امام على(ع) و اصول برخورد با دشمنان (مقاله پژوهشی حوزه)

در یک نگاه انسانهاى برجسته دو گروه اند: یک گروه، انسانهایى هستند که در یک فضیلت داراى منزلت والا مى باشند، مانند متفکران بزرگى که تفکرات نو و برجسته اى به ارمغان آورده اند یا همانند عرفا و سالکانى که در سیر و سلوک و عرفان به مقامات بالایى دست یافته اند و یا سیاستمداران و حاکمانى که در رعایت حقوق مردم و تحقق آنها از خود گذشتگى هاى بزرگى نموده اند.
گروه دوم، انسانهایى هستند که برجستگى آنها نه در یک زمینه، بلکه در ابعاد مختلفى مى باشد، مانند حکماى بزرگى که در سیر و سلوک و عرفان نیز به منزلت والایى دست یافته اند و یا همانند سیاستمداران و حاکمانى که اهل تفکر و اندیشه نیز بوده اند و آثار مهمى از خود بر جاى گذاشته اند. بى تردید گروه اخیر، الگوهاى مناسب ترى براى دیگران هستند، زیرا اینان توانسته اند ابعاد مختلف انسانى را در هماهنگى با هم به گونه اى مطلوب و شایسته رشد دهند. حضرت على(ع) از این گروه است و بلکه برجسته ترین آنهاست. آرى! على(ع) در عین عبودیت، به یاد مردم بوده، براى احقاق حق مردم تلاش مى کرد. در عین مهربانى و رأفت با دوستان و مردم و حتى مخالفان، با دشمنانِ حق و ظالمان، سختگیر و خشمناک بود. در عین آخرت گرایى، زهد و دنیاگریزى، بر اساس مسؤولیت و وظیفه الهى به حکومت، سیاست و دنیا رو مى آورد، آنچنان که دنیاى وى عین آخرت و دنیاگریزى بوده است. آن حضرت با همه مُکنت و حکومتش، بر حفظ بیت المال و مصرف درست آن اهتمام مى ورزید و هیچ گونه تبعیض و مصلحت سنجى را روا نمى داشت. چنین اوصافى از آن حضرت بى شمار است، به گونه اى که حتى غیر
مسلمانان بر آن صحه گذاشته اند، براى مطالعه آنها، به کتابهاى نوشته شده در این زمینه رجوع شود.
به هر حال، ضرورى است که شخصیت و زندگى چنین انسانى بررسى شود تا روش درست زندگى کردن، ترسیم و آموخته شود، اما در یک نوشتار مختصرِ مقاله گونه، بررسى تمامى ابعاد این شخصیت غیر ممکن است، لذا تنها به مسأله حکومت آن حضرت، آن هم اصول و قواعد حاکم بر حکومت آن حضرت در برخورد با مخالفان و دشمنانش مى پردازیم.
على(ع) و حکومت
پس از توجه و بیعت مردم با امام على(ع)، ایشان حکومت را پذیرفته و به اداره جامعه اسلامى پرداخت. در این مدت تلاش نمود تعالیم اسلامى را تحقق بخشد و کژیها و ناراستیهاى پیش آمده پس از رحلت رسول خدا(ص) را از بین ببرد، چنانکه در آغازِ بیعت مردم و حکومت خود، مسیر و اهداف حکومتش را اعلام نمود. با وجود این، مخالفان و دشمنانِ زمامدارى آن حضرت، خاموش ننشسته و علیه آن حضرت توطئه مى کردند.
على(ع) و مخالفان
از ویژگیهاى حکومت علوى آن است که با یک مخالف و یا یک گروه از مخالفان روبه رو نشده بود، بلکه گروههاى مختلفى به علل و اغراض متفاوت با آن حضرت مخالفت ورزیدند. در یک تقسیم کلى مى توان آنها را به سه گروه اصلى معرفى کرد: قاسطین؛ ناکثین و مارقین.
اینک با بررسى تاریخ حیات امام على(ع) و کلمات آن حضرت به تشخیص و بررسى اصول حاکم بر حکومت علوى با مخالفان و دشمنان مى پردازیم.

1ـ حکومت اسلامى و جایگاه مخالفان در اداره جامعه

از موضوعات مهم در حکومت اسلامى، حقوق مخالفان است. آیا حقوقى دارند یا نه؟ حقوقِ قابل پذیرش آنها به چه میزانى است؟ آیا کسانى که به حکومت اسلامى اعتقادى ندارند، مى توانند در دستگاه اجرایى حکومت وارد شوند و مسؤولیتهایى را به عهده گیرند؟
چه بسا عده اى تصور کنند بکارگیرى معاندان و مخالفان نظام اسلامى و اعطاى منصب به آنها سبب گرایش و علاقه مندى آنها به نظام و حاکمان اسلامى مى شود یا ممکن است تصور شود بکارگیرى مخالفان حکومت، خصوصاً در آغاز تشکیل حکومت به سود جامعه اسلامى و برپایى حکومت اسلامى مى شود؛ آنگاه که حکومت اسلامى استوار گشت، حکومت را از وجود ناخالصى ها و نیروهاى مخالف پاک کرد یا ممکن است عده اى گمان کنند سختگیرى در گزینش نیروهاى اجرایى حکومت و ایجاد موانع بر سر راه ورود آزادانه همه افراد براى تصاحب پستهاى حکومتى باعث ترسیم چهره اى خشن و خشک از حکومت اسلامى مى شود و این تلقى را ایجاد مى کند که اسلام با دمکراسى و مردم سالارى و دخالت مردم در امور حکومت مخالف است و یا چه بسا گفته شود چون همه مردم یک سرزمین داراى حقوق برابرى هستند، همه (خواه موافقان و خواه مخالفان) حق دخالت در حکومت و کسب منصب حکومتى را دارند.
اکنون، جاى این پرسش است که آیا على(ع) نیز به چنین مصلحت اندیشى هایى معتقد بودند و یا اینکه به امور دیگرى توجه داشته و در این جهت، اصل یا اصول دیگرى را در نظر داشتند؟
بررسى دوره هاى متعددِ حیات آن حضرت، نشان دهنده این واقعیتها است که ایشان نه تنها در دستگاه حکومتى خود، افراد معاند را به کار نگماردند، بلکه از اشخاص غیر معتقد به اسلام، فاسق و دنیاطلب بهره نبردند. ایشان، پیوسته به کارگزاران خود توصیه مى کردند که این گونه عمل کنند. به دو نمونه آن اشاره مى شود:
الف) امام على(ع) پس از آنکه حکومت را به دست گرفت، پاره اى از عوامل اجرایى حکومت خلیفه سوم را عزل و افراد شایسته را به جاى آنها نصب کرد. طلحه و زبیر که به طمع فرمانروایى کوفه و بصره بیعت کرده بودند،[1] با امتناع حضرت على(ع) مواجه شدند و در نتیجه دشمنى با آن حضرت را آغاز نمودند. براى اینکه روشن شود چرا حضرت على(ع) فرمانروایى کوفه و بصره را به طلحه و زبیر واگذار نکرد تا جنگ جمل رخ ندهد، کافى است شخصیت این دو صحابى بزرگ پیامبر(ص) اندکى ذکر شود.
از زمان خلیفه دوم به دارندگان سابقه جهاد و هجرت، سهم و حقوق بیشترى داده مى شد. این سیاست در دوره خلافت خلیفه سوم نیز گسترش و شدت بیشترى یافته بود، به گونه اى که نابرابرى هاو طبقه هاى جدیدى با امتیازات ویژه پدید آمده بود. على(ع) با این روش مخالف بود و براى مردم حقوق اجتماعى یکسانى قایل بودند. طلحه و زبیر که در این دو دوره به دنیاطلبى و زراندوزى رو آورده بودند، به این امتیازات عادت کرده و با سیاست على(ع) مخالفت مى کردند،[2] زبیر پسرعمه رسول الله(ص) و امام على(ع) و جزو هشت نفرى است که بعد از على(ع) و خدیجه به اسلام گرایید. او اولین کسى بود که در راه اسلام شمشیر زد. در شجاعت آنچنان بود که به وى لقب «سیف الاسلام» داده اند.[3] طلحه پسرعموى ابوبکر، معروف به «طلحة الخیر»، از اولین کسانى است که اسلام آورد. وى در اکثر جنگهاى رسول الله(ص) شرکت داشته است. با وجود این، وى صدها کنیزک و غلام داشت.[4] او در کوفه با گچ، آجر و ساج خانه ساخته و درآمد روزانه وى از زمینهایش در عراق هزار دینار بود. علاوه بر آن، دارایى او (هزار اسب و ...) بود. از وى پس از مرگش ثروتى چند میلیون دینارى به جاى مانده بود.
[5] زبیر نیز در مصر، بصره، کوفه، اسکندریه و دیگر شهرها، خانه هاى مجلل بنا کرده بود.[6] از وى هزاران دینار و اموال هنگفت دیگر (هزار اسب و ...) باقى مانده بود.[7]
بنابراین، این پرسش به میان مى آید که آیا ثروت اندوزى و داشتن روحیه دنیاطلبى با عدالت گروى و حق گرایى و روحیه مساوات طلبى سازگارى دارد؟ آیا مسلط کردن چنین افرادى بر امور جامعه و واگذارى بیت المال به آنان ظلم به مردم نیست؟ از این رو، على(ع) از واگذارى مناصب حکومتى و بیت المال به اینان و تقسیم نابرابر بیت المال خوددارى نمود و در برابر کسانى که او را در این مسأله سرزنش مى نمودند، پاسخ مى داد: آیا شما مى خواهید که با توسل به جور و ستم به کسانى که قدرت سیاسى آنها به من سپرده شده، براى رسیدن به حق و عدالت یارى بجویم؟ به خدا، تا زمانى که نظام آفرینش بر اساس عدالت در چرخش و حرکت است، من نیز از مسیر عدالت بیرون نمى روم و تبعیض در توزیع ثروتهاى عمومى را به خود روا نمى دارم.[8]
ب) امام على(ع) در ضمن نامه اى به مالک اشتر به وى تذکر مى دهد که بدترین وزراى تو آن وزیرى است که پیش از تو وزارت فاسقى را کرده باشد و در جور و ستم و سایر گناهان او موافقت و مرافقت کرده باشد. زنهار! که چنین کسانى را وزیر و صاحب تدبیر خود و محرم اسرار خویش مگردان؛ چه اینها یاران گنهکار و برادران ستمکارانند؛ به جور و ظلم عادت کرده اند و نیکویى سعى تو را ضایع مى سازند.[9]
همان طورى که ملاحظه مى شود، امام على(ع)، بکارگیرى چنین وزیرانى را مانع به ثمر رسیدن تلاشهاى حق طلبانه و آنها را زمینه ساز نفوذ دشمنان مى دانند. در این نامه، حضرت یکى از موانع ورود به دستگاه حکومت اسلامى و نزدیکى به حاکم اسلامى را شرک ذکر مى کنند. این کلام حضرت یادآور این آیه شریفه است: «و لن یجعل الله للکافرین على المؤمنین سبیلاً».[10] از دیدگاه اسلام جایز نیست کافران بر سرنوشت مسلمانان مسلط گردند. از این رو، نزدیکى آنها به حاکم و حکومت اسلامى زمینه ساز تسلط آنان بر سرنوشت مسلمانان است.
بنابراین، مى توان نتیجه گرفت که به دلیل حق ستیزى و بى علاقگى مخالفان، به اسلام و حاکمیت مسلمانان، نباید مسؤولیتهاى حکومت و اداره جامعه را به آنها سپرد.

2ـ رعایت حقوق مخالفان

از مشکلات مهم حیات بشر این است که در هر مسأله اى، یا به افراط مى گراید و یا به تفریط رو مى آورد و در نتیجه، ارزیابیهاى یکطرفه، بررسیهاى تک بعدى به جاى تحلیلهاى جامع نگر پدید مى آیند. از ویژگیهاى مهم شخصیت مولاى متقیان على(ع) دورى جستن از حبّ و بغضهاى بى اساس است. از این رو، حضرت به رغم آنکه دشمنان حکومت اسلامى و ناصالحان را به تشکیلات حاکمیت راه نمى داد، اما در عین حال، حقوق آنها را در برخوردارى از حیات انسانى و بهره مندى از امنیت و آسایش به رسمیت مى شناخت و در تحقق آنها بسیار حساس بود که به پاره اى از آن موارد اشاره مى شود:

الف) کشاورزان مشرک منطقه اى از رفتار سختگیرانه والى آن به امام على(ع) شکایت مى کنند. امام در نامه اى به حاکم تذکر مى دهد که هرچند اینان مشرکند، اما به خاطر پیمانى که با حکومت اسلامى دارند، درخور دور شدن و ستم کردن نیستند، پس با ایشان مهربانىِ آمیخته با سختى را، شعار خود قرار ده، با آنها بین سخت دلى و مهربانى رفتار کن، برایشان بین نزدیک و زیاد، نزدیک گردانیدن و دور و بسیار دور ساختن، جمع کن (یعنى با آنان به اعتدال رفتار کن).[11] بنابراین، از دیدگاه امام على(ع) مشرکانِ هم پیمان با حکومت اسلامى، سزاوار برخوردارى از ملاطفت و مهربانى حاکمان هستند؛ به گونه اى که محبت همراه با سخت دلى باشد.
ب) حضرت در پاسخ به سخن خوارج «لا حکم الّا لله» فرمودند:
«منظور اینان آن است که امامت و ریاست (در بین خلق) مخصوص خداوند است و حال آنکه ناچار براى مردم امیرى لازم است خواه نیکوکار باشد یا بدکار. [در هر صورت مؤمن در امارت و حکومت او به طاعت مشغول است و کافر بهره خود را مى برد.»[12]
بنابراین، از ویژگیهاى هر حکومتى از جمله حکومت علوى تأمین معیشت و امنیت مردم و جامعه است. حکومت براى جلوگیرى از هرج و مرج و تأمین امنیت اجتماعى پدید آمده است تا انسانها (چه کافر و چه مؤمن) بتوانند به تمتعات و علاقه هاى خود (مانند عبادت، پرستش خدا و ...) دست یابند. على(ع) در طول دوران حکومتش، با مخالفان خود چنین رفتارى کرد. شرح آن خواهد آمد.
ج) امیر مؤمنان(ع)، هنگام گردش در شهر، پیرمرد نابینایى را دید که از مردم درخواست کمک مى کرد. پرسید: «این کیست»؟ گفتند: مرد نصرانى است. امام در پاسخ فرمودند:
«شگفتا! از او کار کشیدید، اکنون که پیر و ناتوان شده او را از زندگى بازداشته اید. از بیت المال به او بپردازید تا آبرویش حفظ شود.»[13]
یعنى شهروندان حکومت اسلامى، هرچند نصرانى باشند از بیت المال مسلمانان سهمى دارند و براى نگهدارى آبروى آنها باید در هنگام ناتوانى به آنها کمک کرد.
د) امام(ع) در نامه اى به مالک اشتر استاندار خود در مصر نوشت:
«با همه مردم با رحمت و محبت رفتار کن و براى آنان حیوان درنده نباش که بهره هاى آنها را غنیمت مى شمارد؛ زیرا آنان دو گروه اند: یا برادر دینى تو هستند یا انسانى مانند تو.»[14]
در این کلام امام، به دو گونه حقوق اشاره شده است:
1ـ حقوق دینى که به اقتضاى متدین بودن بر عهده دینداران نهاده مى شود؛
2ـ حقوق انسانى که هر انسانى سزاوار و شایسته آن است، از جمله مهربانى و ملاطفت حاکمان و کارگزاران حکومتى با همه مردم (چه متدین و چه غیر متدین).

3ـ صراحت امام على(ع) در برخورد با مخالفان و دشمنان

از شیوه هاى مرسوم در سیاستهاى رایج امروز، نیرنگ، فریب و ظاهرسازى است. چه بسا عده اى گمان کنند چه اشکالى دارد براى پیشبرد اهداف اسلامى چند صباحى از آرمانها و اهداف خود سخن نگفت یا دست کم به صراحت و روشنى از آنها یاد نکرد تا حساسیت دشمنان و مخالفان برانگیخته نشود و گمان کنند ما در آرمانهاى خود تجدید نظر کرده ایم و یا اینکه عده اى تصور نمایند سیاست؛ یعنى فریب و نیرنگ و سیاستمدار واقعى؛ یعنى حیله گر ماهر، چنان که ماکیاولى، ظاهرسازى و فریب را خصوصیت مهم سیاستمداران راستین بر مى شمرد.
اکنون پرسش این است که آیا سیاست به معناى فریب و ظاهرسازى، در قاموس حکومت علوى جایى داشت و یا اینکه حکومت علوى، هدفش انسان سازى و سعادت بخشى بوده است؟ استفاده از چنین ابزارها را با چنان اهدافى ناسازگار مى دید و از این شیوه ها پرهیز مى نمود؟ نگاهى مختصر به منش حضرت على(ع) با مخالفان و دشمنانش به روشنى این اصل را اثبات مى کند که ایشان مقاصد خود را به صراحت بیان مى داشت و آشکارا بر انجام آنها تأکید مى ورزید.
هنگامى که مهاجر و انصار بر بیعت با حضرت على(ع) اصرار مى ورزیدند، به آنان گفتند: اینک که بر گزینش من اصرار مى ورزید انجام آن باید در مسجد باشد.[15] آن گاه در مسجد، امام به «صراحت» برنامه حکومتى خود را اعلام کرده، فرمودند: جامعه امروز ما به همان بلایى دچار است که در نخستین روز بعثت پیامبر(ص) دچار بود. چاره اى جز این نیست که این جامعه، چون دیگى جوشان زیر و زبر شود، چنان که فرازآمدگان، فرو روند و فروماندگان، فراز آیند.[16] بازتاب این سیاستهاى صریح در نامه عمروعاص به معاویه مشهود است. در آن نامه به معاویه هشدار داد: بنگر که چه مى توانى کرد، آن گاه که پسر ابوطالب هر چه را اندوخته اى چنان باز پس گیرد و به بیت المال بازگرداند که گویى چون چوبى پوست تو را مى کند.[17] این نامه نشان مى دهد که حضرت از همان آغاز حکومتش برنامه هاى اصلاحى را به روشنى اعلام کرد و پنهان کارى و ظاهرسازى را ابزار مناسبى براى اهداف حق طلبانه خویش نمى دانست.

4ـ واقع نگرى در برخورد با مخالفان و دشمنان

حق گرایى و پایدارى بر اصول منافاتى با در نظر گرفتن شرایط و وضعیت اجتماعى ندارد. مهم آن است که توجه به شرایط و اوضاع اجتماعى نباید بدان حد باشد که انسان را به مصالحه بر سر اصول و حقایق وا دارد. از ویژگیهاى برجسته حیات سیاسى حکومت علوى آن است که در چارچوبه ارزشها و حقایق و بر اساس مصالح، به انتخاب بهترین گزینه اقدام مى نمود و در این جهت به شرایط و اوضاع جامعه توجه کامل داشته است. مواردى براى نمونه بیان مى شود:
الف) على(ع) پس از بیعت مردم و عهده دار شدن قدرت، معاویه را براى حکومت شامات شایسته نمى دانست. عبدالله بن بجلى را که براى این مسؤولیت شایستگى داشت، به جاى او در نظر گرفت و به شام فرستاد. اصحابش با اطلاعاتى که از اصرار معاویه براى ماندن بر اریکه قدرت داشتند، به امام پیشنهاد کردند که براى جنگ با معاویه و بر سر جاى نشاندن وى، هر چه سریعتر خارج شوند. امام در پاسخ فرمودند:
«اینکه من مقدمات جنگ را با اهل شام فراهم کنم، در حالى که جریر را هم به آنجا فرستاده ام، بستن باب مسالمت به روى آنان است. ممکن است آنها بیعت با عبدالله را اراده کنند و با خروج ما به جنگ، نباید آنان را از این خیر منصرف کرد.»[18]
بنابراین تعهد و اصرار بر اصول نباید مانع از توجه به واقعیات و شرایط شود. حضرت اولاً، براى آنکه حجت را بر دشمن تمام نماید و به احتمال تسلیم شدن دشمنان توجه کند، جنگ با دشمن را به تأخیر انداخت و ثانیاً، ارسال کارگزار براى وادار کردن معاویه به تسلیم با تهیه مقدمات جنگ منافات دارد (یعنى تهیه مقدمات جنگ با مذاکره و گفت و گو منافات دارد)، پیشنهاد اصحاب خود براى جنگ را رد کرد.
ب) معاویه در جنگ صفین براى رهایى از شکست (با پیشنهاد عمروعاص) قرآنها را بر فراز نیزه ها کرد و از حکمیت قرآن سخن مى گفت. عده اى از سپاهیان ساده اندیش امام(ع) فریب این حیله را خوردند و شمشیرهاى خویش را بالا برده، شعارِ «لا حکم الّا لله» سر دادند.[19] اینان (که بعداً خوارج نامیده شدند) در برابر امام ایستادند و به امام گفتند: باید حکمیت را بپذیرى، در غیر این صورت تو را به قتل خواهیم رساند، همان گونه که عثمان را به قتل رساندیم. این ماجرا در حالى صورت مى گرفت که مالک اشتر به کنار خیمه گاه معاویه رسیده بود[20] و اندک فرصتى، ریشه تباهى را مى کند. خوارج به امام مى گفتند: به مالک دستور بده، برگردد و گرنه تو را خواهیم کشت.[21] امام به مالک پیام رساند که برگردد، ولى مالک که از توطئه خبر نداشت، مقاومت کرد و پیام فرستاد: اندکى فرصت دهید؛ اکنون زمانى نیست که مرا از موقعیتى که دارم، خارج کنید؛ به مقدار دوشیدن یک شتر فرصت دهید![22] دوباره پیک امام رسید که مالک، باید برگردى. مالک که احساس کرد اتفاق مهمى افتاده، شاید جان امام در خطر باشد، برگشت.
این برخورد امام(ع) با عده اى از سپاهیان ساده اندیش، نشانگر عمق موقعیت شناسى حضرت است. خود امام به عده اى از یارانش که از پذیرش پیشنهاد داورى و حکمیت تعجب کردند، فرمودند: «کنتُ امس امیراً، فاصبحتُ الیوم مأموراً»؛ دیروز فرمانده بودم، لیک امروز (که برخى یاران ساده اندیشم (یعنى خوارج) اصرار بر پذیرش حکمیت دارند) فرمانبر شده ام.[23] نمونه دیگرى از درک شرایط، پذیرش حکمیت ابوموسى اشعرى بود، در حالى که امام قصد داشت عبدالله بن عباس را (که فردى زیرک بود) پیشنهاد کند، ولى باز اصرار و تهدید خوارج، امام را به پذیرش حکمیت ابوموسى وادار ساخت.[24]

5 ـ على(ع) و بهره گیرى از جنگ

از دیگر ویژگیهاى امام على(ع) در طول حکومت این بود که جنگ را هدف و یا وسیله اى براى کسب قدرت نمى دانست، بلکه جنگ را آخرین ابزار در جلوگیرى از ایجاد فساد دشمنان مى دانست؛ یعنى هنگامى که هیچ راه دیگرى براى اصلاح دشمنان باقى نمى مانده، اقدام به جنگ مى نمود، گرچه غالباً از سوى دشمنان، جنگ آغاز مى شد؛ زیرا امام(ع) در برخورد با دشمن، ابتدا تلاش مى کردند تا با تبیین موضع حق جویانه خویش، آنان را از گمراهى نجات دهند، سپس در صورت عدم پذیرش، اگر به حال جامعه اسلامى زیانى نداشتند، آنها را به حال خود وا گذاشته، حقوق آنها را نیز قطع نمى کردند، اما زمانى که دشمنان بر جنگ اصرار مى ورزیدند، امام مى کوشیدند آغازکننده جنگ نباشند. اینک نمونه هایى از این روش را بررسى مى کنیم:
الف) در توطئه ناکثین، امام(ع) براى مقابله با فتنه ها آمادگى لازم را فراهم آورد و وقتى که آگاه شد سران ناکثین از مکه به سوى بصره حرکت کرده اند، در مدینه به مردم اعلام مى نماید و از آنان مى خواهد که براى مقابله با پیمان شکنان به سوى بصره حرکت کنند.[25]
از سوى دیگر، امام(ع) تلاش کرد به هیچ وجه جنگ و درگیرى و مسلمان کشى راه نیفتد. لذا در عین حفظ آمادگى، صبر و تحمل پیش کرد و فرمود:
«آنان به دلیل خشمى که از سیاست من دارند، جمع شده اند، ولى من تا زمانى که کیان اجتماعى شما مورد تهدید قرار نگیرد، صبر مى کنم.»[26]
سپس دعا نمود: «اللهم احقن دماء المسلمین»؛ خدایا خون مسلمانان را تو خود حراست فرما.[27] امام(ع) براى بى اثر کردن توطئه دشمنان در تلاش بود تا با گفت و گو با سپاه و سران سپاه دشمن آنان را از اقدام خطرناکشان باز دارد. در نامه اى به طلحه و زبیر سابقه درخشان آنان را بازگو کرده، به زبیر «فارس قریش» و به طلحه «شیخ المهاجرین» اطلاق نمود. عایشه را در اقدامش براى رهبرى سپاه جمل مذمت نمود و گوشزد کرد: اقدام تو از گناه قاتلان عثمان بزرگتر است.[28]
آن گاه فرمود: من فردى نیستم که از جنگ هراس داشته باشم.[29] بعد از این مراحل، وقتى که نامه ها در سران ناکثین اثر نگذاشت امام اقدام دیگرى نمود و سفیر مخصوص به نزد زبیر فرستاد تا با وى مذاکره نماید. قبل از شروع جنگ هم (در حالى که دو سپاه رو در روى یکدیگر بودند)، امام دو مرتبه نماینده فرستاد تا آنها را از بروز جنگ باز دارد.[30] با وجود این، امام به سپاه خود دستور مى دهد تا شروع کننده نباشند،[31] اما بعد از اینکه چند نفر از نیروهاى على(ع) با تیرهاى ناکثین به خون غلتیدند، به گونه اى که سپاهیان امام(ع) اعتراض نمودند، آن حضرت فرمودند: «کدام یک از شما با وجود اینکه مى داند کشته مى شود، این قرآن را به دست مى گیرد و آنان را به آنچه در آن است دعوت مى کند؟» جوانى چند بار داوطلب شد که سرانجام با قرآنى و بدون سلاح میدان رفت و شروع به دعوت ناکثین کرد، ولى آنها بر سرش ریخته و قطعه قطعه اش کردند. بدین ترتیب، دستور دفاع مشروع و عادلانه از جانب امام(ع) صادر شد.[32]
ب) امام(ع) بعد از اینکه از بصره به کوفه رهسپار شد، دو نامه، یکى، به اشعث بن قیس کندى و دیگرى، به معاویه نوشت. مضمون هر دو نامه این بود که استاندارىِ این دو نفر مورد خوشایند حضرت نبوده، آنان کناره گیرى کنند.[33] معاویه سرپیچى نمود و امام بسیار سعى کرد او را با احتجاج و نصیحت متقاعد کند. در نهج البلاغه نامه هاى فراوانى در این باره موجود است. معاویه در برابر تصمیم امام(ع) اصرار بر باقى ماندن بر مسند قدرت از راه جنگ داشت و سپاهیانش به این شهر یا آن شهر حمله مى کردند تا اینکه امام مجبور به دفاع از کیان جامعه شد. گفت و گوى سیاسى بین حضرت على(ع) و معاویه تقریباً هفده ماه به طول انجامید.[34] امام بعد از ارسال نامه هاى فراوان و اطلاع از آمادگى معاویه، مردم عراق را به سوى شام بسیج نمود. معاویه وقتى در برابر سپاه امام على(ع) قرار گرفت اولین اقدامش این بود که ستونى از نظامیان خود را بین رودخانه فرات و سپاه امام حایل قرار داد. حضرت(ع) کوشید از راه گفت و گو این مشکل را حل کند، اما گفت و گو نتیجه اى نبخشید. لذا عده اى از لشکریان امام(ع) به فرماندهى اشعث و نیز مالک، لشکر معاویه را شکست داده و
فرات را در اختیار گرفتند. امام(ع) در برخورد با سپاه معاویه به سوى خیمه گاه معاویه آمده، فرمود: با معاویه سخنى دارم، سپس او را نصیحت کرد، اما اثرى نبخشید. امام(ع) در این مورد هم سعى کرد تا آغازگر جنگ نباشد. به همین دلیل به اصحابش فرمودند:
«با آنها تا جنگ با شما را آغاز نکنند، نجنگید؛ زیرا بحمدالله شما کارتان بر اساس دلیل است و آغاز نکردن جنگ نیز حجت دیگرى، علیه آنها خواهد بود.»[35]
ج) آن گاه که خوارج راهشان را از على(ع) جدا کردند، امام(ع) تا وقتى که آنان قیام مسلحانه نکرده بودند با آنها حداکثر مدارا را مى کرد، حتى حقوقشان را از بیت المال قطع نکرد و آزادیشان را محدود نکرد. در برابر دیگران به او جسارت و اهانت مى کردند، ولى ایشان حلم مى ورزید. امام(ع) بر منبر در حال سخن گفتن بود که شخصى از وى سؤالى کرد. ایشان فوراً جواب بسیار عالى به او داد و اسباب حیرت و تعجب را برانگیخت و شاید همه تکبیر گفتند. یکى از خوارج آنجا بود و گفت: «قاتله الله ما افقه»؛ خدا بکشد او را چقدر داناست! اصحاب امام(ع) خواستند بر سرش بریزند، فرمود: چکارش دارید، یک فحش به من داد؛ حداکثر این است که فحشى به او بدهید، نه، کارى با او نداشته باشید.
امام على(ع) هنگام خلافتش نماز جماعت هم مى خواند و مردم به وى اقتدا مى کردند، اما خوارج به او اقتدا نمى کردند و مى گفتند: على(ع) مسلمان نیست و کافر و مشرک است. در یکى از این نمازها، امام(ع) مشغول قرائت حمد و سوره بود. شخصى به نام ابن کوّاب (از خوارج) آمده، با صداى بلند این آیه را خواند: «اى پیغمبر! به تو وحى شده و به پیغمبران پیشین هم وحى شده است اگر تو هم مشرک بشوى، تمام اعمالت هدر رفته است.»[36] با خواندن این آیه خواست بگوید: على! ما سابقه ات را در اسلام مى دانیم، اما چون مشرک شدى، نزد خدا هیچ اجرى ندارى. على(ع) به حکم آیه: «اذا قرى ء القرآن فاستمعوا له و أنصتوا لعلّکم ترحمون[37]» سکوت کرد و گوش فرا داد. وقتى سخن آن فرد تمام شد، نماز را ادامه داد. آن شخص دو مرتبه همان آیه را تکرار کرد. باز على(ع) سکوت کرد و آیه را گوش داد. وقتى او تمام کرد نماز را ادامه داد. بار سوم و یا چهارم که او شروع کرد، دیگر على(ع) اعتنا نکرد و این آیه را خواند: «فاصبر انّ وعد الله حق و لا یستخفنّک الذین لا یوقنون».[38] آن گاه نمازش را ادامه داد. بدین ترتیب، خوارج تا دست به فتنه نزده بودند، على(ع) با آنها مد
ارا مى کرد، اما آنها کارشان به جایى کشید که على(ع) را وادار کردند در مقابلشان اردو بزند؛ با این توضیح که خوارج مى گفتند: حال که على کافر شده است راهى جز قیام علیه او نیست. نتیجتاً یاغیانه در بیرون شهر خیمه زده، مى گفتند: دیگران مسلمان نیستند و ما نمى توانیم از آنها زن بگیریم و به آنها زن بدهیم. ذبایح آنها (گوشتى که ذبح مى کنند) حرام است و بالاتر اینکه، کشتن زنان و اطفال آنها جایز است. پس از آن شروع به غارت و کشتار کردند. وضع عجیبى به پا شد! از یکى از صحابه پیامبر(ص) که به همراه همسرش از نزدیک آنان مى گذشت، خواستند که از على(ع) تبرى بجوید. چون او این کار را نکرد وى را به همراه همسر باردارش کشتند و شکمشان را با نیزه دریدند. در برابر چنین رفتار وحشیانه اى على(ع) پس از فرستادن ابن عباس و مؤثر نشدن صحبتهاى او، خود با آنان گفت وگو، کرد. در نتیجه این گفت وگو هشت هزار نفر، از دوازده هزار نفر خوارج پشیمان شدند و مابقى که امان امام(ع) را نپذیرفتند با شمشیر آن حضرت کشته شدند و کمتر از ده نفر از آنها موفق به فرار شدند که یکى از آنها عبدالرحمن ابن ملجم مرادى بود.
على(ع) در روزهاى پایان عمر خویش در برخورد با ابن ملجم اوج انسانیت را به نمایش گذاشت. در پایان براى کوتاه شدن کلام مى گوییم که اصول بیان شده، شمه اى از شخصیت والا و الهى على(ع) و شیوه حکومت وى بود.
________________________________________
پى نوشت ها:
1 ـ محمد بن محمد بن نعمان بغدادى (شیخ مفید)، الجمل و النصرة لسید العترة فى حرب البصره، تحقیقِ سید على میرشریفى، چاپ اول: قم، مکتب الاعلام الاسلامى، 1413ق.
2 ـ عبدالفتاح عبدالمقصود، الامام على بن ابى طالب(ع)، ترجمه سید محمدمهدى جعفرى، ج2، ص7 و 37.
3 ـ عزالدین ابوالحسن على بن محمد (ابن اثیر)، اسدالغابة فى معرفة الصحابه، ج2، ص295؛ شهاب الدین احمد ابن حجر العسقلانى، الإصابة فى تمییز الصحابة، ج1، ص545 و ابن هشام، سیرة النّبى، ج2، ص91.
4 ـ عبدالفتاح عبدالمقصود، همان، ج2، ص12.
5 ـ ابوالحسن على بن حسین مسعودى، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ج1، ص689 و 690.
6 ـ عبدالفتاح عبدالمقصود، همان، ج2، ص12.
7 ـ ابوالحسن على بن حسین مسعودى، همان، ج1، ص690.
8 ـ صبحى صالح، نهج البلاغه، خطبه 126، ص183.
9 ـ صبحى صالح، همان، نامه 53، ص426.
10 ـ نساء آیه 141.
11 ـ صبحى صالح، همان، نامه 19، ص376.
12 ـ صبحى صالح، همان، خطبه 40، ص82.
13 ـ شیخ حرّ عاملى، وسائل الشیعه، ج11، باب 19 از ابواب جهاد، ح1.
14 ـ صبحى صالح، همان، نامه 53، ص 426.
15 ـ عزالدین ابوالحسن على بن محمد (ابن الاثیر)، همان، ج3، ص190.
16 ـ عبدالمجید معادى خواه، خورشید بى غروب، گفتار 16.
17 ـ علامه امینى، الغدیر، ج8، ص288.
18 ـ صبحى صالح، همان، خطبه 43، ص84.
19 ـ ابوالفضل نصر بن مزاحم المنقرى، وقعة صفین، تحقیق و شرح عبدالسلام محمدهارون، ص481 و احمد بن ابى یعقوب بن جعفر بن واضح الیعقوبى، تاریخ الیعقوبى، ج2، ص88.
20 ـ ابوجعفر محمد بن جریر الطبرى، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، تاریخ الرسل و الملوک (تاریخ الطبرى)، ج4، ص34 و احمد بن ابى یعقوب، همان، ج2، ص88.
21 ـ احمد بن ابى یعقوب، همان، ج2، ص491.
22 ـ محمد بن جریر طبرى، همان، ج4، ص314.
23 ـ احمد بن ابى یعقوب، همان، ج2، ص484.
24 ـ ابوالحسن على بن الحسن المسعودى، مروج الذهب و معادن الجواهر، ج2، ص391 و 392.
25 ـ ابن مسعود، همان، ج2، ص358.
26 ـ صبحى صالح، همان، خطبه 168 و محمد بن جریر طبرى، همان، ص243، ج4، ص168.
27 ـ ابن مسعود، همان، ج2، ص361.
28 ـ ابومحمد عبدالله بن مسلم بن قتیبه الدینورى، الامامة و السیاسة، ج1، ص90 و ابومحمد احمد بن اعثم الکوفى، الفتوح، ج2، ص468.
29 ـ ابومحمد احمد بن اعثم الکوفى، همان، ج2، ص472.
30 ـ محمد بن محمد بن نعمان بغدادى (شیخ مفید)، همان، ص336.
31 ـ ابن مسعود، همان، ج2، ص361.
32 ـ عبدالفتاح عبدالمقصود، همان، ج3، ص.
33 ـ ابن قتیبه دینورى، همان، ج1، ص111.
34 ـ ر.ک: همان، ص121.
35 ـ صبحى صالح، همان، نامه 14، ص373.
36 ـ زمر (39)، آیه 65.
37 ـ اعراف (7)، آیه 204.
38 ـ روم (30)، آیه 60.