الگوی حکمرانی

انقلابیون در سال های آغازین قیام مردمی در ایران علیه نظام شاهنشاهی با تاکید و اصرار بر مولفه های سلب مشروعیت از سلسله ی پهلوی، جریان مبارزه را سامان دادند. براین اساس نخبگان انقلابی در طیف مسلمانان پیرو روحانیت مبارز، بدون معرفی اجزای نظام سیاسی جایگزین، کلیت نظام مطلوب را با محوریت ولایت فقیه وارد سپهر سیاسی کشور کردند. شتاب و شدت فرایند فروپاشی رژیم محمدرضا پهلوی، پرسش های متعددی را در ترسیم مولفه های نظام سیاسی موردنظر رهبران انقلاب اسلامی متوجه آنان کرد که پاسخ گویی به آن ها به منظور همراهی ثمربخش و نتیجه ی نهایی نهضت مردمی، ضرورتی انکارناپذیر می نمود. استاد شهید مطهری به عنوان یکی از برجسته ترین شاگردان امام خمینی(ره) و مطرح ترین رهبران فکری انقلاب اسلامی، سعی کرد با مساعی مسئولانه و بهره گیری از اصول اساسی دین اسلام به همراه مقتضیات بومی و ملی ایران، چارچوب مشخصی را برای استقرار الگوی حکمرانی و نظم جایگزین حل مساله و غلبه بر چالش های پیش رو ارائه کند. یکی از مسائل اساسی نظام سیاسی از ابتدای تاسیس تاکنون، وضعیت و شرایط خاص جمهوری اسلامی ایران برای مواجهه و تعامل با مخالفان در بحران های داخلی و دخالت های خارجی بوده که حاکمیت را همواره درمعرض دیدگاه های متناقض از همدلانه تا مغرضانه قرار داده است. این مقاله با درنظرگرفتن نقش بی بدیل اندیشه و سیره ی علمی و عملی استاد شهید مطهری در تکوین فرآیند مبارزه و استمرار تاثیر آن در سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی؛ درصدد پاسخ به این سوال است: «از دیدگاه شهید مطهری، در الگوی حکمرانی نظام جمهوری اسلامی ایران، چرا و چگونه بایستی مدارای سیاسی اعمال شود؟» در ادامه با بهره گیری از روش داده بنیاد و محوریت مفهوم سازی، ضمن تعریف مدارا در اندیشه ی غرب و اسلام و تبیین جایگاه مولفه ی مدارای سیاسی در منظومه ی فکری استاد شهید، کاربست مدارای سیاسی در نظام جمهوری اسلامی ایران از دیدگاه ایشان در حوزه های سه گانه ی بینش، گرایش و کنش مورد بازخوانی و بازاندیشی قرار گرفته و تجویزهای راهبردی در مواجهه با چالش های موجود در این حوزه ارائه شده است.

انباشته بودن قدرت در دست دولت، با حق بلامنازع حاکمیت مردم در اِعمال قدرت و همچنین حق تعیین سرنوشت سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی شهروندان وفق اسناد حقوقی و موازین بین المللی، در مغایرتِ کامل است. به باور این نوشتار، توجه به حق مشارکت شهروندان و پذیرش حداکثری این حق از سوی دولت ها، گذشته از توجیهات نظری، بنا بر ملاحظات واقع گرایانه نیز، امری بایسته است. با وصف این، در شرایط کنونی و همه گیری ناشی از پدیده کرونا، تغییرات محسوسی در نحوه حکمرانی جهانی رخ نموده و دولت ها با این توجیه که تحدید حق ها به معنای ترجیح حق حیات و زندگی شهروندان بر هر امر دیگری است، به سمت سیاست مبتنی بر محدودیت و ممنوعیت هرگونه مشارکت شهروندان متمایل شده اند. بدین منظور در مقاله پیش رو در پی شناسایی دلایل چرخش واضح دولت ها و تغییر محسوس در الگوهای حکمرانی جهانی و همچنین تأکید بر این مسئله هستیم که این تغییر نحوه حکمرانی، به ناگزیر و هر چند مقطعی، راه را در مسیر دخالت و هدایت و نظارت گری بیشتر دولت می گشاید.

پژوهش حاضر با استفاده از مفهوم نوین حکمرانی خوب در مطالعات مدیریت اسلامی با هدف طراحی مدل بومی مبتنی بر آموزه های دینی انجام گرفت. داده های پژوهش از طریق مرور نظام مند برجسته ترین اسناد و کتب دینی و تاریخی ایران باستان (دوره هخامنشیان) جمع آوری شد و با استفاده از روش داده بنیاد مورد تحلیل قرار گرفت. جهت اعتباریابی کیفی و بررسی روایی مدل مفهومی به دست آمده از مراحل کدگذاری، از روش تائید خبرگان منتخب با استفاده از روش نمونه گیری ترکیبی قضاوتی و گلوله برفی استفاده شد. بر اساس یافته های پژوهش، مقوله های شایستگی های مدیران و وحدت جهت و هدف مشترک ارکان نظام به عنوان شرایط علّی تحقق حکمرانی خوب؛ نظارت و کنترل، فرهنگ سازی، پویایی اصل شورا و مشورت و مدیریت دانش محور به عنوان شرایط زمینه و بستر و تحمیل فشار بر مردم، فساد و خیانت در مدیریت و ناکارآمدی در مدیریت به عنوان مقوله های مداخله گر تضعیف کننده حکمرانی خوب شناسایی شدند. تمرکز بر حوزه های منابع انسانی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی به عنوان راهبردهای تحقق حکمرانی خوب و برقراری امنیت در حوزه های مختلف، برخورداری از پشتوانه مردمی، عدالت فراگیر، رشد و شکوفایی، کارایی و اثربخشی و پایبندی به هویت و ارزش ها پیامدهای حکمرانی خوب تعیین شدند.

در شرایط کنونی سیستم بین الملل، در سطح ژئواستراتژیک بر رقابت ها میان آمریکا با چین و روسیه افزوده شده است. این رقابت ها در سطح و ابعاد مختلف مناطق ژئوپلیتیک سیستم بین الملل را تحت تأثیر قرار داده است. پرسش اصلی پژوهش این است که چرا رقابت ها میان آمریکا با روسیه و چین در مناطق ژئوپلیتیک سیستم بین الملل افزایش یافته است؟ برای پاسخ به این پرسش می توان گفت اگرچه رقابت های آمریکا، روسیه و چین در مناطق سیستم بین الملل ناشی از تلاش برای نفوذ در مناطق و کسب منافع مادی مانند انرژی است، اما در این پژوهش تضاد و برخورد الگوهای حکمرانی به عنوان یکی از مهم ترین دلایل ایجاد گسل های ژئوپلیتیک در نظر گرفته شده است. روش پژوهش از نوع کیفی و مطالعه اسنادی با رویکردی تبیینی و تحلیلی است و روش جمع آوری داده ها و اطلاعات نیز کتابخانه ای است. بر اساس یافته های این پژوهش، رقابت های آمریکا با چین و روسیه تحت تأثیر الگوهای حکمرانی برآمده از مبانی تمدنی هویت بخش در گسل های ژئوپلیتیکی غرب آسیا و شرق آسیا در ابعاد سیاسی، اقتصادی، نظامی و تکنولوژیکی افزایش یافته است.

توجه به نهادهای خیریه به واسطه گسترش روزافزون نقش آنها در اداره جامعه به شکل فزاینده ای رو به گسترش است؛ به همین دلیل، تنظیم روابط و تعیین جایگاه نهادهای خیریه در الگوی حکمرانی جامعه و پرداختن به چالش های موجود در این حوزه اهمیت زیادی دارد. پژوهش حاضر با انگیزه واکاوی چالش های موجود در نظام حکمرانی ایران طراحی و اجرا شد. ابتدا با بررسی ادبیات و مبانی نظری موجود در حوزه مدیریت دولتی، الگوهای حکمرانی و ویژگی های آنها احصاء و سپس با مرور مجموعه مطالعات و پژوهش های انجام شده در داخل کشور آن دسته از چالش هایی که به نوعی به نظام حکمرانی قابل انتساب هستند، شناسایی و در 9 حوزه دسته بندی شدند. سپس با طراحی پرسشنامه ای بر مبنای طیف لیکرت با بررسی نظرات 31 نفر از فعالین این حوزه، با استفاده از ماتریس اهمیت عملکرد، چالش های شناسایی شده ارزیابی و اولویت بندی شدند. نظرات فعالان نشان می دهد فقدان اطلاعات و آمار دقیق در حوزه خیریه ها، ضعف در شفافیت منابع و مصارف، پیچیدگی صدور و تمدید مجوز، مشخص نبودن مرجع نظارت و فرار مالیاتی، به ترتیب اولویت، مهم ترین چالش های موجود محسوب می شوند. بر مبنای تحلیل های انجام شده بخش عمده ای از این چالش ها ناشی از ویژگی های الگوی حکمرانی موجود در کشور بوده و برای برو ن رفت از این وضعیت پیشنهادهایی ارائه شده است.

حکمرانی اخلاقی و تنظیم خط مشی ها، سیاست گذاری ها، اداره حکومت و روابط بین دولتمردان و مردم بر اساس اخلاقیات دینی نیازمند الگویی است تا از همه ظرفیت های دولتی و مردمی استفاده شود و توان مهار چالش ها و تعامل نهادهای مختلف را در راستای نهادینه کردن مکارم اخلاقی در جامعه، ایجاد تمدن نوین اسلامی و رسیدن انسان ها به عبودیت و قرب خداوند داشته باشد. بدین خاطر مسئله پژوهش ارائه الگوی حکمرانی اخلاقی از منظر مقام معظم رهبری است. تحقیق حاضر با روش توصیفی-تحلیلی و استناد کتابخانه ای گویای آن است که الگوی حکمرانی اخلاقی در اندیشه آیت الله خامنه ای فرآیندی مستحکم، تحت ولایت ولی خدا و مبتنی بر اخلاق عرفی، فضیلت محور و توحیدی است که در آن مجموعه ای از قوانین و ساختارها برای نظارت و اعمال قدرت بر فعالیت های نهادهای حکومتی (دولت) و غیرحکومتی (مردمی و اجتماعی) و رفع تنازعات بین آن ها برای دستیابی به ارزش ها و بازداشتن جامعه از ظلم و فساد و اعمال غیرعالمانه و غیرعادلانه در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی وجود دارند. روش و منش حکمرانان، الگوها و نظامات و سازوکارها، نهادها و ساختارها سه رکن اصلی حکمرانی اخلاقی است که می تواند به صورت عرفی با هدف صلح و پسند عمومی، به صورت فضیلت محور با هدف به کمال رساندن ایمان به خدا، و یا به صورت توحیدی با هدف دستیابی به محبت، رضا و لقای الهی تنظیم و اجرا شود.