه بهشتی). چاپ اول، تهران: 1377، 134ص.
الحیالی، رعد کامل. الاسلام و حقوق المرأة السیاسیة. چاپ اول، طنطا، دارالبشیر للثقافة و العلوم، 1419ه' ـ 1999م، 134ص.
الخطیب، زکریا عبدالمنعم ابراهیم. نظام الشوری فی الاسلام و نظم الدیمقراطیة المعاصرة. [بیجا]، مطبعة السّعادة، 1405ه' ـ 1985م، 456ص.
خلیل، خلیل احمد. العرب و الدیمقراطیة؛ بحث فی سیاسة المستقبل. طبع اول، بیروت (لبنان) دارالحداثة، 1984م، 192ص.
دوبنوا، آلن. تأمل در مبانی دموکراسی. ترجمه بزرگ نادرزاده. چاپ اول، تهران: چشمه، 1378، 147ص.
دایموند، لاری و دیگران. مصادر الدیمقراطیة؛ ثقافة المجموع أم دورالنخبة. ترجمه به عربی از سمیه فدوعبود. الطبعة الاولی، بیروت (لبنان)، دارالساقی، 1994م، 228ص.
رول، ژان فرانسوا. سرنوشت دموکراسیها. ترجمه دکتر جعفر ثقةالاسلامی. چاپ اول، تهران: 1375، 556ص.
روزنتال، فرانتس. مفهوم آزادی از دیدگاه مسلمانان. ترجمه منصور میراحمدی. چاپ اول، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1379، 223ص.
زرگرینژاد، غلامحسین (به اهتمام). رسائل مشروطیت (18 رساله و لایحه در باره مشروطیت). چاپ اول، تهران: کویر، 1374، . رسائل زیر در این منبع قابل اشاره است: 1. محمدحسین بنعلی اکبر تبریزی، "کشف المراد من المشروطة و الاستبداد"، ص103 ـ 146؛
|242|
2. شیخ فضلاللَّه نوری، "حرمت مشروطه"، ص149 ـ 167؛ 3. [?]، "تذکرة الغافل و ارشاد الجاهل"، ص 171 ـ 191؛ 4. عماد العلماء خلخالی، "بیان معنی سلطنت مشروطه و فوائدها"، ص295 ـ 334؛ 5. سید عبدالحسین لاری، "رساله قانون در اتحاد دولت و ملت"، ص401 ـ 414؛ 6. [حاج آقا روحاللَّه نجفی اصفهانی]، "مکالمات مقیم و مسافر"، ص417 ـ 468؛ 7. شیخ محمد اسماعیل، محلاتی غروی، "مراد از سلطنت مشروطه"، ص471 ـ 481؛ 8. شیخ محمد اسماعیل، محلاتی غروی، "اللئالی المربوطة فی وجوب المشروطة"، ص489 ـ 549.
ذقّوم، عبدالقدیم. الدیمقراطیة نظام کُفر، یَحْرُمُ أخْذُها أو تطبیقها أو الدّعوةُ إلیها. الطبعة الثانیه، [بیجا، بینا]، 1416ه' ـ 1995م، 62ص.
سعید، صبحی عبده. السلطنة و الحریة فی النظام الاسلامی، دراسة مقارنة. قاهره (مصر)، دارالفکر العربی، 1982، 211ص.
شومپیتر، جوزف. کاپیتالیسم، سوسیالیسم و دموکراسی. ترجمه حسن منصور، چاپ اول، تهران، 1375، 540ص.
صناعی، محمود. آزادی فرد و قدرت دولت (بحث در عقاید سیاسی و اجتماعی تامس هابز، جان لاک و جان استوارت میل). چاپ چهارم. تهران: هرمس، 1379، 325ص.
صالح، حافظ. الدیمقراطیة و حکم الاسلام فیها. الطبعة الثالثة، بیروت (لبنان)، دارالنهضة الاسلامیة، 1413ه' ـ 1992م، 128ص.
علّوش، ناجی. الدیمقراطیة: المفاهیم و الإشکالات. الطبعة الاولی، عمّان (اردن)، المؤسسة العربیة للدراسات و النشر، 1994م، 136ص.
عبدالعزیز، امیر. حقوق الانسان فی الاسلام. چاپ اول. [مصر]، دارالسلام للطباعة و النشر و التوزیع و الترجمة. 1417ه' ـ 1997م، 192ص.
عبدالبرّ، فاروق. دور مجلس الدولة المصری فی حمایة حریات الموظف العام. [مصر]، النشر الذهبی، 1998م، 497ص.
عجیلة، عاصم احمد. حریة الفکر و ترشید الواقع الاسلامی. چاپ دوم، [قاهره]، مصر، نهضة مصر، 1412ه' ـ 1992م، 208ص.
عطایی اصفهانی، م.ع. آزادی از دیدگاه اسلام. چاپ اول، قم، مؤسسه انتشارات عصر ظهور، 1378، 287ص.
علیخانی، علیاکبر (گردآورنده). مشارکت سیاسی. چاپ اول. تهران: سفیر، 1377،272ص.
|243|
عید، عبدالرزاق و محمد عبدالجبار. الدیمقراطیة بین العلمانیة و الاسلام. دمشق (سوریه) و بیروت (لبنان)، دارالفکر و دارالفکر المعاصر، 1420ه' ـ 1999م، 264ص.
الغزالی، محمد. الاسلام و الاستبداد السیاسی. چاپ اول، قاهره (مصر)، دار نهضة للطباعة و النشر و التوزیع، 1997م، 215ص.
الغزالی، محمد. حقوق الانسان بین تعالیم الاسلام و اعلان الامم المتحدة. چاپ چهارم، اسکندریه (مصر)، دارالدعوة، 1419ه' ـ 1999م، 189ص.
غلیون، برهان و دیگران (عزمی بشارة، جورج جقمان، سعید زیدانی، موسی البدیری). حول الخیار الدیمقراطی؛ دراسات نقدیة. طبع اول، بیروت (لبنان)، مرکز دراسات الوحدة العربیة، 1994م، 238ص.
فتحیزاده، مهدی. مردمسالاری. چاپ اول، تهران: رهام، 1378، 199ص.
فوزی، صلاحالدین. النظم السیاسیة و تطبیقاتها المعاصرة. قاهره (مصر)، دارالنهضة العربیة، 1998 و 1999م، 519ص. (به ویژه یکصد صفحه نخست).
قادری، عبداللَّه بناحمد. الشوری. [بیجا]، دارالمجتمع للنشر و التوزیع، 1406ه' ـ 1986م، 157ص.
قربان، ملحم. الحقوق الانسانیة: دهناً بالتبادعیّة. چاپ اول، بیروت (لبنان)، المؤسسة الجامعیة للدراسات و النشر و التوزیع، 1410ه' ـ 1990م، 454ص.
کدیور، محسن. دغدغههای حکومت دینی. چاپ اول، تهران: نی، 1379، 883ص. (به ویژه 351 ـ 543. فصل دین و آزادی).
کلانتر، منصور. سلطهگرایی (از فروپاشی نظامهای توتالیتر تا استقرار دموکراسی). چاپ اول، تهران: هیرمند، 1377، 215ص.
گروهی. خلاصه مقالات همایش آزادی و تحقق آن در جمهوری اسلامی ایران. چاپ اول، تهران: دانشگاه تربیت مدرس، 1378، 148ص.
گروهی [مجموعه مقالات] ـ امام خمینی، آزادی و مطبوعات. چاپ اول، تهران: سازمان انتشارات روزنامه جمهوری اسلامی، 1378، 173ص.
گی اِرمه. فرهنگ و دموکراسی: ترجمه مرتضی ثاقبفر. چاپ اول، تهران: ققنوس، 1376، 208ص.
|244|
گروهی [مجموعه مقالات]. جمهوریت و انقلاب اسلامی. تهران: سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، 1377، 770ص.
گرامی، محمدعلی. نگاهی به بردگی. چاپ چهارم، قم: روح، [1350]، 150ص.
المحامی، عبداللَّه محمدحسین. الاسلام و حقوق الانسان الفردیة و مدی نصیب المصریین من حریاتهم الشخصیة. چاپ دوم، مصر، [بینا]، 1999، 750ص.
المحامی، احمد جلال حماد. حریة الرأی فی المیزان السیاسی (فی ظل مبدأ المشروعیة بحث مقارن فی الدیمقراطیة الغربیة و الاسلام. چاپ اول [بیجا]. دارالوفاء ـ المنصوره، 1408ه' ـ 1987م، 489ص.
المدیسنی، فاطمه. الخوف من الحداثة الاسلام و الدیمقراطیة. ترجمه به عربی از محمد الدبیات. چاپ اول، دمشق (سوریه)، دار الجندی، 1994م، 254ص.
محفوظ، نجیب. حول الدین و الدیمقراطیة. قاهره (مصر)، الدار المصریة اللبنانیة، 1410ه' ـ 1990م، 239ص.
محفوظ، نجیب. حول الشباب و الحریة. چاپ اول، قاهره (مصر)، دار المصریة اللبنانیة، 1410ه' ـ 1990م، 240ص.
محمدی، مجید. لیبرالیسم ایرانی، الگوی ناتمام. چاپ اول، تهران: جامعه ایرانیان، 1379.
محمودینژادیان، جهانگیر. رژیم احزاب سیاسی (دموکراسی مستقیم در نظام ولایت فقیه). چاپ اول، قم: گلستانه، 1369، 40ص.
مدنی کاشانی، عبدالرسول. رساله انصافیه. چاپ اول، [کاشان]: مرسل، 1378، 140ص.
مصطفی، علی عبدالقادر. ضمانات حریة الافراد فی الانتخابات، دراسة مقارنة بالنظام السیاسی. [مصر]، جامعةالازهر، 1996م، 230ص.
مطهری، مرتضی. انسان و سرنوشت. تهران: صدرا.
مک فرسون، سی.بی. جهان حقیقی دموکراسی. ترجمه مجید مددی. چاپ اول، تهران: البرز، 1369، 130ص.
ملکی، محمد. شورا در اسلام. تهران: نهضت زنان مسلمان، 1359، 150ص.
منیعه، م جمیل م. مشکلة الحریة فی الاسلام، المشکلة الاجتماعیة. بیروت (لبنان)، الکتاب اللبنانی، 1982م، 208ص.
میتاس، میشل. هیجل و الدیمقراطیة. ترجمه به عربی از امام عبدالفتاح امام. چاپ اول.
|245|
بیروت (لبنان)، دارالحداثه، 1990م، 364ص.
میرباقری، سیدمحسن. سیمای انسان مختار در قرآن. [تهران]: رایزن، 1378، 244ص.
میل، جان استوارت. تأملاتی در حکومت انتخابی. ترجمه علی رامین. چاپ اول، تهران: نی، 1369، 294ص.
معرفت، محمدهادی. جامعه مدنی. چاپ اول، قم: مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، 1378، 256ص. (به ویژه صفحات 56 ـ 158؛ 166 ـ 200 و 224 ـ 253).
بحثهای مربوط به مفهوم آزادی در جامعه مدنی، دموکراسی در نظام ولایت فقیه، آزادی و تحقق آن در نظام حکومت اسلامی، ولایت فقیه و آزادی، ولایت، فقاهت و مشورت، نگاهی به حقوق بشر، اعلامیه حقوق جهانی بشر و اعلامیه اسلامی حقوق بشر.
النحوی، عدنان علیرضا. المسلمون بین العلمانیة و حقوق الانسان الوضعیة. چاپ اول، ریاض، دارالنحوی للنشر و التوزیع، 1418ه' ـ 1997م، 438ص.
یزدی، حسین (گردآورنده). آزادی از نگاه استاد شهید آیتاللَّه مطهری. چاپ اول، تهران: صدرا، 1379، 268ص.
عبداللَّه، عبدالغنی بسیونی. النظام السیاسیة؛ اسس التنظیم السیاسی: الدولة ـ الحکومة ـ الحقوق و الحریات العامة. بیجا، دارالجامعیة، 1985م، 411ص. (به ویژه از ص198 ـ 302 ـ در باره دموکراسی. و نیز باب سوم راجع به حقوق و آزادیهای عمومی از ص303 ـ 396).
آدمیت، فریدون. فکر دموکراسی اجتماعی در نهضت مشروطیت ایران. چاپ دوم، تهران: پیام، 2535، 291ص.
حائری، سیدکاظم. بنیان حکومت در اسلام. ترجمه اداره کل انتشارات و تبلیغات وزارت ارشاد اسلامی. چاپ اول، تهران: اداره کل انتشارات و تبلیغات، 1364، 303ص. (به ویژه گفتار نخست راجع به "دموکراسی" و گفتار دوم در مورد "شورا"؛ که شامل یکصد و پنجاه صفحه نخست این اثر است).
موسوی، سیدعلی. عروج آزادی در ولایت فقیه. چاپ اول، تهران: سروش، 1360،304ص.
مظلومی، رجبعلی. شورایی اسلامی. چاپ اول، تهران: آفاق، 1363، 286ص.
مصباح یزدی، محمدتقی. حقوق و سیاست در قرآن. نگارش توسط شهید محمد
|246|
سهرابی. چاپ اول، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1377، 319ص. (به ویژه مقدمه این اثر و نیز فصل اول راجع به "خاستگاه حق" و فصل هفتم در باره "شورا و بیعت").
آربلاستر، آنتونی. دموکراسی. ترجمه حسن مرتضوی، چاپ اول، تهران: آشیان، 1379،176ص.
فاضل میبدی، محمدتقی (گردآورنده). تساهل و تسامح. چاپ اول، تهران: مؤسسه فرهنگی انتشاراتی آفرینه، 1379، 279ص.
سن، آمرتیا. برابری و آزادی. ترجمه حسن فشارکی. نشر و پژوهش شیرازه، 1379، 294ص.
ژولی سارا، ژاندرون. تساهل در تاریخ اندیشه غرب. ترجمه عباس باقری. چاپ اول، تهران: نی.
شریفی گلپایگانی، فرجاللَّه. آزاداندیشی خیام و حافظ. چاپ اول، تهران: رهام، 1378،203ص.
رشاد، علیاکبر. دموکراسی قدسی. چاپ اول، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1379، 267ص. به ویژه صفحات 109 ـ 141.
نهضت آزادی ایران. آزادی و انتخابات، به همراه نطق قبل از دستور مهندس مهدی بازرگان در مجلس شورای اسلامی. تهران: نهضت آزادی ایران، 1362، 78ص.
داستایوفسکی و دیگران. چند گفتار در باره توتالیتاریسم. ترجمه عباس میلانی. چاپ اول، تهران: آتیه، 1378، 176ص. (مجموعه پنج گفتار در باره توتالیتاریسم).
فرانسوا والد و دیگران. تسامح از دیرباز تا امروز. (مجموعه مقالات). ترجمه مازیار مهیمنی و محمدرضا شیخی. چاپ اول، تهران: ثالث، 187ص.
فتحعلی، محمود. تساهل و تسامح: اخلاقی، دینی، سیاسی. چاپ اول، قم: طه، 1378،155ص.
عربی زنجانی، سید بهنام. شریعتی و سروش: بررسی مقابلهای آراء و نظریات. چاپ دوم، تهران: آریان و اخوان، مرداد 1379، 144ص. به ویژه بحثهای "حکومت و مردم" و "روشنفکری و آزادی" در ص57 ـ 104.
|247|
2. بخشهایی از کتابها
مداح، فیض علی. "آزادی و جامعه مدنی". تحقق جامعه مدنی در انقلاب اسلامی (مجموعه مقالات). تهران: سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، 1376، ص531 ـ 544.
حقدار، علیاصغر. "آزادی در گفتمان سیاسی خاتمی". گفتمان فرهنگی ـ سیاسی خاتمی. چاپ اول، تهران: شفیعی، 1378، ص75 ـ 82.
رضاقلی، علی. "حمایت از آزادی و رابطه مردم با قانون". جامعهشناسی نخبهکشی. چاپ ششم، تهران: نی، 1377، ص215 ـ 221.
موسوی، میرحسین. "امام خمینی(ره) و مشارکت سیاسی مردم". پنج گفتار در باره انقلاب، جامعه، دفاع مقدس. چاپ دوم، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1377، ص53ـ35.
سبحانی، جعفر. "آزادی، اقسام و موانع آن". مبانی حکومت اسلامی. قم: مؤسسه علمی و فرهنگی سیدالشهداء(ع)، 1370، ص423 ـ 450.
رشاد، علیاکبر. "دیانت و آزادی". شریعه خرد (یادنگار کنگره نکوداشت منزلت علمی استاد علامه محمدتقی جعفری). چاپ اول، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1376، ص141 ـ 163.
مصباح یزدی، محمدتقی. "آزادی در اسلام و حد و مرز آن". نظریه سیاسی اسلام، ج1، چاپ اول، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1378، ص63 ـ 98. و نیز "اسلام و دموکراسی"، ص287 ـ 310.
سریعالقلم، محمود. "آزادی و توسعهیافتگی در جهان سوم". عقل و توسعهیافتگی. چاپ اول، تهران: سفیر 1372، ص73 ـ 90.
لوف، گرهاردوهامر، اشتفان. "حقوق بشر در روابط بینالمللی". عدالت در روابطبینالملل و بین ادیان از دیدگاه اندیشمندان مسلمان و مسیحی. تهیه کننده و ویراستار: سیدعبدالمجید میردامادی و آندریاس بشته، چاپ اول، تهران: انتشارات بینالمللی الهدی، بیتا، ص151 ـ 196.
محقق داماد، سیدمصطفی. "حقوق بشر از دیدگاه اسلام و غرب". عدالت در روابطبینالملل و بین ادیان از دیدگاه اندیشمندان مسلمان و مسیحی. تهیه کننده و ویراستار: سیدعبدالمجید میردامادی و آندریاس بشته، چاپ اول، تهران: انتشارات بینالمللی الهدی، بیتا، ص197 ـ 226.
|248|
ابوعجوة، محمد نجیب احمد مصطفی. "الحریة". المجتمع الاسلامی، دعائمه و آدابه فی ضوء القران الکریم. قاهره (مصر)، مکتبة مدبولی، 1999م، ص167 ـ 245.
عبدالحافظ، عادل فتحی ثابت. "الحریات العامة و حقوق الانسان فی الاسلام". شرعیةالسلطة فی الاسلام، دراسة مقارنة. اسکندریه (مصر) دارالجامعة الجدیدة للنشر، 1996م، ص268 ـ 290.
یزدی، میرزاعباس. "آفتاب و زمین (یا تنبیه للغافلین)". بنیاد فلسفه سیاسی در ایران (درعهد مشروطیت). موسی نجفی. چاپ اول، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1376، ص248ـ 296.
بینام. "رساله حقوق و وظایف ملت". بنیاد فلسفه سیاسی در ایران (در عهد مشروطیت). موسی نجفی. چاپ اول، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1376، ص318 ـ 361.
دورانت، ویل. "در ستایش آزادی". لذات فلسفه (پژوهشی در سرگذشت و سرنوشت بشر). ترجمه عباس زریاب. چاپ هشتم، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1373، ص315 ـ 328. و نیز فصل هیجدهم در باره "آیا دموکراسی شکست خورده است؟"، ص329ـ 344.
سروش، عبدالکریم. "مبانی تئوریک لیبرالیسم". رازدانی و روشنفکری و دینداری. چاپ چهارم (با اضافات)، تهران: مؤسسه فرهنگی صراط، 1377، ص117 ـ 152.
مطهری، مرتضی. "بردگان و آزادگان". حکمت و اندرزها، چاپ سوم، تهران: صدرا، 1373، ص27 ـ 30. مطالب دیگری که در این اثر قابل اشارهاند عبارتند از: "حق و تکلیف"، ص105 ـ 108؛ "حقوق مردم بر یکدیگر"، ص113 ـ 123؛ "اختیار، امتیاز بزرگ انسان"، ص215 ـ 218.
مطهری، مرتضی. "مسأله بردگی". خاتمیت، چاپ نهم، تهران: صدرا، 1375، ص63 ـ 67.
مطهری، مرتضی. "اعتراف به حقوق مردم". سیری در نهجالبلاغه. چاپ ششم، تهران، صدرا، 1368، ص118 ـ 126. مباحث دیگر این اثر عبارت است از: "زهد و آزادگی"، ص231 ـ 238؛ "وابستگیها و آزادگیها"، ص284 ـ 293.
مطهری، مرتضی. "جبر تاریخ از دو دیدگاه". اسلام و مقتضیات زمان(2). چاپ پنجم،تهران، صدرا، 1374، ص93 ـ 117. و نیز: "نظریه جبر اقتصادی تاریخ و بررسی آن"، ص151ـ 208.
|249|
مطهری، مرتضی. "نقد و بررسی نظریه مکتب سوسیالیسم". انسان کامل. چاپ دوازدهم، تهران: صدرا، 1374، ص305 ـ 354. و نیز "آزادی"، ص48 ـ 50.
مطهری، مرتضی. "آزادی عقیده". آشنایی با قرآن. جلد سوم، چاپ سوم، تهران: صدرا، 1368، ص220 ـ 224.
مطهری، مرتضی. "میدان آزادی و اراده انسان". مقدمهای بر جهانبینی اسلامی. ج4: انسان در قرآن. چاپ نهم، تهران: صدرا، 1374، ص36 ـ 47.
مطهری، مرتضی. "جبر یا اختیار؟". مقدمهای بر جهانبینی اسلامی. ج5: جامعه و تاریخ. چاپ ششم، تهران، صدرا، 1373، ص39 ـ 43.
مطهری، مرتضی. "آزادی از اسارتهای اجتماعی". مقدمهای بر جهانبینی اسلامی. ج3: وحی و نبوت، چاپ هفتم، تهران: صدرا، 1373، ص28 ـ 30.
مطهری، مرتضی. "سلب آزادی عقیده و دادگاه تفتیش عقاید". علل گرایش به مادیگرایی. چاپ شانزدهم، تهران: صدرا، ص66 ـ 69. و نیز "خدا یا آزادی؟"، ص119 ـ 122؛ "نارسایی مفاهیم اجتماعی و سیاسی"، ص157 ـ 160.
خسروپناه، عبدالحسین. "آزادی از منظر درون دینی و برون دینی". جامعه مدنی و حاکمیت دینی. چاپ اول، قم: وثوق، 1379، ص155، 182.
القرشی، باقر شریف. "دموکراسی، نظام حکومتی و اداری در اسلام. ترجمه عباسعلی سلطانی. چاپ اول. مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1369، ص101 ـ 124، و نیز راجع به "آزادیها در جوامع کمونیستی" از ص152 ـ 160.
دلشاد تهرانی، مصطفی. "آزادی". عارض خورشید؛ مقدمهای بر اندیشه سیاسی امام خمینی. چاپ اول، تهران: خانه اندیشه جوان، 1379، ص310 ـ 330.
عمید زنجانی، عباسعلی. "مسایل حقوق بشر در اندیشه سیاسی اسلام". مبانی اندیشه سیاسی اسلام. چاپ اول، تهران: مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، 1379، ص373ـ337.
وینسنت، اندرو. "لیبرالیسم". ایدئولوژیهای مدرن سیاسی. ترجمه مرتضی ثاقبفر. چاپ اول، تهران: ققنوس، 1378، ص41 ـ 85.
قادری، حاتم. "آزادی، تکثر و جامعه مدنی". اندیشههایی دیگر. چاپ اول، تهران: بقعه،
|250|
1378، ص519 ـ 599. مشتمل بر مقالات زیر است:
جامعه مدنی و دین؛ تحقق جامعه مدنی؛ تساهل، پلورالیسم و مونیسم؛ زمینههای نقادی جمهوریت و لیبرالیسم در یک نگاه.
آرنولد روگه. "انتقاد ـ از ـ خود ِلیبرالیسم". هگلیهای جوان: گزیده آثار. ترجمه فریدون فاطمی. چاپ دوم، تهران: مرکز، 1373، ص247 ـ 271.
3. مقالات نشریات
حائری، عبدالکریم. "مفهوم آزادی از دیدگاه اندیشهگران ایرانی". همشهری. سال اول، ش270، چهارم آذر 1372، ص6.
محمودیان، محمدرفیع. "اخلاق، عقل و آزادی، نقدی بر جایگاه اخلاق در آرای عبدالکریم سروش". کیان. ش50، دی و بهمن 1378، ص48 ـ 51.
اخوان کاظمی، بهرام. "عدالت و آزادی". حکومت اسلامی. ش13، پاییز 1378، ص105ـ95.
خفاجی، شذی. "حقوق اقلیتها در حکومت اسلامی". ترجمه مهدی حسینیان. حکومت اسلامی. ش13، پاییز 1378، ص106 ـ 127.
فیرحی، داوود. "مشکلات نظری طرح آزادی در اندیشه اسلامی". علوم سیاسی. ش7، زمستان 1378، ص76 ـ 90.
ظهیری، سیدمجید. "درآمدی بر مبانی معرفتشناختی آزادی در اسلام و لیبرالیسم". اندیشه حوزه. ش20، بهمن و اسفند 1378، ص27 ـ 44.
پژوهنده، محمدحسین. "کاوش خردورزانه در باب انسان و آزادی". اندیشه حوزه. ش20، بهمن و اسفند 1378، ص45 ـ 66.
حداد عادل، غلامعلی. "عبودیت و آزادیهای بشری". اندیشه حوزه. ش20، بهمن و اسفند 1378، ص67 ـ 87.
اصغری، محمود. "نقد نظریه تضاد دین و آزادی". اندیشه حوزه. ش20، بهمن و اسفند 1378، ص88 ـ 107.
شمسالدین، محمدمهدی. "اجتهاد و آزادی نظری قانونی". ترجمه محمدحسین شمسایی اندیشه حوزه. ش20، بهمن و اسفند 1378، ص108 ـ 136.
نوایی، علیاکبر. "آزادی در قلمرو اجتهاد". اندیشه حوزه. ش20، بهمن و اسفند 1378، ص137 ـ 153.
|251|
مقیمی، غلامحسین. "درآمدی بر مبانی مشروعیت حق رأی". علوم سیاسی. ش7، زمستان 1378، ص121 ـ 147.
یثربی، سیدیحیی. "استبداد، سکولاریزم و حکومت دینی". کتاب نقد. ش9 و 10. زمستان 1377 و بهار 1378، ص64 ـ 79.
باوند، نعمتاللَّه. "جامعه مدنی و مبانی هستیشناختی آن در غرب". کتاب نقد. ش9 و 10، زمستان 1377 و بهار 1378، ص80 ـ 103.
قنبریان، محسن. "انتخابات، حق یا تکلیف". کتاب نقد. ش9 و 10. زمستان 1377 و بهار 1378، ص264 ـ 277.
علیزاده، امیرخادم. "نقد و بررسی آزادی اقتصادی در نظام سرمایهداری". کتاب نقد. ش11، تابستان 1378، ص106 ـ 145.
اخوان، مهدی. "نقدی بر اقتراح دین و آزادی". قبسات. ش7، بهار 1377. ص180 ـ 193.
دیلمی، احمد. "مشارکت سیاسی در اندیشه اسلام و غرب". اندیشه حوزه. ش16، بهار 1378، ص90 ـ 116.
حسینی، سیدمجتبی. "حقوق و قلمرو آزادیهای بخش خصوصی در نظام اقتصادی اسلامی". اندیشه حوزه. ش9، تابستان 1376، ص137 ـ 148.
ربانی گلپایگانی، علی. "دموکراسی در سایه ولایت فقیه". کتاب نقد. ش8، پاییز 1377، ص216 ـ 244.
بینام. "میراث قیام مشروطیت، آیتاللَّه نائینی و جامعه مدنی". کتاب نقد. ش8، پاییز 1377، ص245 ـ 291.
بینام. "علامه محمدتقی جعفری و شوراها". کتاب نقد. ش8، پاییز 1377. ص292 ـ 301.
بهشتی، احمد. "حق و تکلیف". کتاب نقد. ش1، آذر 1375، ص28 ـ 54.
ربانی گلپایگانی، علی. "دین و آزادی". کلام اسلامی. ش32 و 33، زمستان 1378 و بهار 1379، ص36 ـ 53 و 34 ـ 41.
هیأت تحریریه. "علم و اراده گسترده خدا و آزادی انسان". کلام اسلامی. ش30، تابستان 1378، ص109 ـ 117.
صالحینجفآبادی، نعمتاللَّه. "اسلام و آزاداندیشی". کیهان اندیشه. ش4، بهمن و اسفند 1364، ص74 ـ 80.
|252|
صالحینجفآبادی، نعمتاللَّه. "قرآن و آزادی اسرا"(1). کیهان اندیشه. ش35، فروردین و اردیبهشت 1370، ص31 ـ 52.
صالحینجفآبادی، نعمتاللَّه. "قرآن و آزادی اسرا"(2). کیهان اندیشه. ش37. مرداد و شهریور 1370، ص71 ـ 85.
جناتی، محمدابراهیم. "ارتداد از دیدگاه مذاهب اسلامی". کیهان اندیشه. ش52، خرداد و تیر 1373، ص44 ـ 53.
ثقفی، سیدمحمد. "تسامح دینی در اسلام"(1). کیهان اندیشه. ش57، آذر و دی 1373، ص161 ـ 164.
ثقفی، سیدمحمد. "تسامح دینی در اسلام"(2). کیهان اندیشه. ش60، خرداد و تیر 1374، ص155 ـ 159.
قاضیزاده، کاظم. "نقش شورا در حکومت اسلامی". کیهان اندیشه. ش62، مرداد و شهریور 1374، ص20 ـ 34.
بداشتی، علی اللَّه. "اراده مطلقه خدا و آزادی اراده انسان"(2). کیهان اندیشه. ش63، آذر و دی 1374، ص104 ـ 122.
حمزئیان، عظیم. "نقش آزاداندیشی در تکوین تمدن اسلامی". کیهان اندیشه. ش67، ص159 ـ 167.
معرفت، محمدهادی. "دموکراسی در نظام ولایت فقیه". اندیشه حوزه. ش18، مهر و آبان 1378، ص72 ـ 104.
لاریجانی، محمدجواد. "جایگاه انتقاد در نظام حکومتی اسلام". اندیشه حوزه. ش18، مهر و آبان 1378، ص105 ـ 126.
توسلی، حسین. "تحلیل حق". حکومت اسلامی. ش7، بهار 1377، ص70 ـ 93.
دژاکام، علی. "نگاه نیمدارانه به آزادی؛ کاوشی در آراء شهید مطهری". اندیشه حوزه. ش21، فروردین و اردیبهشت 1379، ص4 ـ 23.
ظهیری، سیدمجید. "آزادی، شرایط و موانع، نگاهی تحلیلی به دیدگاههای شهید بهشتی". اندیشه حوزه. ش21، فروردین و اردیبهشت 1379، ص24 ـ 36.
ظهیری، سیدمجید. "حدود آزادی در سیستمهای حقوقی اسلامی و لیبرالیسم". اندیشه حوزه. ش21، فروردین و اردیبهشت 1379، ص37 ـ 51.
حقپناه، رضا. "آزادی اخلاقی، کاوشی مقایسهای در دیدگاههای اخلاقی اسلام و غرب".
|253|
اندیشه حوزه. ش21، فروردین و اردیبهشت 1379، ص52 ـ 74.
اصغری، محمود. "آزادی در قلمرو اقتصاد؛ تحلیلی مقایسهای میان نظامهای اقتصادی اسلام و لیبرالیسم". اندیشه حوزه. ش21، فروردین و اردیبهشت 1379، ص75 ـ 101.
نوایی، علیاکبر. "نگرش تحلیلی بر مقولههای آزادی، مدارا و خشونت". اندیشه حوزه. ش21، فروردین و اردیبهشت 1379، ص102 ـ 138.
لکزایی، شریف. "مرزهای آزادی در اندیشه امام خمینی(ره)". جمهوری اسلامی. ش6064، سال بیست و یکم، دهم اردیبهشت 1379، ص15.
آقاجری، سیدهاشم. "ایضاحات در باب تساهل و مدارا". عصر ما. ش163، 4 خرداد 1379، ص4، 8 و 3.
ثبوت، اکبر. "دموکراسی در سقیفه". عصر ما. ش163، 4 خرداد 1379، ص5.
بهشتی، ملوکالسادات. "پوچگرایی، ثمره تفکیک آزادی از معنویت". گام چهارم. ش1، شهریور 1377، ص52 و 53.
اکبری، علی. "آزادی و قرآن". گام چهارم. ش1، شهریور 1377، ص54.
علمالهدی. سیداحمد. "دین، عقل و آزادی". گام چهارم. ش1، شهریور 1377، ص55.
رامین، محمدعلی. "نهال آزادی و چشمهسار معنویت". گام چهارم. ش1، شهریور 1377، ص56.
ابراهیمی، محمد. "اسلام و آزادی". گام چهارم. ش1، شهریور 1377، ص57.
جلیلی. محمد. "رابطه آزادی و معنویت". گام چهارم. ش1، شهریور 1377، ص58.
فام، فاضل قاسم. "آزادی و نوسازی معنوی". گام چهارم. ش1، شهریور 1377، ص60ـ59.
1.ج. "نسبت دین و آزادی". گام چهارم. ش1، شهریور 1377، ص61.
رامین، محمدعلی. "آیا آزادی تحمیلی است؟". گام چهارم. ش1، شهریور 1377، ص62 و 63.
حیدری، محمد. "بهشتی و اندیشه آزادی و مدارا". حیات نو. ش19، 7 تیر 1379، ص8.
ابوالحسنی، سیدرحیم. "ضرورت مفهومسازی مشارکت سیاسی در جمهوری اسلامی". علوم سیاسی. ش8، بهار 1379، ص2 ـ 4.
سجادی، سیدعبدالقیوم. "مبانی فقهی مشارکت سیاسی". علوم سیاسی. ش8، بهار 1379، ص73 ـ 89.
|254|
شفیعی، محمود. "مبانی کلامی آزادی سیاسی در اندیشههای شیعه و معتزله". علوم سیاسی. ش8، بهار 1379، ص90 ـ 129.
لگنهاوزن، محمد. "بازسازی اسلامی حقوق بشر". ترجمه مهدی منتظر قائم. علوم سیاسی. ش8. بهار 1379، ص130 ـ 152.
مهاجرنیا، محسن. "مشارکت در فلسفه سیاسی مسکویه". علوم سیاسی. ش8، بهار 1379، ص191 ـ 201.
ثقفی، سیدمحمد. "اسلام و دموکراسی". حکومت اسلامی. ش14، زمستان 1378، ص206 ـ 217.
ذاکری، علیاکبر. "دین و آزادی از دیدگاه شهید مطهری". حوزه. ش97، فروردین و اردیبهشت 1379، ص112 ـ 144.
اسماعیلی، اسماعیل. "قلمرو تساهل و تسامح در نظر شهید مطهری". حوزه. ش97، فروردین و اردیبهشت 1379، ص145 ـ 180.
والدرون، جرمی. "فلسفه حق". ترجمه محمد راسخ. نامه مفید. ش21، بهار 1379، ص93ـ 118.
عبادیان، محمود. "تساهل سیاسی در فلسفه قدیم و جدید (رواداری "تولرانس")". نامه مفید. ش21، بهار 1379، ص67 ـ 76.
بینام. (سرمقاله). "تساهل و تسامح". نامه فرهنگ. ش28، زمستان 1376، ص4 ـ 21.
قادری، حاتم. "تساهل، پلورالیسم و مونیسم". نامه فرهنگ. ش28، زمستان 1378، ص54 ـ 61.
کرنستن، موریس. "تسامح و تساهل". ترجمه محمد سعیدی ضایی کاشانی. نامه فرهنگ. ش28، زمستان 1376، ص62 ـ 70.
خرمشاهی، بهاءالدین. "مدارا در قرآن". نامه فرهنگ. ش28، زمستان 1371، ص71 ـ 75.
رورتی، ریچارد. "تقدم دموکراسی بر فلسفه". ترجمه علیمحمد کاردان. نامه فرهنگ. ش28، زمستان 1376، ص76 ـ 87.
آلگرد، کلود. "ولی همچنان میچرخد". ترجمه لیلی مصطفوی کاشانی. نامه فرهنگ. ش28، زمستان 1376، ص88 ـ 105.
الامین، محمدحسن. "تفکر اسلامی و آزادی تعدد افکار". ترجمه محمدرضا وصفی. نامه فرهنگ. ش27، پاییز 1376، ص66 ـ 72.
|255|
خشرو، غلامعلی. "فرهنگ جدید: جدال استیلا و آزادی". نامه فرهنگ. ش14 و 15، تابستان و پاییز 1373، ص101 ـ 107.
لاگوست، ژان. "هابرماس و گفت و گوی آزادی". ترجمه ابراهیم صبوری. نامه فرهنگ. ش14 و 15، تابستان و پاییز 1373، ص133 ـ 136.
بردیایف، نیکلای. "تمدن و آزادی". ترجمه حکمتاللَّه ملاصالحی. نامه فرهنگ. ش17، بهار 1374، ص135 ـ 143.
رزر، ریچارد. "آزادی، ارزشی بنیادین". ترجمه لیلی مصطفوی کاشانی. ش20، زمستان 1374، ص80 ـ 91.
ادریس، ابراهیم. "آزادی مذهب و سکولاریزه شدن دولت: وضعیت حقوق اسلامی ودادگاههای شریعت در اتیوپی". ترجمه محمدحسین مظفری. نامه فرهنگ. ش24، زمستان 1375، ص87 ـ 91.
وصفی، محمدرضا. "تسامح و اخلاق". نامه فرهنگ. ش28. زمستان 1376، ص109ـ106.
داوری اردکانی، رضا. "تحصیل علم و اختیار شغل". نامه فرهنگ. ش28، زمستان 1376، ص162 ـ 165.
ربانی گلپایگانی، علی. "دین و آزادی سیاسی". کلام اسلامی. ش34، تابستان 1379، ص18 ـ 25.
رضایی، الیاس. "مشیت فراگیر الهی و اختیار و آزادی انسان در فلسفه کی یرکگور". کلام اسلامی. ش35، سال نهم، پاییز 1379، ص140 ـ 147.
اسکندری، محمدحسین. "پیوند آزادی و عدالت". حضور. ش31، بهار 1379، ص68ـ36.
وندنوروز، جواد. "آزادی مطبوعات". حضور. ش31، بهار 1379، ص160 ـ 172.
نوایی، علیاکبر. "سماحت و سهولت یا تسامح و تساهل اسلامی". اندیشه حوزه. سال ششم، ش24، مهر و آبان 1379، ص163 ـ 183.
اشمیت، جیمز. "مشکل تحدید عقل و آزادی در نهضت روشنگری". ترجمه فرهاد مشتاق. نقد و نظر. سال ششم، ش21 و 22، زمستان و بهار 1378 و 1379، ص160 ـ 187.
بهشتی، سیدعلیرضا. "تساهل، محصول آزادی و پذیرش قرائتها است". قسمت اول. ایران. سال ششم، ش1630. سهشنبه 5 مهر 1379، ص7.
|256|
مصباح یزدی، محمدتقی. "خشونت و تساهل". کتاب نقد. سال چهارم، ش14 و 15، بهار و تابستان 1379، ص48 ـ 65.
رحیمپور ازغدی، حسن. "اجتهاد، شهید نبرد تحجّر و التقاط (بحثی در تساهل نظری و عملی)". کتاب نقد سال چهارم، ش14 و 15، بهار و تابستان 1379، ص238 ـ 261.
ذوعلم، علی. "تساهل و تسامح از زاویهای دیگر". کتاب نقد. سال چهارم، ش14 و 15، بهار و تابستان 1379، ص310 ـ 321.
حسینی، سیدغلامحسین. "پیامبر ِمدارا و قاطعیت". کتاب نقد. سال چهارم. ش14 و 15، بهار و تابستان 1379، ص322 ـ 339.
دژاکام، علی. "مطهری و تساهل". کتاب نقد. سال چهارم، ش14 و 14، بهار و تابستان 1379، ص350 ـ 357.
پارسانیا، حمید. "عرفان، علیه تساهل و اباحهگری". کتاب نقد. سال چهارم، ش14 و 15، بهار و تابستان 1379، ص366 ـ 385.
رشاد، علیاکبر. "خشونت و مدارا". کتاب نقد. سال چهارم، ش14 و 15. بهار و تابستان 1379، ص386 ـ 405.
قدردان قراملکی، محمدحسن. "اسلام و بردباری مذهبی". کتاب نقد. سال چهارم، ش14 و 15، بهار و تابستان 1379، ص154 ـ 171.
خسروپناه، عبدالحسین. "یازده مغالطه در باب خشونت". کتاب نقد. سال چهارم، ش14 و 15، بهار و تابستان 1379، ص172 ـ 187.
لکزایی، شریف. "مأخذشناسی آزادی". حکومت اسلامی. سال پنجم. ش16، تابستان 1379، ص252 ـ 273.
4. گفتگو، مصاحبه و مناظره
معرفت، محمدهادی. "آزادی در نظام حکومتی اسلام". اندیشه حوزه. ش20، بهمن و اسفند 1378، ص154 ـ 170.
رحیمپور، حسن و زیبا کلام، صادق. "مناظره پیرامون آزادی"(1 و 2). اندیشه حوزه، ش20 و 21، بهمن و اسفند 1378 و فروردین و اردیبهشت 1379. ص171 ـ 191 و 200ـ157.
مؤمن، محمد. "دین و مشارکت سیاسی". علوم سیاسی. ش7، زمستان 1378، ص6 ـ 21.
|257|
داوودی، رضا. "نگاهی انتقادی به مفهوم غربی آزادی". اندیشه حوزه. ش21، فروردین و اردیبهشت 1379، ص139 ـ 147.
مصباح یزدی، محمدتقی. "پاسخ به شبهات". اندیشه حوزه. ش21، فروردین و اردیبهشت 1379، ص148 ـ 156.
خاتمی، سیدمحمد. "اندیشه سیاسی اسلام و دموکراسی". متفکران معاصر و اندیشه سیاسی اسلام. چاپ اول، تهران: نشر فروزان روز، 1378، ص85 ـ 120.
طاهری خرمآبادی، سیدحسن. "دین و مشارکت سیاسی". علوم سیاسی. ش8، بهار 1379، ص5 ـ 17.
بهشتی، سیدعلیرضا؛ پورجوادی، نصراللَّه؛ توسلی، غلامعباس؛ جنتی، علی؛ داوری اردکانی، رضا؛ صادقی رشاد، علیاکبر و نقیبزاده، احمد. "تساهل و تسامح". فرهنگ. ش28، زمستان 1376، ص22 ـ 53.
نقیبزاده، احمد و واعظی، احمد. "نسبتسنجی گفتمان لیبرالی با دین و حکومت دینی". پگاه حوزه. پیششماره 3، اول تیر 1379، ص2 ـ 5.
5. پایاننامهها و تحقیقات
حامدی، رضا. مبانی نظری اندیشه تساهل سیاسی در غرب و نقد آن از دیدگاه اسلام. (پایاننامه کارشناسی ارشد معارف اسلامی و علوم سیاسی) به راهنمایی دکتر حسین بشیریه. تهران: دانشگاه امام صادق(ع)، دانشکده معارف اسلامی و علوم سیاسی، 1378.
لکزایی، شریف. آزادی سیاسی در اندیشه آیتاللَّه مطهری و آیتاللَّه بهشتی. (پایاننامه کارشناسی علوم سیاسی) به راهنمایی دکتر علیرضا صدرا. قم: مؤسسه آموزش عالی باقرالعلوم(ع)، 1379، 108ص.
آژند، ابوالفضل. تساهل و تسامح در اندیشه امام خمینی. (پایاننامه کارشناسی علوم سیاسی) به راهنمایی دکتر نجف لکزایی. قم: مؤسسه آموزش عالی باقرالعلوم(ع)، 1379.
تبلیغات
