ش‍طرن‍ج

فرهنگ و تمدن اسلامی با میراث های فرهنگی دیگر ملل، تأثیر و تأثراتی داشته است. از آن جمله بازی ها و سرگرمی ها که یا از سرزمین های همسایه اخذ شدند و یا ریشه در آداب و رسوم قبیله ای اعراب داشته اند. نگاه خلفای عباسی در دوره دوم به این بازی ها و بررسی علل رواج آنها، موضوعی این نوشتار است. شواهد حکایت از تاثیر شرایط سیاسی، فرهنگی و اقتصادی در نوع بازی ها دارد. علاوه بر این، رواج مکاتب فکری عقل گرایی و جبرگرایی و حمایت خلفا از هرکدام، در نوع تفریحات درباریان نقش داشت. علاقه خلفا به خوش گذرانی نیز در این امر مؤثر بوده است؛ به طوری که ندیمانی برای سرگرم کردن خلفا تربیت می شدند و مؤلفان، آثاری در شرح و آموزش بازی ها می نگاشتند. علاوه بر این، اهمیت برخی از بازی ها در تقویت فنون نظامی گری، موجب توجه مضاعف خلفا بدانها گردید.

از پر بسامدترین موضوعات مطرح در دیوان حافظ، تقابل برخی عناوین و اصطلاحات و شخصیت ها است که حافظ به روش های گوناگون با آن ها مضمون آفرینی می کند. او در این مسیر، از تأمّل برانگیزترین بازی، یعنی شطرنج نیز برای تبیین چنین تقابل هایی، بهره می برد. یکی از ابیات درخور تأمل از این دست، بیتِ «تا چه ب ازی رخ نم اید بیدقی خواهیم راند / عرصة شطرنج رندان را مجال شاه نیست»، است. با نگاهی مختصر به شرح های دیوان حافظ روشن می شود که «هر کسی از ظن خود» دربارة این بیت بحث برانگیز اظهار نظر کرده است و اغلب حافظ پژوهان، بیت را از منظر بازی شطرنج و موقعیت مهره های آن مورد مداقّه قرار نداده اند. این مقاله نخست، در پی اثبات این موضوع است که اراده ذهنی خواجه از ایراد «رخ» و «بیدق» با توجه به ایهام تناسب و استخدام در واژة «شاه»، همان «زاهد» و «سالک» است. در مرحله بعد نیز بررسی شرح های معتبر دربارة بیت مطمح نظر خواهد بود.

شاعران و عارفان، به لحاظِ برخورداری از پشتوانه غنیِ فرهنگی – ادبی، و برای اجتناب از تکرار و به تبع آن ملال آوری کلام و همچنین برای اظهار فضل، از مضامین گوناگونی برای بیان مطالب و مافی الضمیر خود بهره می برند. یکی از این مضامین– که با قید احتیاط می توان گفت که ریشه در فرهنگ کهن ایرانی دارد- استفاده از اصطلاحات بازی شطرنج است. بسامد استخدام و مضمون آفرینی با این بازی، در قرن های ششم تا نهم – که در سبک شناسی مقارن با سبک آذربایجانی و عراقی است- بستر مناسبی برای عرضه ظرایف و دقایق این بازی بوده است. نوشته حاضر بر آن است تا با بازخوانی دقیق آثار بزرگان شعر و عرفان، به تحلیل روش درست این بازی و پیچیدگی ها و ظرایف آن بپردازد. حاصل پژوهش نشان می دهد که در سبک آذربایجانی، بیش از سبک عراقی به جزئیات و دقایق این بازی پرداخته شده است؛ دقایقی که شاید در طول تاریخ ادبیات بی سابقه باشد. ضمناً در این میان، مولوی و خاقانی از این جهت، یک سر و گردن بالاترند.

درک درست از متون مختلف ادبی و پی بردن به معانی باطنی آن، منوط به فهم صحیح و عاری از استنباط های مغشوش است. از جمله متونی که علاوه بر معانی ظاهری نیاز به تبیین وجوه مختلف و تعابیر گوناگون دارد، متون عرفانی است؛ لذا موضوع تشریح در این متون به خاطر مسائل فوق الذکر، اهمیت مضاعفی دارد. این در حالی است که شاعران و عارفان برای بیان مافی الضمیر خود بعضاً از اصطلاحاتی مضمون آفرینی یا نمادپردازی کرده اند که حتی در حوزه مطالعاتی شارحان جامع الاطراف نیز نیست؛از جمله این اصطلاحات که لغزشگاهی برای شارحان و به تبع آن خوانندگان محسوب می شود، مربوط به بازی شطرنج است. نوشته حاضر بر آن است تابااستفاده از روش استقرایی و با بازخوانی دقیق آثاربرخی شاعران عارف، به تحلیل روش درست این بازی و پیچیدگی ها و ظرایف آن بپردازد و برخی شروح متون عرفانی در این زمینه را مورد نقد و بررسی قرار دهد. حاصل پژوهش نشان می دهد که شارحان محترم، به خاطر پیچیدگی خاص این بازی، اغلب یا از توضیح ابیات چشم پوشی کرده اند و یا اینکه بعضاً دچار لغزش شده اند. از جمله اصطلاحات مورد اختلاف بین شارحان می توان به «شه رخ زدن»، «فرزین بند»و «طرح نهادن»، اشاره کرد.

بازی شطرنج از موتیف های پرکاربرد و مورد توجه شاعران بوده است. این بازی به طرق مختلف در ادبیات عربی و فارسی تجلی یافته؛ تا جایی که به خاطر کارکردهای گوناگونش، می توان از آن به عنوان یک موتیف و کهن الگوی مضمون آفرین در این دو ادبیات یاد کرد. این تحقیق با روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر مکتب آمریکایی ادبیات تطبیقی، به بررسی مقایسه ای کاربرد شطرنج در شعر شاعران تازی و پارسی می پردازد.برخی از نتایج بدست آمده نشان می دهد که نماد شطرنج دلالت های متفاوت؛ اما مشترکی در اشعار عربی و فارسی دارد. این کارکردها عبارتند از: بیان پیچیدگی ها و تحولات دنیوی، سرنوشت و تقدیر، سرگرمی و بی توجهی به مشکلات و مسایل دشوار جامعه، کارکرد حماسی یا کاربرد آن برای توصیف و تجسم صحنه ی جنگ وکارزار. همچنین برای نشان دادن برخورداری از هوش، ذکاوت و تدبیر در زندگی به کار می رود. کارکرد جامعه شناختی وروانکاوی نیز از دیگر اهداف به کارگیری این بازی می باشد. در مجموع می توان گفت شطرنج، قبل ازسقوط بغداد(656ه ) بیشتر نماد ذکاوت بوده و کارکرد حماسی داشته است، اما بعد از حمله ی ویرانگر مغول، در شعر شاعران مکتب عراقی و دوره ی انحطاط، جنبه های جامعه شناختی آن برجسته تر شده و بر متزلزل بودن جایگاه اجتماعی افراد دلالت می کند

زمینه : تحقیقات متعددی به بررسی رابطه کارکردهای اجرایی مغز با تاب آوری در ورزشکاران پرداخته اند، اما پیرامون پژوهش با موضوع بررسی نقش مؤلفه های کارکردهای اجرایی مغز با بررسی میانجی گری تاب آوری شکاف تحقیقاتی وجود دارد. هدف: بررسی موفقیت شطرنج بازان حرفه ای تحت تأثیر نقش مؤلفه های کارکردهای اجرایی مغز با بررسی میانجی گری تاب آوری بود. روش: طرح پژوهش توصیفی از نوع همبستگی بود. جامعه آماری تمامی شطرنج بازان حرفه ای دارای ریتینگ ایران از سوی فدراسیون مربوطه در سال 1396-97 بودند.545 نفر به روش نمونه گیری در دسترس به عنوان نمونه انتخاب شدند. ابزار پژوهش عبارتند از: مقیاس تاب آوری کانر و داویدسون (1991-1979)، آزمون عملکرد مداوم دیداری شنیداری (انجمن روان پزشکی آمریکا، 2002)، آزمون برج لندن شالیس (1982) و نمره ریتینگ ورزشکاران شطرنج. تحلیل داده ها با روش ضریب تعیین و بارهای عاملی انجام شد. یافته ها: سه مؤلفه برنامه ریزی و سازماندهی، توجه مداوم و کنترل پاسخ به طور معنادار بر متغیر کارکرد های اجرایی بار شدند (0/05 P< ). مؤلفه های پنج گانه تاب آوری نیز به طور معناداری بر متغیر مکنون تاب آوری بار شدند (0/05 P< ). متغیر کارکرد های اجرایی و تاب آوری تأثیر مستقیم، مثبت و معنادار بر موفقیت شطرنج بازان داشتند (0/05 P< ). اثر ساختاری کل متغیر کارکرد های اجرایی نیز اثر غیر مستقیم آن به واسطه تاب آوری بر کارکرد های اجرایی معنادار بود (0/05 P< ). نتیجه گیری: با تقویت کارکرد های اجرایی میزان و احتمال موفقیت و مدال آوری شطرنج بازان افزایش یافت.

متون برجسته نظم و نثر کهن فارسیْ بخشی از میراث فرهنگی ایران را تشکیل می دهد. آشنایی با جنبه های مختلف این بخش از میراث فرهنگی، در گرو دسترسی به اَشکال و شرح های معتبر و بدون تحریف و یا کم تحریف آن متون است؛ در مقابل، مراجعه به نسخه ها و شرح های نامعتبری از این آثار، به فاصله گیری از شکل اصیل آنها و بیگانگی با مظاهری از میراث فرهنگی خواهد انجامید. آثار خاقانی و نظامی ازجمله این متون است که پژوهشگران مختلفی کوشیده اند گامی برای گشودن گره های لفظی و معنایی و... آنها بردارند که گاهی موفق بوده و گاهی به خطا رفته اند. در این پژوهش با بهره گیری از روش توصیفی تحلیلی مبتنی بر استقراء، به خوانش انتقادی برخی از شروح اشعار خاقانی و نظامی با محوریّت اصطلاحات بازی های شطرنج و نرد و متعلّقات آن پرداخته می شود؛ همچنین از مطالب بحث شده، شرح مقرون به صواب ارائه خواهد شد. دستاوردهای پژوهش نشان می دهد که برخی از شارحان در رویارویی با ترکیبات و اصطلاحات این دو بازی، یا چشم بسته گذشته اند و یا متوجه اصل مسئله نشده و درنهایت برداشت های غیرموجّهی داشته اند. نگرش نویسندگان، بازخوانی انتقادی این شروح است؛ به همین سبب از نشان دادن وجوه نامتناسب و توجیه ناپذیرِ برداشت های صورت گرفته در این شرح ها ناگزیر بوده ایم.

با تأمل در متون کهن، به برخی اطلاعات و اصطلاحات تازه ای دست می یابیم که ما را با ابعاد مختلف زندگی گذشتگان آشنا می سازد. شاهنامه به عنوان یکی از آبشخورهای اصلی فرهنگ باستان، منبعی بس ارزنده در این راستاست. شاعران، برای جلوگیری از تکرار و به تبع آن ممانعت از ملالت کلام و همچنین اظهار فضل، در وهله اول از مسائل و مضامینی هم سو با موضوع و اهداف خود بهره می برند. فردوسی نیز برای ارتقاء کیفیت هنری اثر ماندگار خود از تأمل برانگیزترین بازی، یعنی شطرنج که با حماسه تناسب زیاد دارد و صحنه های رزم را تداعی می کند استفاده نموده است. نوشته حاضر بر آن است که با بهره گیری از شیوه استقرایی و بازخوانی دقیق داستان «گو و طلخند» از شاهنامه و تفحص در منابع اصلی علم ملاعب و سرگرمی ها، به این پرسش ها پاسخ دهد که آیا ساختار و نحوه این نوع بازی در شطرنج قدیم وجود داشته است یا نه؟ وجوه اختلاف و اشتراک آن چه بوده است؟ حاصل پژوهش نشان می دهد، فردوسی در این داستان گونه تازه ای از این بازی را ارائه می دهد که مسبوق به سابقه نیست و با انواع مذکور در کتب مرجع تفاوتهای قابل توجهی دارد؛ حتی چهره رخ در این بازی کاملاً متفاوت با انواع دیگر می باشد و چه بسا که شارحان شاهنامه نیز بدان نپرداخته اند.

خاقانی شروانی از جمله شاعرانی است که در مقایسه با سایر سخنوران، بیشترین استفاده را از ظرفیت های زبان برده است. یکی از شگردهای شعری وی در تصویرسازی و مضمون پردازی های شاعرانه، بهره گیری از عناصر قمار و اصطلاحات مرتبط با دو بازی «نرد» و «شطرنج» است؛ به گونه ای که می توان وی را چه از نظر کمّی و چه از نظر کیفی، برجسته ترین سخنگوی پارسی در این زمینه قلمدادکرد. با وجود کوشش های بسیار از سوی شارحان و خاقانی پژوهان، بیشترِ این مصطلحات به درستی و با دقت درک و تبیین نشده است. در این پژوهش، با بهره گیری از شواهد درون متنی و برون متنی، برخی از این عبارات و واژگان، نظیرِ «کعبتین وامالیدن»، «دو شش را دو یک شمردن» و «عری»، بررسی و تحلیل شده ؛ و در ضمنِ دستیابی به نکاتی نویافته در خصوص لوازم، قواعد و کیفیت نرد و شطرنج باختن قدما؛ شرح دقیق و صحیحی از ابیات مورد نظر به دست داده شده است. در توضیح یک مورد نیز (مقامری صفت) شیوه ای از رسم الخط کهن در استنساخ دستنویس های دیوان خاقانی، همراه با ارائه شواهد متعدد، شناسایی و معرفی شده است.

سلجوقیان به عنوان بنیانگذارانِ یکی از دیرپاترین و تأثیرگذارترین دودمان های تاریخ میانه ایران، تا قبل از دستیابی به قدرت، در قامت جنگاوران قبیله ای، تحت سیطره حکومت های غالباً ترک تبار بودند. آنان در این دوره نه تنها با برخی از گونه های تفریحی که نزد ترکان مرسوم بود، آشنایی داشتند، بلکه متناسب با نوع این تفریحات و وضعیت خود، برخی از این سرگرمی ها را نیز انجام می دادند. قدرت یابی این قوم در ایران، شرایط مناسبی را برای بهره مندی آنان از مزیت های قدرت همچون کامرانی و خوشگذرانی فراهم کرد. پژوهش پیش رو تلاش دارد، با استفاده از روش تاریخی، به شناسایی و تحلیل تفریحات سلطنتی این عصر بپردازد. دستاوردهای تحقیق نشان می دهد سران سلجوقی و سایر وابستگان به دربار این حکومت، با اتکا به سه مؤلفه قدرت، ثروت و فرهنگ غنی ایرانی اسلامی، به تلفیق گونه های تفریحی سابق با تفریحات رایج در ایران پرداختند و از تمام ظرفیت های تفریحاتی همچون شکار، طنزپردازی، سیر و سیاحت، اسب دوانی، چوگان و شطرنج به منظور نشاط افزایی و شادی آفرینی بهره بردند. میزان استقبال آنان از این تفریحات تحت تأثیر مؤلفه هایی مانند علایق شخصی، ثبات یا ناپایداری دوره حکمرانی، ماهیت گونه های تفریحی و مطابقت یا مغایرت این گونه ها با عرف جامعه و احکام اسلام بود. 

استفاده از مضامین متنوع، گوناگون و به تبع آن نمادپردازی، از جمله شیوه های شاعران و عارفان برای بیان مطالب و مافی الضمیر است. با توجه به تعدد آبشخورهای مضمون آفرینی که خود تحت تأثیر عوامل گوناگونی هستند، شاعران عارفی همچون سنایی، عطار، مولوی، سعدی، حافظ، عراقی، اوحدی و... برای پرورش هر چه بیشتر و انتقال اندیشه های عرفانی خود از همه امکانات زبانی و بیانی از جمله تأمّل برانگیزترین بازی؛ یعنی شطرنج – که در ارتباط مستقیم با حماسه و تداعی صحنه های رزم است و در ظاهر هیچ تناسبی با اندیشه های عرفانی ندارد- به بهترین شکل ممکن استفاده کرده اند. نوشته حاضر بر آن است تا با بازخوانی دقیق آثار منظوم عرفانی، به تحلیل ابیاتی که اصطلاحات شطرنج در آن به کار رفته است، بپردازد. حاصل پژوهش حاکی از تسلط کامل برخی از شاعران عارف به خصوص مولوی به این بازی است؛ چراکه مهمترین مباحث عرفانی و اندیشه های شاعرانه را با دقایق و ظرایف شطرنج، به نحو احسن بیان کرده اند.

هدف از تحقیق حاضر تدوین مدل کمی عوامل مؤثر در توسعه ملی و بین المللی شطرنج ایران بود. روش این پژوهش از نوع همبستگی می باشد که به لحاظ هدف کاربردی و به لحاظ ماهیت از نوع اکتشافی بود. جامعه آماری متشکل از کلیه صاحب-نظران علمی، اجرایی و ورزشی در رشته ورشی شطرنج بودند که به شیوه نمونه گیری در دسترس تعداد 82 نفر وارد مطالعه شدند. ابزار تحقیق پرسشنامه محقق ساخته 55 گویه ای بود که میزان پایایی کل ابزار 876/0 به دست آمد. به منظور تجزیه وتحلیل داده ها از آمار توصیفی (میانگین، انحراف استاندارد، فراوانی، درصد فراوانی و ...) و آمار استنباطی( آزمون های تحلیل عاملی اکتشافی با استفاده از نرم افزار اس پی اس اس نسخه 22، تحلیل عاملی تأییدی و مدل معادلات ساختاری به روش حداقل مربعات جزئی با استفاده از نرم افزار اسمارت پی ال اس استفاده شد. نتایج نشان داد که تمامی عوامل الگوی مطلوب توسعه (811/0 =β)، جهانی سازی (802/0=β)، عوامل مدیریتی و برنامه ریزی (796/0=β)، استعدادیابی و آموزش وپرورش (782/0=β)، توسعه مربیان و نیروی انسانی (731/0=β)، تجهیزات سخت افزاری (707/0=β)، انگیزش و حمایت از منابع انسانی (686/0=β)، شرایط اقلیمی (679/0=β)، مسابقات و اردوهای ورزشی (664/0=β)، بودجه و منابع مالی (655/0=β)، دیپلماسی ورزشی (568/0=β)، هماهنگی و ارتباطات (516/0=β)، تکنولوژی (508/0=β) در شطرنج ایران ارتباط دارند. با توجه به نتایج تحقیق، مدیران و سازمان های ذی ربط مانند فدراسیون شطرنج می توانند در جهت توسعه شطرنج کشور ایران گام های عملیاتی بر دارند. علاوه براین با توجه به وجود خلاء در پیشینه تحقیق، این نتایج به غنای علمی رشته شطرنج کمک شایانی می کند.