صفویه

پژوهش حاضر در پی بازیابی و واکاوی وقایع تاریخی دوره کوتاه سه ساله ای از تاریخ ایران در فاصله سال های: ۱۰۵۲ تا ۱۰۵۵ ق/۱۶۴۲ تا ۱۶۴۵ م است. این پژوهش باهدف بررسی و تبیین نقش ساروتقی در رقابت های درباری سال های اول سلطنت شاه عباس دوم به انجام رسیده است. روش تحقیق در این پژوهش، تاریخی- تحلیلی و جمع آوری اطلاعات به روش کتابخانه ای انجام شده است. ابزار اصلی پژوهش استناد به منابع آن دوره هست که درنهایت بر پایه ی یافته های حاصل از منابع استنتاج، تبیین و تحلیل به عمل آمده است. یافته های این پژوهش بیانگر آن است که در ابتدای سلطنت شاه عباس دوم به دلیل صغر سن شاه رقابت های شدید درباری جهت تصدی مقامات مهم و تسلط بیشتر بر امور از سوی افراد صاحب نفوذ و مدعی صورت گرفت. در این میان ساروتقی به عنوان صدراعظم در پی حفظ قدرت و همچنین گسترش سلطه ی خود بر تمامی امور اعم از دیوانی، نظامی و اقتصادی برآمد. ساروتقی ازجمله افراد باذکاوت دوره صفویه بوده که به خوبی پله های ترقی را در زمان شاه عباس اول و شاه صفی طی نموده و در زمان شاه صفی به بالاترین مقام دیوانی رسید. در زمان شاه عباس دوم ساروتقی نمی خواست قدرت پیشین را از دست دهد و درراه این هدف، چند صاحب منصب مهم ازجمله رستم خان، سپه سالار بانفوذ دوره شاه صفی، را قربانی نمود. ساروتقی برای حذف رقبا از حمایت مادر شاه و شبکه ای از جاسوسان بهره می برد و جناح رقیب نیز از قدرت نظامی و ایلی استفاده می نمود. درنهایت ساروتقی قربانی سیاست های خصمانه خود، سختگیری ها مالیاتی و میل پنهان شاه برای حذف وی، گردید.

اهمیت قصه های عامه بر کسی پوشیده نیست. این قصه ها روایت های شفاهی بوده که بعدها مکتوب شده اند و از نظر نثر داستانی و ساختار متنی اهمیت دارند. دوره صفوی از نظر اشتمال بر تعداد بسیاری از این داستان ها شایان توجه است. از نظر سبکی درآمیختگی نظم و نثر از ویژگی های نثر داستانی این دوره است. اشعار فراوانی در نثر داستانی دیده می شود که قابلیت تحقیق دارد. از این رو، در این پژوهش از میان داستان های عامه عصر صفوی داستان بوستان خیال یکی از بلند ترین داستان های عامه تألیف میرمحمدتقی الجعفری الحسینی مشهور به خیال احمدآبادی شاعر و داستان پرداز قرن دوازدهم هجری در شبه قاره هند برگزیده شد. هدف این پژوهش تحلیل اشعار پراکنده در این داستان است که براساس موارد زیر تحلیل می شود: 1. بررسی موضوعات شعری و تنوع به کارگیری آن ها در خلال داستان، 2. چگونگی به کارگیری این اشعار در خلال متن و ارتباط آن ها با متن داستان، 3. شناسایی سرایندگان اشعار. روش تحقیق کیفی و کمی و توصیفی تحلیلی است. یافته های پژوهش در بخش موضوع بیانگر این است که به ترتیب موضوعات توصیفی، عاشقانه، اندرزی، اجتماعی، انتقادی، حماسی، دعایی، اعتقادی و مدحی بیشترین تا کم ترین بسامد را دارند و بر اساس کارکرد می توان چگونگی به کارگیری اشعار را در ارتباط با نثر داستان در چهار بخش تأیید، تأکید، تکمیل و توصیف قرار داد که در بخش تکمیل با 55 درصد، توصیف 33 درصد، تأکید 9 درصد و تأیید 2 درصد به ترتیب بیشترین تا کم ترین میزان را دارا هستند. کوشش داستان پرداز بیشتر در به کارگیری اشعار شاعرانی چون صائب، سعدی، حافظ، جامی، مولوی، فردوسی، نظامی، عطار و... است.

پیش از ظهور اسلام، کتیبه ها عموماً در دل کوه ها و بر روی تخت سنگ های بزرگ نگارش می یافتند و بیشتر جنبه ثبت و ضبط رویدادهای تاریخی، اقدامات و افتخارات پادشاهان و حکمرانان را بر عهده داشتند اما بعد از اسلام کتیبه ها در بناها به کار گرفته شد و وضعیت آن ها تغییر کرد. به کارگیری کتیبه ها در معماری اسلامی نشانه ای جهت بیان عقاید دینی و مذهبی هنرمندان هر دوره بوده است. مدرسه خان به عنوان یک بنای بسیار مهم باقی مانده از دوره صفوی در شهر شیراز قرار دارد. آن چه این مدرسه را نسبت به مدارس دیگر این شهر معروف کرده، معماری و به ویژه کتیبه های زیبای آن است. هر چند این مدرسه در ادوار مختلف از صفوی تا به حال دچار تخریب ها و مرمت های زیادی شده و بسیاری از کاشی کاری های اصلی بنا از بین رفته اما کتیبه های مرمت شده نیز در نوع خود بی نظیر است. هدف از انجام این مقاله بررسی کتیبه های مدرسه خان از لحاظ موضوع و محتوا می باشد که در منابع دیگر کمتر مورد بررسی قرار گرفته و روش پژوهش نیز بر اساس کتابخانه ای و بازدید میدانی صورت گرفته است. نتیجه این پژوهش نشان می دهد موضوع کتیبه های این مدرسه علاوه بر آیات قرآنی، شامل مناجات نامه، احادیث و نام کاتبان قدیم و جدید می باشد که در هیچ یک از پژوهش های پیشین کار نشده و در آخر مقاله به صورت جدول دسته بندی شده است.

یکی از ارکان مطالعات صفویه ، روابط خارجی دولت صفوی درعصر شکل گیری ارتباطات بین الملل است چه ارتباطی بین روابط فرهنگی ایران واروپا و تاریخ جهان و تاریخ شبه جزیره ایبری وجود دارد ؟ عملیات پژوهش بیان همین پرسش با اثبات این فرضیه است که روابط ایران و اروپاوجهان از پایان قرون وسطی ، تابعی از روابط ایران با پرتغال و اسپانیا بوده است.پژوهش از کتاب تاریخ تحلیلی آندلس ( 1389) و نگارش تاریخ جهان برا ساس تاریخ شبه جزیره ایبری ( اسپانیا و پرتغال )(1398) وارایه مقاله تاریخنگاری روابط ایران واروپا وتاریخ جهان براساس تاریخ ایبری وتاسیس دولت استشراقی پرتغال(8/2/1398)در دانشگاه اصفهان ،کنفرانس بین المللی مطالعات صفویه روابط فرهنگی است .مسئله این که دولت پرتغال و اسپتانیا از تجزیه شبه جزیره ایبری بوجود امدند و در روندی از فعالیت های شرق شناسی در شبه جزیره ایبری و هم زمان با سقوط نهایی آندلس اسلامی شکل گرفتند. کتاب تاریخ تحلیلی آندلس از آن با اصطلاح دولت استشراقی پرتغال یاد کرده است. این دونیمه شدن ایبری با حمایت دول صلیبی اروپایی در پایان قرون وسطی ،در واقع منجر به تقسیم جهان بین پرتغال و واسپانیابر مبنای تصمیم صلیبی پاپ در م1493/898ه شد . دو دولتی که روابط بین الملل را با طرح ارتباطات جهانی بر اساس مشروعیت تقسیم زمین بوسیله قدرت امپراطوری ایجاد کردند و تاریخ نگاری جهان بر محور روابط ایران و خلیج فارس و بویژه هرمز با ایبری و بر اساس باز پس گیری انذلس بوسیله دول صلیبی اروپا انجام گرفت. .این روابط سیاسی – نظامی و تجاری بر بنیان های فرهنگی و در جریانی گسترده از شرق شناسی که ازمدارس ترجمه و انتقال علوم شهرهای ایبری و بویژه طلیطله است و نتیجه زود آن تاسیس دولت استشراقی پرتغال بود دولتی که نوک قلم دور تازه تاریخ جهان است . منابع گذشته و بویژه چند منبع معاصر که به روابط ایران و اروپا به خصوص روابط فرهنگی آن ها در عصر صفویه پرداخته اند به این ساختار اساسی فرهنگی که از ایبری و از پرتغال و اسپانیا شروع شد و نقش آن در تعیین تاریخ جهان ونگارش تاریخ جهان بر اساس تحولات تاریخ در شبه جزیره ایبری توجه نکرده اند و فرضیه پژوهش این است که روابط ایران و اروپا متغیری مستقیم از روابط ایران و پرتغال عصر صفوی است. این فرضیه با توصیف جزیی آن در کتاب تاریخ تحلیلی آندلس آمده است و در کتاب نگارش تاریخ جهان بر اساس تاریخ ایبری و فروپاشی آن با ادله بیشتری تبیین وتدوین شده است ، روابط فرهنگی در شکل ده ها سفرنامه های فرهنگی که بسیاری از آن ها در زمان خودش به کاررفت ولی هنوز منتشر نشده است این مختصات نگاری جزئیات فرهنگی و سیاسی اجتماعی مردم ایران بویژه اصفهان وچند شهر بزرگ عصر صفوی زمینه اصلی روابط سیاسی و تعینات نظامی متعاقب آن ها از جمله سقوط صفویه گردید. انبوه سفرنامه های اروپایی ، پارادیمی از روابط فرهنگی بین ایران صفوی و اروپا تاست که،مختصات.و آناتومی شکل و رفتارایران صفوی ومردم آن به دقیقترین شکل کاربردی آن بویژه در سفرنامه چندین مجلدی شاردن تدوین و تنظیم و تشریح شده است،جزئیات مردم شناسی و تاریخ اجتماعی ایران در آن ها نمونه افزایش تولید تاریخ اجتماعی و محلی پیش ازاشغال و سقوط یک دولت شهر است که در مورد بیت المقدس وشهر های شامات واصفهان پیش از سقوط صورت گرفته است ورابطه تاریخ محلی وتصرف و سقوط را نشان داده است و پرده آخر روابط فرهنگی ایران و اروپا در زمینه هایی از شرق شناسی است که در قالب فرضیه تاریخ محلی و مقدمات امر سیاسی ذکر شده است، واقعیتی تاریخی که در حادثه پایانی وسرنوشت نهایی دولت صفویه به اثبات تاریخی خود رسید. از سقوط طلیطله و تاسیس مراکز شرق شناسی تا سقوط نهایی آنذلس چهارصد سال طول کشید و بین سقوط دولت –شهر اصفهان صفو ی تا سقوط ، چهارصد سال روابط فرهنگی است.فرضیه پژوهش نشان داده است که چهارصد سال از تاریخ جهان در قالب روابط ایبری با دولت صفویه نوشته شده است و عملکرد شرق شناسی در هر مکان وزمان و مردم و فرهنگ و آیین ممکن است یکسان باشد.

تاکنون جنبه هایی از مناسبات سیاسی دولت صفوی و حکومت های محلی ایران بررسی شده است؛ اما مناسبات حکومت صفوی و حکمرانان محلی مرزهای غربی ایران تا حد بسیاری نادیده گرفته شده است. بر این اساس، مقاﻟه پیشرو با رویکردی تاریخی و با توصیف و تحلیل منابع، ﻣﺴﺌﻠه مناسبات دولت صفوی و دودمان محلی اتابکان لر کوچک را در سایه عوامل مختلف داخلی و خارجی واکاوی کرده است. یافته های پژوهش نشان می دهد چند عامل موجب ترس دولت صفوی و افزایش تنش آنها با دودمان محلی اتابکان لر کوچک شد. این عوامل عبارت است از: موقعیت سرزمینی اتابکان لر کوچک و قدرت تأثیرگذاری بر نواحی مرکزی و غربی ایران؛ موقعیت مرزی و راهبردی خاندان اتابکان لر کوچک در غرب کشور؛ روابط گاه وبیگاه آشکار و پنهان آنها با حکومت عثمانی. در سایه همین تهدیدات، سرانجام پس از گذشت نزدیک به یک سده سیاست مماشات دولت صفوی، شاه عباس اول با در پیش گرفتن تدابیر سیاسی و نظامی ویژه درباره لرستان، دودمان محلی اتابکان لر کوچک را حذف کرد؛ همچنین با تقسیم منطقه به دو بخش و انتصاب حاکمان دست نشانده، در عمل تهدیدات همه جاﻧﺒه حکومت اتابکان لر کوجک را خنثی کرد.

وقف در طول تاریخ ایران همواره از اهمیت و رواج برخودار بوده است. با وجود آنکه بیشتر موقوفات توسط مردان صورت می گرفته است. اما بررسی ها نشانگر وجود موقوفات زنان نیز هست به طوری که در دوره ها ی مورد بحث در لابه-لای تواریخ محلی یزد و غیرمحلی از زنانی نام برده شده است که در عرصه ی سیاسی، اجتماعی و اقتصادی به خصوص در امر وقف نقش ایفا کردند که آثار آن تا به امروز همچنان به قوت خود باقی مانده است. پژوهش پیش رو که به شیوه ی توصیفی تحلیلی و بر پایه ی مطالعات کتابخانه ای و داده ها و اسناد تنظیم شده است، درصدد است تا با توجه به جایگاه وقف در یزد در بازه ی زمانی مشخص شده، وسعت و اهمیت نقش زنان را در امر وقف نشان دهد و به سوالات اساسی ذیل پاسخ گوید: میزان مشارکت زنان در امر وقف در کدام دوره بیشتر بوده است؟ زنان واقف از چه قشر و طبقه اجتماعی بوده اند و انگیزه آنها از وقف چه بوده است؟ بررسی ها نشان می دهد که از عصر آل مظفر تا عصر صفویه زنان حاکمه و درباری چون مردان در امر وقف مشارکت داشته اند. اما از عصر صفویه با تشویق علما در جهت توسعه ی مذهب شیعه، زنان طبقه متوسط نیز با وقف اموال خود پای در این عرصه نهادند. با وجود یک دوره وقفه و رکود وقف در عصر افشاریه و زندیه از دوره ی قاجاریه وقف رونق بیشتری یافت که این امر حاکی از جایگاه اجتماعی و استقلال مالی زنان در این دوره است.

کتب معروف به مزارات از منابع بسیار ارزشمند تاریخ محلی آذربایجان به ویژه تبریز به شمار می روند که بر محور مقابر مشایخ صوفیه نوشته شده اند. این منابع حاوی اطلاعات مهمی از وضعیت شهر می باشند.تبریز در خلال دوره ایلخانی به یکی از مراکز مهم جریان تصوف تبدیل شد و مدفن عرفا و مشایخ تا مدت ها موردتوجه وابستگان این طریقت ها بوده است. در پی پیروزی صفویان به مرور قرائت رسمی از تشیع جایگزین تشیع صوفیانه شد و موجبات افول تصوف را فراهم کرد. علل و عواملی همچون مخالفت با اندیشه های صوفیه، تخریب تدریجی مزارات به علت دشمنی و بلایای طبیعی موجب توجه و نگارش کتب مزارات تبریز شد. این کتاب ها به عنوان تنها منابع مکتوب حاوی اطلاعات از وضعیتاجتماعی، فرهنگی و ساختار شهر حائز اهمیت بسیاری می باشند. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی تلاش دارد علل و مؤلفه های تأثیرگذار برنگارش کتب مزارات را موردمطالعه قرار داده پاسخی به سؤال اصلی بیابد: عوامل و زمینه های مؤثر بر تکوین و تداوم مزار نویسی شهر تبریز از میانه دوره صفویه تا اواسط عهد قاجار کدم اند؟ به نظر می رسد اهتمام به نگارش چنین منابعی در تبریز عمدتاً نتیجه تغییرات اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و افول طریقت های صوفیانه بوده است.

این مقاله بر آن است تا با بررسی اوضاع سیاسی اجتماعی عصر میرصالح اردکانی، - از علمای قرن یازدهم - در ابعاد محلّی (اردکان و یزد)، ملّی (ایران عصر صفوی) و منطقه ای (هند، ازبک ها، عثمانی) به تحلیل سفرهای اصلی در طول زندگی وی بپردازد. آنچه بیش از همه در این مقاله محلّ توجّه است، عبارت است از: 1. مهاجرت پدر و احتمالاً اجداد میرصالح به اردکان، 2. تحصیل در اردکان و یزد، 3. سفر برای تکمیل تحصیلات به حوزه علمیه اصفهان، 4. سفر به هند، 5. بازگشت به ایران و استقرار در یزد. از آنجا که اطّلاع دقیقی از تاریخ ولادت و وفات میرصالح در دسترس نیست و تنها چند عدد مربوط به سال حوادث خاص در حیات ایشان موجود است، این تحلیل و نتایج احتمالی از پشتوانه قطعِ منطقی برخوردار نیست، امّا شواهدی که ارائه شده می تواند تا حدودی زوایای زندگی ایشان را روشن تر کند

اردکان از دیربازتا کنون مهدپرورش علما، فضلا وانسان های بزرگی بوده است. یکی از این علما میر صالح اردکانی است که در قرن یازدهم هجری وهمزمان باحکمرانی دولت صفویه درایران، روزگارمی گذرانیده است. هدف از این پژوهش بررسی وضعیت علما و روحانیون سلسله ی صفویه همزمان بادوران حیات میرصالح اردکانی می باشد چرا که ایشان هم از قشر علما و روحانیون بوده و این که در زمان دولت صفوی می زیسته است. در این پژوهش از روش اسنادی کتابخانه ای بهره گرفته شده است. بررسی جایگاه روحانیون در ساختار اجتماعی سیاسی دولت صفوی،دولت صفویه و مشارکت علما و فقها در آن ، مخالفت گروهی از علما وفقها با فرمانروایان صفوی وهمزمان بودن حیات دو تن از مخالفان با دوران زندگی میر صالح اردکانی ، موقعیت و اعتبار سادات در دولت صفوی،منع دوباره ی شراب خواری در زمان حیات میر صالح اردکانی،وضعیت اقامه نماز جمعه در یزد در دوران زندگی میر صالح اردکانی،اوضاع اردکان در قرن یازدهم و همزمان با دولت صفوی،بررسی اجمالی روابط ایران وهند در دولت صفوی در زمان حیات میر صالح اردکانی و همچنین معرفی برخی از علما ، فقها ، مورخان وادیبان هم عصر با میر صالح اردکانی از مهمترین دستاورد های این تحقیق می باشد.

پژوهش حاضر با هدف ارائه تحلیلی از ظهور گفتمانی شادی، درصدد است تا به این مسئله در وضعیت ایران پاسخ دهد که چگونه شادی، در هیئت مسئلهای مذهبی، درون عقلانیت حکومتی قرار گرفت. بر این اساس، پیوند گفتمان فقهی با کردار حکمرانی اهمیت خواهد یافت؛ چراکه از آن پس، شادی بهعنوان یک حقیقت تمامعیار حقوقی، مذهبی و سیاسی ظهور کرده است. در این راستا و برمبنای الگوی فوکویی تبارشناسی، این پرسش مطرح میشود که چه نوع بسترهای تاریخی، ترسیم چشماندازی فقهی را در اقتصاد گفتمانی شادی، ممکن کرد؟ روش انجام پژوهش حاضر، تحلیل گفتمان فوکویی است؛ لذا جعبهابزار تحلیلی مورد استفاده قرار میگیرد که برگرفته از رویکرد تاریخی فوکو در تحلیل گفتمان است. مطابق با یافتهها، میتوان آغاز حکمرانی سیاسی مبتنی بر فقه را در عصر صفویه، نقطه عطف اصلی دانست که از آن پس، عقلانیت جدید شادی از طریق بهکارگیری مجموعهای از تکنیکها، ممکن شد. تفکیک سازمانی، فراخوانی مجتهدان شیعی و اعطای مناصب قضایی- سیاسی به آنها، اعطای سیورغال و واگذاری موقوفات، از تکنیکهای مهم به کار رفته است. این سامانه، به داشتن مناسبات ابزاری هرچه بیشتر با گفتمانهای مبتنی بر نفوذ، گرایش دارد.

خلیج فارس از مهمترین کانونهای مهاجرت و جابجایی اقوام و گروه های انسانی در جریان فرایند تمدن سازی در این حوزه تمدنی محسوب میشود. از تشکیل دولت صفویه در ایران تا پایان جنگ جهانی دوم، این موضوع از وضوح و تاثیرگذاری بیشتری برخوردار شده است. مهاجرت اقوام در این مقطع زمانی، هم بدلیل انگیزه ها و دلایل و خاستگاه مهاجرین و هم بدلیل نتایج و پیامدهایش و نقشی که در تحولات خلیج فارس داشته، کاملا با قبل از این دوران متفاوت است. از اینرو پژوهش حاضر با هدف تبیین انواع مهاجرت و انگیزه های مهاجرین در این دوران در خلیج فارس و نقش آن در تحولات خلیج فارس، در پی آن است تا به این سوال پاسخ دهد که مهاجرت اقوام در خلیج فارس از زمان صفویه تا پایان جنگ جهانی دوم چه تاثیری در تحولات منطقه داشته است؟ برای پاسخگویی به سوال فوق، این فرضیه به آزمون گذاشته شده که «مهاجرت اقوام به خلیج فارس از زمان تشکیل دولت صفویه در ایران عامل اصلی تحولات سیاسی- اجتماعی و اقتصادی این منطقه بوده است». روش پژوهش، کتابخانه یی است و یافته های پژوهش، ضمن پاسخگویی به سوال و بررسی فرضیه پژوهش، گوشه های دیگری از مسائل مهاجرت در خلیج فارس را نشان میدهد.

خلیج فارس و نواحی پس کرانه یی آن، بخاطر موقعیت جغرافیایی خاصی که دارد، همواره مورد توجه قدرتهای استعماری بوده است. تشکیل دولت صفویه در ایران مصادف، با حضور پرتغالی ها و ناوگان نظامی و دریایی آنها در خلیج فارس و اقیانوس هند بود. شاهان صفوی به دلایل گوناگون، از جمله رقابت با عثمانی، در ابتدا توجه جدی به امور خلیج فارس نداشتند، اما با به قدرت رسیدن شاه عباس اول و اخراج پرتغالی ها از جزیره هرمز و انتقال مرکز تجاری و بازرگانی به بندرعباس، کمپانی هند شرقی انگلیس و سایر شرکتهای تجاری انگلیس و هلند نقش ویژه یی در تجارت دریایی خلیج فارس ایفا نمودند. هلندی ها در سالهای پایانی سلسله صفویه و در دوران افشاریه قدرت برتر تجاری منطقه بودند و برتری مشهودی نسبت به دیگر رقیبشان، یعنی انگلیس داشتند. نوشتار حاضر روابط تجاری و اقتصادی هلندی ها در خلیج فارس (دوره صفویه و افشاریه) را مورد بررسی قرار میدهد.

تمدنهای کرانه های خلیج فارس در دوران باستان تا سده های اخیر، همواره با یکدیگر در ارتباط بوده اند و هر چند در برهه هایی از تاریخ، برخی محدودیتها و شرایط سیاسی و نظامی، مانعی برای روابط میان ساکنان این مناطق ایجاد میکرد، اما با این وجود، آنان در قالبهای دیگر فرهنگی اجتماعی در اکثر دورانها با یکدیگر پیوند داشته اند. در این میان، نواحی شیعه نشین احساء و قطیف از مناطق جنوبی خلیج فارس و کشور عربستان سعودی امروزی، از گذشته های دور تا دوره قاجار به تناوب با سرزمین و فرهنگ ایران در ارتباط بوده اند و در دوره های مختلفی از جمله دوران صفویه تا قاجار، ساختار فرهنگی - اجتماعی ساکنان آن نواحی با ایران، روند خاصی را طی نموده است که این مناسبات، بی تاثیر از شرایط سیاسی و مذهبی حاکم بر ایران و آن نواحی نبوده است. پژوهش حاضر به بررسی تعاملات فرهنگی – اجتماعی این مناطق با ایران در فاصله زمانی صفویه تا قاجار پرداخته است.

در عصر آشوب های سیاسی پس از سقوط حکومت صفویه، به سبب ضدیت افغان ها و نادرشاه افشار با نقش آفرینی مؤثر علماء، بسیاری از آنان به قتل آمدند یا به سرزمین های دیگر تبعید شدند، ولی آنان همچنان پیوندهای آموزشی و اجتماعی خود را حفظ کردند. بر این مبنا، پژوهش حاضر درصدد یافتن پاسخ به این پرسش است: علماء در دوره فترت افغان و پادشاهی افشاریه چه نقش و جایگاهی داشتند؟ چنین به نظر می رسد که آشوب های جامعه ایران تأثیر دوگانه ای بر قشر علماء داشت: از یکسو به ضعف وجهه آموزشی و بنیه مالی آنان انجامید و از سوی دیگر به سبب مشارکت علماء در مذاکرات سیاسی مذهبی، موجب نقش آفرینی فعال ایشان گردید. در پژوهش حاضر، با استفاده از روش تحقیق تاریخی و داده های کتابخانه ای از منابع دست اول تاریخی پس از توصیف و طبقه بندی جنبه های گوناگون وضعیت اجتماعی علماء، این ویژگی ها و تأثیرات مختلف آن بررسی می شود.

هدف: تبیین احیای سنت ها و آداب سندپردازی صفوی در فرمان های صادرشده ازسوی جانشینان نادرشاه به عنوان یکی از موارد واکنش آنان به مقابله نادرشاه با یادمان های صفوی. روش/ رویکرد پژوهش: داده ها از اسناد آرشیوی و منابع کتابخانه ای استخراج شده است. یافته ها و نتیجه گیری: نادرشاه افشار همواره در طول دوران قدرت خود با مشکل خاطره مشروعیت خاندان صفوی مواجه بود و به طرق گوناگون می کوشید تا با این خاطره مقابله کند. به این منظور، او آداب و سنن اداری صفوی را کم اثر و محو کرد. اما جانشینان او تلاش کردند تا برای همراه ساختن افکار عمومی با  خود، شعار بازگشت به الگوهای صفوی را سردهند. جنبه ای از این بازگشت را در سنت های تولید اسناد دیوانی می توان مشاهده کرد. فرمان های این جانشینان دربردارنده عناصر و الگوهای سندپردازی صفوی اعم از ممتازنویسی، تکرار سجع مُهرهای صفوی، احیای سنّت تولید نشان و بزرگداشت یاد و نام شاهان صفوی در متن اسناد است.

مهاجرت علمای شیعه از سرزمین بحرین به ایران و نقش آنان در ترویج تشیع ایرانیان ازجمله موضوع هایی است که از دیرباز مورد توجه پژوهشگران بوده است. این پژوهش با طرح این پرسش که علمای بحرینی چه نقشی در تشیع مردم ایران داشته اند بر آن است تا به روش توصیفی تحلیلی، این موضوع را در محدوده ی زمانی یادشده بررسی کند. یافته پژوهش نشان می دهد که علمای بحرینی با حضور در ایران، از طریق رونق دادن به مدارس دینی، تدریس و تربیت شاگردان، تألیف کتاب و رساله در مبانی مذهبی، برپایی نماز جمعه و جماعات و دیگر کنش های فرهنگی و تبلیغی، نقش مهمی در گسترش تشیع در ایران، به ویژه در نواحی جنوبی داشته اند.

کاشانِ عصر صفوی به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص میان دو شهر مهم صفوی، اصفهان و قزوین بیشتر مورد توجه شاهان قرار گرفت و مسیر آبادانی و پیشرفت را درپیش گرفت. این نوشتار می کوشد، ضمن پاسخ دادن به این پرسش، ساختار کالبدی فضایی شهر کاشان در عصر صفوی چگونه بوده است؟ به صورت نمونه وار تصویری از سیمای کالبدی شهر در دوره صفویان ارائه نماید و براین فرض استوار است که تحولات کالبدی شهر در این دوره متأثر از کاخ، شارستان، بازار، حصار و غیره بوده است. نوع مطالعه در این پژوهش تاریخی و روش تحقیق توصیفی تحلیلی است. شیوه گردآوری اطلاعات کتابخانه ای (اسنادی) و میدانی است. نتایج حاصل از پژوهش نشان می دهد که توجه و علاقه شاهان صفوی به عمران و آبادنی شهرها سبب شد که در این دوره بناهای اقتصادی (بازار، کاروانسرا)، رفاهی (مهمانسرا، آب انبار، سد)، مذهبی (مسجد)، بهداشتی (حمام)، اقامتی (خانه) و تدفینی (آرامگاه و زیارتگاه) در کاشان ساخته شد و یا مرمت گردید.

منظومه نویافته «فتوحات گیتی ستان» که تنها سه سال پیش از سقوط حکومت صفویه با تمرکز بر جنگ های نامدارترین پادشاه این دودمان سروده شده است، از جهتی در شمارِ حماسه های تاریخی قرار می گیرد، ازسویی نیز اطلاعات ارزنده ای از تاریخ اجتماعی، فرهنگی، سیاسی در اختیار می گذارد. سراینده این منظومه، سیداحمد، نوه خلیفه سلطان، نسب به شعبه ای از خاندان مرعشیان مازندران می رساند که در زمان شاه تهماسب به اصفهان مهاجرت کرده بودند و طی حکومت صفویان دارای مناصب دولتی، به ویژه مناصب مذهبی بوده اند. اگر چه گاهی عقل گرایی و خردورزی در نوشتار او خودنمایی می کند، باز در نهایت، تسلیم اندیشه تقدیرگراست و قضا و قدر را عامل اصلی شکست و پیروزی می داند. شیوه بیان و انتخاب موضوعات گویای آن است که سراینده نگاهی نوستالژیک به دوره شاه عباس دارد. نشان دادن اهمیت این کتاب و نگاه متفاوت سراینده آن، مهمترین چالش فکری نویسندگان است. در اینجا تلاش شده است مطالب کتاب نقد و تحلیل و نقاط ضعف و قوت آن نشان داده شود.

یکی از مباحث اصلی در تاریخ نگاری میزان اعتبار شخصی و مرجعیت تاریخ نگار است. اهمیت این امر از آنجاست که هر چه میزان اعتبارِ شخصی تاریخ نگار بالاتر باشد، میزان اقناعِ مخاطب به طبع آن بالاتر می رود. در این جستار میزانِ تأثیرگذاری تاریخ نگار در اقناعِ مخاطب و شیوه ها و تمهیداتِ بلاغی و زبانی که به اعتبارِ سخنِ تاریخ نگار در جهت باورپذیریِ بیشترِ مخاطب به کار گرفته می شده است، موردِ بررسی قرار خواهد گرفت. در این مقاله با به کارگیری روشِ نقدِ نو ارسطویی برآنیم تا اعتبارِ شخصیِ تاریخ نگار و راهبردهایی را که تاریخ نگار برای بالا بردن اعتبارِ شخصیِ خود به کار می برده است، نشان دهیم. از آنجایی که یکی از کارکردهای متن های تاریخی در راستای تحکیم و تثبیت حکومت ها نوشته می شوند، این متن ها آوردگاه استفاده از تمهیداتِ بلاغی و زبانی اند. تاریخِ فتوحاتِ شاهی اثرِ امینیِ هروی به دلیلِ اینکه از نخستین تاریخ های نوشته شده و مؤثر در شکل گیری دولت و ایدئولوژی صفویان است، انتخاب شد، چراکه نقش و اعتبارِ شخصیِ تاریخ نگار و شیوه های اقناع گری وی بسیار اهمیت دارد.

ایران و هند دو همسایه بزرگ با تاریخ طولانی، دارای ریشه های نژادی و تاریخی مشترکی هستند که مناسبات آنها از عصر باستان تا کنون غالباً حسنه بوده است. این روابط در عصر حکومت صفویان بر ایران و به ویژه در دوره تکوین و استقرار دولت صفوی و همچنین حکومت اخلاف امیرتیمور گورکانی در هند، گسترش چشم گیری داشت. این دو سلسله در بیشتر این مدت روابط دوستانه و نزدیکی داشتند که از عوامل مؤثر خارجی آن، دشمن مشترکی به نام ازبکان در مجاورت آنها به مرکزیت سمرقند بود که بر تحولات سیاسی دولت های مزبور تأثیرگذاری داشت. پناهندگی همایون شاه از هند به ایران و نیز اختلافات مرزی بر سر شهر قندهار نیز در فراز و فرود مناسبات صفویان با گورکانیان هند نقش داشت. اما حج گزاری ایرانیان از طریق هند می تواند یکی از عرصه های تعامل و روابط با هند تلقی شود. هدف این مقاله، شناسایی و بررسی عوامل مؤثر بر روابط صفویان با گورکانیان در ابعاد سیاسی، و سیر مناسبات این دو دولت در مقطع یادشده است. فرضیه تحقیق حاضر این است که خطر ازبکان برای هر دو کشور و نیز تلاش ایران و هند برای تسلط بر شهر استراتژیک قندهار از عوامل مهم در فراز و فرود روابط میان گورکانیان و صفویان بوده و بر امر حج گزاری نیز تأثیر داشته است. برآیند تحقیق حاکی از آن است که به رغم وجود موانعی در توسعه مناسبات ایران و هند، با توجه به حضور بسیاری از ایرانیان در هند و روابط خصمانه دولت عثمانی با ایران، زائران ایرانی ناچار از طریق هند رهسپار سفر حج می شدند.