چوگان

فرهنگ و تمدن اسلامی با میراث های فرهنگی دیگر ملل، تأثیر و تأثراتی داشته است. از آن جمله بازی ها و سرگرمی ها که یا از سرزمین های همسایه اخذ شدند و یا ریشه در آداب و رسوم قبیله ای اعراب داشته اند. نگاه خلفای عباسی در دوره دوم به این بازی ها و بررسی علل رواج آنها، موضوعی این نوشتار است. شواهد حکایت از تاثیر شرایط سیاسی، فرهنگی و اقتصادی در نوع بازی ها دارد. علاوه بر این، رواج مکاتب فکری عقل گرایی و جبرگرایی و حمایت خلفا از هرکدام، در نوع تفریحات درباریان نقش داشت. علاقه خلفا به خوش گذرانی نیز در این امر مؤثر بوده است؛ به طوری که ندیمانی برای سرگرم کردن خلفا تربیت می شدند و مؤلفان، آثاری در شرح و آموزش بازی ها می نگاشتند. علاوه بر این، اهمیت برخی از بازی ها در تقویت فنون نظامی گری، موجب توجه مضاعف خلفا بدانها گردید.

این پژوهش با هدف بازنمایی گوی و چوگان در ابیات شعرا )فردوسی، حافظ، نظامی و جامی) انجام گرفت. پژوهش حاضر از نوع تحلیل محتوا، با رویکرد تاریخی- تحلیلی بود و به منظور جمع آوری اطلاعات از اسناد کتابخانه ای مراکز اطلاع رسانی و مراجعه به مقالات معتبراستفاده شد. جامعه آماری تحقیق را مجموعه کامل اشعار شاهنامه فردوسی، دیوان حافظ، خسرو و شیرین نظامی و بهارستان جامی بود که بصورت کل شمار جستجو، مشاهده و مورد بررسی قرار گرفت. با توجه به حوزه انتخابی در ابتدا برگة کدگزاری تهیه شد و براساس آن به ترتیب واژه های گوی و چوگان شمارش و اشعار مربوطه توسط سه متخصص ادبی تجزیه و تحلیل شد. یافته ها نشان داد، واژه های گوی و چوگان در اشعار شاهنامه فردوسی بیشترین و بهارستان جامی کمترین تکرار را داشت، در تفسیر اشعار می توان گفت، شاهنامه گوی و چوگان را جایگزین جنگ و کارتیمی، دیوان حافظ در تفسیر عشق، در خسرو و شیرین نظامی به تعبیر عشق و انتخاب همسر و در بهارستان جامی در عوض احترام به شاهان بکار برده است.

از آنجا که شناخت صحیح هر فضا علاوه بر تجزیه و تحلیل فنی و معمارانه آن،  نیازمند بررسی عوامل پیدایش، کاربران و فعالیت های درون فضا(جنبه های محتوایی) به عنوان مؤلفه های هویت بخش آن می باشد، مطالعه و جستجوی عوامل فوق سبب شناخت جامعتری از هویت هر اثر می گردد. اسناد تاریخی گویای رواج افتخارآمیز چوگان در دوره صفوی – به خصوص در پایتخت دوم (اصفهان) - و اهمیت آن به عنوان بازی رسمی دربار است. تا جایی که سیاحان از میدان نقش جهان با عنوان میدان چوگان و سواری یاد کرده و هر یک به طریقی از چوگان باختن شاه و نظامیان و شهروندان سخن رانده اند. از این رو ضمن واکاوی و ارزیابی جنبه های هویت بخش بازی چوگان، اجزای اصلی درون میدان نقش جهان به روایت سیاحان شناسایی و دسته بندی شده و ضمن بررسی عملکرد و جمع بندی آن ها و پژوهش هایی که در این زمینه انجام شده است، جهت پاسخگویی به سؤالات پژوهشی ذیل مورد تحلیل قرارگرفته است؛ اول آنکه شناخت دقیق ابعاد پنهان بازی چوگان به عنوان عامل هویت بخش میدان نقش جهان چگونه سبب احیای ارزش های اصیل آن می شود؟ و دوم، حفظ عملکرد اجزای درون میدان نقش جهان (نهر آب، ردیف درختان، کفسازی، دروازه های سنگی)، چگونه کیفیت ها و ارزش های تاریخی و اصیل فضای شهری آن به عنوان یک میراث منحصر بفرد را نظام می بخشد؟ در این راستا با توجه به دلایل مطروحه، از آنجا که برگزاری بازی چوگان در میدان نقش جهان، همراه با روایتگری و موسیقی، مهمترین رویداد مکرر شهری در میدان نقش جهان است، تمامی جزئیات فضای باز درون میدان ازجمله ردیف درختان سایه انداز در مجاورت جداره میدان، نهر آب وکفسازی پیرامونی، با هدف فراهم نمودن بالاترین مطلوبیت و ایجاد آسایش اقلیمی در فضای پیرامون میدان چوگان جهت برگزاری آن، درحکم یک سناریوی واحد سبب نظام بخشی ارزش های اصیل میدان نقش جهان می شود.

بر این باوریم که ادبیات هر ملت یکی از عناصر اصلی هویت ساز آن به شمار می رود، به همین جهت می توان گفت ادبیّات فارسی آینه تمام نمای فرهنگ و آداب و رسوم این سرزمین است. یکی از موضوعات مورد توجّه شاعران ادوار مختلف شعر فارسی، بازی های سنتی نظیر چوگان است و شاید بتوان کمتر شاعری را نام برد که واژه «چوگان» در اشعارش وجود نداشته باشد. بازی چوگان از نظر تاریخی در ایران دارای فراز و فرودهایی است به گونه ای که در دوران صفویه به افول و فراموشی سپرده شد، اما بعد از سه قرن دوباره احیا می شود. شاید بتوان دلیل این امر را در پیشینه و ریشه این ورزش در ایران نام برد. در متون منظوم شعر فارسی (به خصوص سبک خراسانی) با کاربرد فراوان واژه چوگان رو به رو هستیم و این کاربرد به دو صورت در شعر سبک خراسانی نمود یافته است: هم نشانگر پیشینه تاریخی این ورزش است و هم کاربردی ادبی دارد و شاعر با استفاده از این واژه صناعات ادبی زیبایی نظیر، استعاره، تصویر، تشبیه و کنایه خلق نموده است. نتایج پژوهش حاضر که به شیوه توصیفی- تحلیلی و با بهره گیری از منابع کتابخانه ای فراهم آمده است، نشان می دهد که با تکیه بر شعر فارسی، بازی چوگان خاستگاه ایرانی دارد و با سه صنعت: تشبیه، استعاره و کنایه در شعر فارسی نمود یافته است.

هدف از این مطالعه بررسی تعابیر عارفانه و عاشقانه گوی و چوگان در اشعار فارسی است. شاعران در ادوار مختلف زبان و ادبیات فارسی، برای بیان مفاهیم و منویات درونی خود از تعبیرات گوناگون استفاده کرده اند و گاه برای بازگویی این مفاهیم از تعابیر و اصطلاحات رایج در زمانه خود سود جسته اند. بیان احساسات و عواطف شخصی شاعران گاه در مضامین عاشقانه و گاه عارفانه با واژه های گوی و چوگان نمود یافته است. پژوهش حاضر از نوع توصیفی و به روش تاریخی است که با رویکرد تحلیلی انجام شده است. یافته های تحقیق نشان داد؛ اشعار فارسی سرشار از دو واژه گوی و چوگان است که در مضامین عاشقانه برای توصیف درازی زلف، ذقن، روی، خال معشوق و نیز توصیف تسلیم و بی ادعایی عاشق در برابر معشوق به کار رفته اند. در مضامین عارفانه نیز برای بیان تسلیم بودن و نیز به عنوان تمثیلی برای ترک هوس و خودبینی استفاده شده است. نمود واژه های گوی و چوگان در اشعار غنایی و بسیاری واژه های گوی و چوگان در ادبیات فارسی نشان دهنده میزان رواج این بازی در ادوار مختلف تاریخ ایران است و آشنایی شعرا با بازی چوگان می تواند ناشی از رواج این بازی در ایران باشد.

گردشگری چوگان در بسیاری از کشورهای جهان از جایگاه و اهمیت ویژه ای برخوردار است. با ارائه برنامه ها و مراسم هیجان انگیز متعدد و ارائه بسته های توریستی برای گردشگران دوستدار این ورزش، در این زمینه تلاش های موفقی داشته اند. هدف پژوهش تبیین برنامه ریزی راهبردی توسعه گردشگری چوگان در ایران است. این پژوهش از نوع کمی و توصیفی و از نظر هدف، کاربردی است. جامعه آماری پژوهش شامل صاحب نظران؛ حوزه های چوگان، گردشگری، فرهنگی و تربیت بدنی است. تعداد 256 نفر نمونه آماری به صورت هدفمند انتخاب شدند. ابزار پژوهش پرسشنامه محقق ساخته است. روایی صوری و محتوایی پرسشنامه به تایید تعدادی از اساتید مدیریت ورزشی و گردشگری رسید که پایایی آن نیز از طریق آلفای کرونباخ 86/0 بدست آمد. نتایج نشان داد عامل مدیریتی در خصوص وضعیت سیاست گذاری و برنامه ریزی پولوتوریسم، میزان آگاهی و توجه فدراسیون چوگان و هیات های ورزشی آن با حوزه گردشگری چوگان در رتبه سوم در بین سایر عوامل قرار دارد. میانگین رتبه ای «میزان تاکید فدراسیون در توسعه گردشگری چوگان» با 13/6 بالاترین رتبه و «میزان آگاهی هیات های استانی از گردشگری چوگان» با 21/3 کمترین رتبه را در بین عامل های مدیریتی به خود اختصاص داد. رتبه سیاست گذاری، برنامه ریزی و به خصوص آگاهی هیئت های استانی ورزش چوگان در پایین ترین سطح میانگین قرار دارند. از این رو به منظور دستیابی به اهداف گردشگری بایستی سیاست گذاری، برنامه ریزی و آگاهی به زیرمجموعه و عوامل اجرایی در دستور کار قرار گیرد.

سلجوقیان به عنوان بنیانگذارانِ یکی از دیرپاترین و تأثیرگذارترین دودمان های تاریخ میانه ایران، تا قبل از دستیابی به قدرت، در قامت جنگاوران قبیله ای، تحت سیطره حکومت های غالباً ترک تبار بودند. آنان در این دوره نه تنها با برخی از گونه های تفریحی که نزد ترکان مرسوم بود، آشنایی داشتند، بلکه متناسب با نوع این تفریحات و وضعیت خود، برخی از این سرگرمی ها را نیز انجام می دادند. قدرت یابی این قوم در ایران، شرایط مناسبی را برای بهره مندی آنان از مزیت های قدرت همچون کامرانی و خوشگذرانی فراهم کرد. پژوهش پیش رو تلاش دارد، با استفاده از روش تاریخی، به شناسایی و تحلیل تفریحات سلطنتی این عصر بپردازد. دستاوردهای تحقیق نشان می دهد سران سلجوقی و سایر وابستگان به دربار این حکومت، با اتکا به سه مؤلفه قدرت، ثروت و فرهنگ غنی ایرانی اسلامی، به تلفیق گونه های تفریحی سابق با تفریحات رایج در ایران پرداختند و از تمام ظرفیت های تفریحاتی همچون شکار، طنزپردازی، سیر و سیاحت، اسب دوانی، چوگان و شطرنج به منظور نشاط افزایی و شادی آفرینی بهره بردند. میزان استقبال آنان از این تفریحات تحت تأثیر مؤلفه هایی مانند علایق شخصی، ثبات یا ناپایداری دوره حکمرانی، ماهیت گونه های تفریحی و مطابقت یا مغایرت این گونه ها با عرف جامعه و احکام اسلام بود. 

میراث فرهنگی چوگان از ارزش های فرهنگی ایران زمین است. واکاوی داشته های چوگان بر مبنای مناطق و نمایاندن ارزش های آن به منزله ی سرمایه ی فرهنگی در قالب نوعی از گردشگری و نمایاندن هویت فرهنگی و عناصر فرهنگی موجود و استفاده ی بهینه در صنعت گردشگری، علاوه بر سود و منافع اقتصادی، در دیپلماسی فرهنگی و ورزشی نیز کارآمد و اثربخش است. هدف از پژوهش حاضر تبیین مفهوم گردشگری چوگان بر مبنای ارزش های گردشگری فرهنگی است. این مطالعه پژوهشی از نوع کاربردی است که به روش مروری اجرا شده است. از تجربه ی زیسته ی محقق در بیان محتوایی استفاده شده است. در بخش دیگر تحقیق، از داده های ثانویه استفاده شده است که این داده ها از مقالات تحقیقی، نشریات، وب سایت ها، گزارش های نظرسنجی و غیره جمع آوری شده است. بدین منظور، با مرور تحقیقات قبلی و استدلال مستقل و روش مند اکتشافی برای دستیابی به ایده ای نو و کاربردی برای ایجاد و توسعه ی مدلی تازه از انواع گردشگری به وسیله ی توصیف، تلفیق، تبیین روابط و روندهای موجود در بدنه ی دانش گردشگری استفاده شده است. نتایج به دست آمده از این مطالعه نشان می دهد که آداب، رسوم و فرهنگ و عناصر فرهنگی به خصوص چوگان به همراه نمودها و عناصر گوناگون هویتی آن، که نشان روشنی از تمدن ایران را حکایت می کنند، زمینه ی لازم برای ایجاد و توسعه ی گردشگری مستقل با عنوان «گردشگری چوگان» را دارند.