اندیشه سیاسى عاشورا (مقاله پژوهشی حوزه)

1- عاشورا حرکتى سیاسى با خاستگاه کاملا دینى و از موضع رهبرى و امامت جامعه اسلامى و بر اساس برنامه و چارچوبى از پیش طراحى شده بود. از نخستین روز فرمان به بیعت‏با حکومت‏بنى‏امیه تا سرانجام شهادت سیدالشهدا (ع)، چند ماه بیشتر به درازا نکشید اما پیش‏زمینه‏ها و پیامدهاى آن به سالها «پیش‏» و قرنها «پس‏» از آن منتهى مى‏گردد; سالهایى که مسیر امامت و رهبرى سیاسى و دینى جامعه اسلامى بویژه سرزمینهاى تازه فتح شده، از خطى که پیامبر اکرم (ص) ترسیم کرده و بارها بر آن تاکید جسته بود منحرف شد و در دوران خلیفه سوم به اوج خود رسید و تلاش‏هاى چشمگیر امیرالمؤمنین على (ع) و یاران دلسوز حضرت نتوانست همه کجى‏ها را راست و تمام کژى‏ها را درست کند و این‏گونه بود که دوباره «امور» به دست نااهلان و منحرفانى افتاد که به تعبیر و تاکید امیرالمؤمنین (ع) «ما اسلموا و لکن استسلموا و اسروا الکفر، فلما وجدوا اعوانا علیه اظهروه; هیچ‏گاه اسلام نیاوردند، به اسلام درآورده شدند و کفر را در درون خود پنهان داشتند و همین که بر آن یاورانى یافتند، آشکارش ساختند.» (نهج البلاغه، نامه 16)
کافران متظاهر به اسلامى که با برداشتن حکومت علوى از پیش روى خود، اینک قدرت مسلمانان را نیز در خدمت‏خویش گرفته بودند و شگفت نبود که على‏رغم پیمان خود، مسیر سلطه برگرده مسلمانان و به بردگى کشاندن آنان را براى جوانى خام و تهى از ارزشهاى اسلامى و انسانى، هموار سازند که در کاخ شاهنشاهى معاویه، کاخ آرزوهاى دیرینه سران قریش و بنى‏امیه و ابوسفیان را برپا مى‏ساخت و روزى که خبر مرگ پدرش پیچید، با خامى تمام همه راه را بر خود هموار دید و این‏گونه بود که فرزند پاک پیامبر (ص)، حسین بن على (ع) را میان کشته شدن و یا پذیرش سلطنت وى محدود و محصور ساخت. و شد آنچه شد.
2- قرنهایى که از فرداى عاشورا آغاز شد و یکى پس از دیگرى آمد و عاشورا همچنان بر دلها حکومت کرد و چون خورشیدى عالمتاب به جانهاى مرده گرمى داد و راه مبارزه با ظلم و بیدادگرى و فساد و فزون‏طلبى و سلطه‏خواهى و دفاع از ارزشهاى دینى و اسلامى را روشنایى بخشید. قرنهایى که «عاشورا» پرچم «احیاى امر» اهل بیت (ع) را هر چند با دشوارى‏هاى بسیار برافراشت و «کربلا» میعادگاه کسانى شد که الگوى جامع حاکمیت‏سیاسى را در امامت و ولایت پیشوایان معصومى مى‏جستند که معرفت و عبادت و علم و صبر و حلم و حکمت و شجاعت و ایثار و تدبیر و مدیریت و مردمدارى آنان بدیل نداشته و ندارد. و آنچه در کربلاى سال 61هجرى رخ داد، نمونه‏اى گویا و جاودانه از این حقیقت‏بود و هست. بدین سان بود که کربلا در آن مقطع تاریخ از یک سو عرصه‏اى شد براى ظهور بالاترین ارزشهاى انسانى و کمالات پیشوایى ربانى در تراز سید شهیدان عالم، حسین بن على (ع) و یاران گلچین‏شده وى، و از سوى دیگر پرتگاهى براى سقوط گله‏اى آدمى‏زاده در عمق پستى و رذالت و ناجوانمردى. و به همین سان، عاشورا در سالها و قرنهاى پس از خود، در هر مکان، به مثالى روشن و الگویى ماندگار براى رویارویى جبهه حق و باطل درآمد و منطق حسین (ع)، الهام‏بخش منطق مبارزه با ستم و حق‏کشى و دفاع از آزادگى و آزادى‏خواهى و جوان‏مردى و ثبات قدم در حفظ دین و انجام وظیفه گردید. و این چنین شد که به‏درستى چون حسین (ع) و در واقع منش و روش و منطق حسین (ع) ذخیره‏اى الهى براى بقا و گسترش منطق شیعى و بلکه اساس دین به شمار آمد و آن همه عنایت و تاکید امامان بزرگوار (ع) در حفظ و احیا و ترویج را به خود معطوف ساخت. و آن همه عالمان اسلامى، شیعى و غیر شیعى، بر تثبیت و تبلیغ آن پاى فشردند و در طول تاریخ، همواره توده‏هاى مسلمان بویژه شیعیان جانانه بر گرد علم آن حلقه زدند و حدیث کربلا و منطق عاشورا را سینه به سینه و نسل به نسل و قرن به قرن، سپردند و اینک چندى نمانده است که در آستانه آغاز پانزدهمین قرن وقوع آن قیام خونبار قرار گیریم; عاشورایى که در کمال ناباورى و شگفتى مسلمانان، شهادت و اسارت بهترین دست‏پروردگان الهى را در خود جاى داد دوست‏داران اهل‏بیت (ع) را براى همیشه سوگوار کرد.
3- تردیدى نیست‏حرکتى که حسین بن على (ع) در ماههاى پایانى سال 60 هجرى از مدینه آغاز کرد، و کاروانى که او به راه انداخت و منطقى که وى و یارانش، بشریت را به آن فرا خواندند، ایستایى و خاموشى ندارد و اینک ما در متن یکى از بزرگترین دستاوردهاى آن حرکت و آن منطق، قرار داریم.
وقوع انقلاب اسلامى و تشکیل نظام جمهورى اسلامى ایران به رهبرى حضرت امام‏خمینى «قدس سره الشریف‏» در چهاردهمین قرن حرکت تاریخى و پر اثر عاشورا، سرانجام روشن و دستاورد مبارکى از آن حرکت الهى و پرتوى از آن خورشید عالمتاب بود و هست. نقشى که عاشورا و منطق سیاسى و دینى حسین (ع) در شکل‏گیرى مبارزه و انقلاب و پیروزى آن داشته بر کمتر کسى که آشناى به تاریخ انقلاب و منطق حضرت امام‏خمینى باشد پوشیده است. نقش‏آفرینى عاشورا در انقلاب و پیروزى محدود نمى‏شود; بقا و تقویت نظام اسلامى و گسترش پیام انقلاب بویژه در سالهاى جنگ تحمیلى، مرهون همین نقش‏آفرینى است و نباید تردید کرد که ما همچنان نیازمند منطق حسین (ع) و الگوى کربلا و فرهنگ عاشورا هستیم.
4- عاشورا و فرهنگ برخاسته از آن، در عاطفه و احساسات خلاصه نمى‏شود و اساسا خاستگاه ا صلى آن، عقلانیت و معرفت دینى و منطق قرآنى است و پیوند عاطفى با عاشورا و حضور قلبى در عرصه کربلا، بیش از هر چیز زمینه فهم منطق حسین (ع) و شناخت اهداف حرکت عاشورایى حضرت و الگویى که از رهبرى دینى و سیاسى ارائه مى‏دهد را فراهم مى‏سازد و این چنین است که زبان «عاطفه‏» در خدمت قوه «عاقله‏» قرار مى‏گیرد و «اشک‏» عاشق حسین (ع) به «کوثر» زلال معرفت و ولایت‏حق و حق‏مداران مى‏پیوندد و یک قطره آن، دریایى از آتش عذاب الهى را فرو مى‏نشاند. و از همین روى است که پیوند عاطفى با کربلا، بیش از آن‏که در قالب یک هدف درآید یا عرضه شود، ابزارى براى پیوستن به آن‏همه معارف و حقایق و شناخت و دریافت منطق حسینى است. و درست از همین نقطه است که باید بیش از هر چیز در شناخت منطق عاشورا و روش و منش حسین (ع) و اصحاب وى کوشش کرد و تلاش و همت محافل و مجالس و رسانه‏هاى تبلیغى را به این سمت‏سوق داد و از انحرافاتى که مایه تحریف عاشورا و فرهنگ آن مى‏شود و از کج‏روى‏هایى که موجب گم‏شدن منطق واقعى حسین (ع) مى‏گردد پرهیز کرد و پرهیز داد. و انقلاب اسلامى و نظام برخاسته از آن که همچنان نیازمند منطق عاشورا و روش و منش حسین (ع) است، تنها با شناخت درست و معرفى جامع این منطق و پرهیز از یکسویه نگرى و ایستادگى بر معرفى صحیح آن است که مى‏تواند، به این مهم دست‏یابد و آن را توشه
راه دراز و پرخطر و پرآسیب خود سازد. و در این میان عمده‏ترین بعد حرکت امام‏حسین (ع) بعد سیاسى و تلاش حضرت براى زوال حکومت نامشروع و کوشش براى حاکمیت‏یافتن دین و سیاست اسلامى تا سر حد آن همه فداکارى است که همواره باید به فراخور جایگاه و اهمیت‏خویش در طرح و تبیین قیام عاشورا مورد توجه قرار گیرد و به عنوان نقطه محورى حرکت امام (ع) الهام‏بخش راه و رویه جامعه انقلابى و اسلامى ما باشد.
5- «اندیشه سیاسى عاشورا» عنوان مجموعه‏اى از نگارشهاى علمى صاحب‏نظران در حوزه اندیشه و تاریخ اسلامى است که به پاس بزرگداشت‏سالى که آغاز و انجام آن با نام و یاد حسین (ع) و عاشورا مزین و سوگوار شده و از سوى مقام معظم رهبرى نیز به سال «عزت و افتخار حسینى‏» نام گرفته، فراهم آمده است. این مجموعه که برنامه‏ریزى، نگارش و آماده‏سازى آن از ماههاى پایانى سال پیش آغاز شد و در سه محور کلى شکل گرفته است، به بعد ا صلى حرکت‏سیدالشهدا (ع) یعنى وجهه سیاسى آن که در حوزه کار مجله حکومت اسلامى مى‏باشد، اختصاص یافته است. سه محور یادشده عبارتند از:
الف. زمینه‏ها، عوامل و اهداف نهضت عاشورا;
ب. رهبرى، مدیریت و نقش مردم در عاشورا;
ج. پیامها و پیامدهاى عاشورا.
موضوعهاى پیش‏بینى شده و حجم مقاله‏هاى ارائه شده، على‏رغم پیش‏بینى اولیه که پیشتر نیز به آگاهى خوانندگان محترم رسانده شده بود، شماره‏هاى ویژه‏نامه را به سه شماره افزایش داد و طبعا هر شماره به یکى از محورهاى یادشده اختصاص یافت. به این ترتیب آنچه در دفتر نخست ویژه‏نامه اندیشه سیاسى عاشورا، پیش رو دارید آن دسته از مقاله‏هایى را در برگرفته که به گونه‏اى، زمینه و عوامل رخداد عاشورا و اهداف سیدالشهدا (ع) از این حرکت را تبیین مى‏کند. مقالات دفتر دوم، رهبرى، سازماندهى و روش امام (ع) و شخصیتهاى نهضت در آغاز و انجام حرکت و نقش نیروها و مردم، اعم از جبهه حق و باطل را ترسیم مى‏کند. و دفتر سوم، به دستاوردها، پیامها و نقش تاریخى عاشورا و مسؤولیتى که در حفظ عاشورا و فرهنگ آن وجود دارد، اختصاص یافته است.
6- این مجموعه که حاصل پى‏گیرى و تلاش بیش از یک سال دست‏اندرکاران مجله مى‏باشد، در کنار مباحث ارزشمند و پرفایده خود، و على‏رغم اهتمامى که در پرهیز از ارائه مطالب تکرارى وجود داشته، با توجه به شیوه تهیه مقالات، نتوانسته کاملا از کاستى تکرار برخى مطالب، بویژه در ذکر مستندات رهایى یابد، کما اینکه برخى مقاله‏ها مى‏توانست و بایست از عمق و جامعیت‏بیشترى برخوردار باشد، اما با این‏همه و به توفیق الهى، در نگاه ما در مجموع مى‏تواند براى آشنایى تفصیلى با عاشورا از منظر سیاسى، مفید و حتى پرثمر و در پاره‏اى موارد راهگشا باشد و تکرار ناگزیر برخى مستندات، از جمله بعضى سخنان امام (ع)، در مقاله‏هایى چند، که نوعا از منظرى متفاوت صورت گرفته، به نظر مى‏رسد چندان مایه ملال خاطر و خرده‏گیرى نباشد و به هر حال خود را ناگزیر از آن مى‏دانستیم.
خوشحالیم که با همت و همراهى گروهى از صاحب‏نظران و فرزانگان و نویسندگان حوزه و دانشگاه و نیز همکاران محترم مجله، این ویژه‏نامه توانست قریب به اتفاق موضوعات پیش‏بینى شده را در خود جاى دهد و در مجموع حدود پنجاه مقاله و اثر در بیش از 1500 صفحه را تقدیم علاقه‏مندان کند. براى آشنایى خوانندگان ارجمند، با شخصیت علمى نویسندگان و پدیدآورندگان این مجموعه، در پایان دفتر سوم، به معرفى اجمالى آنان پرداخته شده است. مجله در همین جا لازم ویژه‏نامه اندیشه سیاسى عاشورا مى‏داند از همه دست‏اندرکاران ویژه‏نامه بویژه نویسندگان و پژوهشگران ارجمند، سپاسگزارى کند.
امید مى‏رود این تلاش ناچیز در پیشگاه سرور آزادگان و سالار شهیدان، حضرت ابى‏عبدالله الحسین (ع) و یاران فداکار و خاندان معظم ایشان پذیرفته شود و بدین طریق مقبول درگاه حضرت حق، جل و علا، افتد و همه در زمره کسانى قرار گیریم که خطاب به حسین (ع) و اصحاب وى، به حقیقت آرزو مى‏کنند «یا لیتنا کنا معکم فنفوز فوزا عظیما» . ان شاء الله.
سردبیر