حکومت دینى و متفکران عرب (مقاله پژوهشی حوزه)

حمله ناپلئون به مصر (1798م.) در نظر بسیارى از پژوهش گران, آغاز تحولات جدید در جهان عرب است.1 دنیاى عرب از آن پس, اندیشه هاى اصلاحى, جنبش هاى اجتماعى و مبارزات سیاسى بسیارى را شاهد بود. در این دوران خلافت دراز مدت عثمانى (1924م.) سقوط کرد و با شکل گیرى دولت هاى مستقل, عصر استعمار و سپس عصر استقلال آغاز شد. عصر نهضت در جهان عرب پى آمدهاى فراوان به دنبال داشته که از آن جمله مى توان از:
1ـ پیدایش افکار و اندیشه هاى سیاسى ـ اجتماعى نو;
2ـ تعاطى افکار میان اندیشه غربى و عربى و رواج نهضت ترجمه وتعریب;
3ـ حضور زنان در مسائل اجتماعى, سیاسى و فرهنگى;
4ـ پیدایش احساس قوم گرایى عربى;
5ـ نُضج یافتن حرفه مطبوعاتى و رسانه;
و… را نام برد.
تحولات جهان عرب, با پیشگامى مصر و لبنان و سوریه, شکل مى گیرد و اندک اندک توسعه و گسترش مى یابد و به تونس, عراق, شمال آفریقا و… سرایت مى کند.
تبار پیش گامانِ اصلاح; یعنى رفاعه طهطاوى (1801ـ1873م.), محمد عبده (1849ـ1905م.) عبدالرحمن کواکبى (1849ـ1902م.), محمد رشید رضا (1865ـ1935م.) گواه این ادعا است.
وقتى به تاریخ اندیشه سیاسى در جهان عرب نظر مى افکنیم, مدرسه ها (مکتب ها)یى در برابر خود مى بینیم که برخى داراى فکر و نظام سیاسى بودند و برخى دیگر تنها صاحب نظریه سیاسى یا رأیى خاص در باب دولت که مى توان در یک نگاه کلى آن ها را چنین فهرست کرد:

1ـ مدرسه على عبدالرازق:
در این مدرسه از کتاب (الاسلام واصول الحکم) نوشته على عبد الرازق و (من هنا نبدأ) اثر خالد محمد خالد (والقرآن والدولة) تألیف محمد احمد خلف اللّه مى توان نام برد.

2ـ مدرسه اخوان المسلمین:
شخصیت هاى برجسته این مدرسه عبارت اند از: حسن البنا, عبدالقادر عوده, محمد المبارک, یوسف القرضاوى, سیدال قطب, عبداللّه غوشه, فتحى یکن. هر یک از این متفکران, صاحب اثر در حوزه اندیشه سیاسى و نظام حکومت اند.

3ـ مدرسه رشید رضا:
این مدرسه با کتاب (الخلافة اوالامامة العظمى) از سویى بر اخوانى ها تأثیر گذار بوده و از سوى دیگر با تأیید نظریه خلافت با سرسختى با على عبدالرازق برخورد کرده است.

4ـ حزب التحریر:
شخصیت برجسته آن, تقى الدین النبهانى است با کتاب هاى (الدولة الاسلامیة), (نظام الحکم فى الاسلام) و (نظام الاسلام). در این کتاب ها با دفاع از اندیشه حکومت دینى, نظام سیاسى اسلام, به ارائه قانون اساسى اسلامى در 99 ماده پرداخته است. این مدرسه در فلسطین,اردن, سوریه, لبنان و عراق تأثیرگذار بوده است.

5ـ مدرسه شمال آفریقا:
اندیشمندان این نحله عبارت اند از: عبدالحمید بِن بادیس, بشیر ابراهیمى علال الفاسى, مالک بِن نبى, طاهر بن عاشور.
این مدرسه به اندیشه سیاسى بیشتر پرداخته تا نظام سیاسى.

6ـ مدرسه سودان:
متفکر برجسته این مدرسه, حسن الترابى است و در حرکت هاى اسلامى تونس و شمال آفریقا مؤثر بوده است.

7ـ حرکت نهضت در تونس:
اینان با دو گرایش اخوانى و غیر اخوانى شکل گرفتند و مى توان در میان آنها از محمد مورو, راشد الغنوشى و صلاح الدین جوریش نام برد.

8 ـ مدرسه مصر جدید (یعنى جریان روشن فکرى و تجدید در اندیشه و نظام سیاسى):
شخصیت هاى این مدرسه عبارت اند از: محمد الغزالى, محمد عماره, محمد کمال ابو المجد, طارق البشرى, محمد سلیم العوّا, فهمى هُویدى.

10ـ مدرسه نجف اشرف:
این مدرسه, که مبیّنِ اندیشه سیاسى شیعى است, اندیشمندانى چون محمد حسین کاشف الغطاء, محمد رضا مظفر, محمد تقى حکیم, محمد جواد جزایرى, محمد مهدى شمس الدین, باقر شریف القرشى, شهید محمد باقر صدر و جمعیت هایى چون حزب الدعوة الاسلامیة, جماعة العلماء, جماعة الشباب المسلم را در خود جاى داده است.

11ـ اخوانیون عراق:
با متفکرانى چون عبدالکریم زیدان, عبدالعزیز البدرى.

12ـ مدرسه سنهورى (حقوقدان بزرگ مصرى):
وى به اسلامى بودن دولت از خلال اسلامى بودن قانون گذارى معتقد بود. هم چنین در این مدرسه مى توان از عبدالحمید متولّى نویسنده کتاب (مبادى نظام الحکم فى الاسلام) و احمد حسین المصرى نویسنده کتاب (الطاقة الانسانیة) نام برد.
در برابر این جریان هاى فکرى و اجتماعى که از منظر دین به اندیشه و نظام سیاسى نگریسته اند, چهار جریان معارض نیز در جهان عرب مطرح بوده که عبارت اند از: دموکراسى, سوسیالیسم, ناسیونالیسم و سکولاریسم.
برخى از نحله ها و تبارهاى یاد شده, تلاش هایى در راستاى تلفیق اندیشه دینى با این جریان ها داشته اند.
به هر ترتیب, چالش هاى قومى, فکرى و اجتماعى به ویژه در برخورد با مغرب زمین دست آوردها و تجاربِ بسیارى به جاى نهاده است. متفکران ایرانى از مطالعه و تحلیل این دو قرن بى نیاز نیستند, چرا که تعامل فکرى با جهان عرب در گرو این شناخت است.
از سوى دیگر, تجربه جهان عرب در برخورد با اندیشه هاى غرب, مبارزات سیاسى, دولت هاى دینى, قانون گذارى و نهادهاى اجتماعى بسى سودمند است.
بر این پایه, فصلنامه حکومت اسلامى بر آن شد تا گزارش و تحلیل هایى را در حوزه کارکرد خود از جهان معاصر عرب ارائه دهد و بسترى براى تعاطى افکار در حوزه اندیشه سیاسى پدید آورد. این شماره, گام نخست است و خالى از نقص نیست. امید است با همت دانشوران, ویژه نامه هاى پربارترى نیز به این مسأله اختصاص یابد.
سردبیر
________________________________________
پى نوشت
1. برخى نویسندگان لبنانى بر این باورند که نخستین بذرهاى عصر نهضت در لبنان بر زمین پاشیده شد. (د.جرج کلاّس, تاریخ الصحافة النبویة, ص5).