جستاری در ساختارشناسی طرح و نقش تذهیب های قرآنی عصر تیموری موجود در موزه آستان قدس رضوی (مقاله علمی وزارت علوم)

چکیده

هدف پژوهش: این پژوهش با هدف بررسی تذهیب های قرآنی عصر تیموری محفوظ در موزه آستان قدس رضوی انجام شده است و ضمن شناسایی آرایه های قرآنی همچون: شمسه، دعای افتتاح، سرلوح، صفحات متن (حاشیه صفحات)، نشان آیات (جزء، سجده، حزب)، گل آیه ها، فهرست سوره ها و صفحات ختم، به نحوه صفحه آرایی و ساختارشناسی فرم نقوش و رنگ می پردازد. از طرفی، مطالعه در این زمینه به منظور دستیابی به آرمان والایی است که در اطلاعات کتاب های آموزشی رشته هنر تذهیب و ارتقای نظام آموزش هنری ایران کمتر به آن توجه شده است. روش پژوهش و جامعه آماری: پژوهش پیش رو به روش پیمایشی و با رویکرد توصیفی _ تحلیلی صورت گرفته و اطلاعات از طریق منابع کتابخانه ای و گردآوری تصاویر به صورت میدانی از موزه های موردنظر جمع آوری شده است. با مطالعه آثار قرآنی موزه آستان قدس رضوی و مشورت با کارشناسان خبره این بخش، هفت نسخه نفیس سنددار مرتبط با عصر مذکور و زمینه مطالعه پژوهش حاضر به روش هدفمند انتخاب شد. با مشاهده این نسخه ها، ویژگی های آرایه های آن مشخص شده است. یافته های تحقیق: یافته ها نشان داد ساختار عناصر بصری شامل انواع نقوش تزئینی اسلیمی، ختایی، هندسی و خوشنویسی است. نقوش اسلیمی با 38.8% بیش ترین نقوش تزئینی را دربردارد، گل های ختایی22.4% و 3.4% نقوش هندسی و 27.3% توزیع خوشنویسی در صفحه است. صفحه آرایی به صورت 3کتیبه ای، 5کتیبه ای و 6کتیبه ای ساختاربندی شده است. صفحات به طور میانگین با تقسیم های طلایی آراسته و تدوین شده اند. لاجورد و طلا غالب ترین رنگ های به کاررفته در این آثار است. نتیجه گیری: موزه آستان قدس رضوی از جمله کلکسیون های عظیم در جهان است و قرآن های مذهّب فاخر و نفیسی را در خود گنجانده است. نسخه های قرآنی عصر تیموری در آن از ویژگی های خاصی برخوردار است؛ از جمله آن استحکام، منطق، نظم و ریتم، تقارن، ترکیب بندی های سامان دهی شده، صفحه آرایی هایی بر مبنای تناسب های طلایی از جمله مؤلفه های برجسته نسخه های مورد مطالعه هستند. از این رو، شناختن ساختار فرمی عناصر تزئینی _ بصری و عناصر نوشتاری و به کارگیری آنها در قرآن آرایی، لازمه فهم دقیق از اصالت نقوش است. از نقوش تزئینی اصیل مانند اسلیمی، ختایی، هندسی و خطوطی همچون نسخ، محقق و... در آراستن قرآن های تیموری مورد مطالعه بهره برده شده است که بیانگر مشخصه های اصلی تذهیب های قرآنی عصر تیموری است و استفاده از این عناصر، در تثبیت و تحکیم مبانی فکری نظام آموزشی هنری کشور نقش بسزایی دارد.