تاریخ منظوم

تاریخ نگاری منظوم به عنوان سبکی از تاریخ نگاری مطابق با الگوی شاهنامه فردوسی در سده ششم هجری پا گرفت و در عهد مغول رونق فراوان یافت؛ به گونه ای که در این عهد در کمتر از یک سده، بیش از ده عنوان تاریخ نامه منظوم سروده شد که از جمله مشهورترین آن ها ظفرنامه حمدالله مستوفی است. یکی از نخستین منظومه های تاریخی عهد مغول تاریخ نامه ای است که نصرِ زجّاجی تبریزی آن را به رشته نظم کشیده است. تاریخ های منظوم به طور عام و تاریخ منظوم زجّاجی به طور خاص از تیررس نگاه علمی پژوهشگران تاریخ و ادبیات دور مانده اند. بنابراین همایون نامه هم نسبتاً ناشناخته مانده و هم آنجاهایی که به مشاهده معدودی از اهل دانش رسیده، با خطاهایی همراه شده که از چشم منتقدان به دور مانده است. این نوشتار کوشش دارد ضمن معرفی اجمالی همایون نامه و سراینده آن به بررسی و نقد برخی نظرات در مورد این منظومه بپردازد و در ضمن اهمیت تاریخی و جایگاه ادبی آن را به بحث بگذارد.

منظومه نویافته «فتوحات گیتی ستان» که تنها سه سال پیش از سقوط حکومت صفویه با تمرکز بر جنگ های نامدارترین پادشاه این دودمان سروده شده است، از جهتی در شمارِ حماسه های تاریخی قرار می گیرد، ازسویی نیز اطلاعات ارزنده ای از تاریخ اجتماعی، فرهنگی، سیاسی در اختیار می گذارد. سراینده این منظومه، سیداحمد، نوه خلیفه سلطان، نسب به شعبه ای از خاندان مرعشیان مازندران می رساند که در زمان شاه تهماسب به اصفهان مهاجرت کرده بودند و طی حکومت صفویان دارای مناصب دولتی، به ویژه مناصب مذهبی بوده اند. اگر چه گاهی عقل گرایی و خردورزی در نوشتار او خودنمایی می کند، باز در نهایت، تسلیم اندیشه تقدیرگراست و قضا و قدر را عامل اصلی شکست و پیروزی می داند. شیوه بیان و انتخاب موضوعات گویای آن است که سراینده نگاهی نوستالژیک به دوره شاه عباس دارد. نشان دادن اهمیت این کتاب و نگاه متفاوت سراینده آن، مهمترین چالش فکری نویسندگان است. در اینجا تلاش شده است مطالب کتاب نقد و تحلیل و نقاط ضعف و قوت آن نشان داده شود.

در میان آثار ادبی روایت بخش هایی از زندگی پیامبر و ستایش از ایشان پربسامد است اما اندک شماری از متون ادب فارسی به روایت کامل زندگی پیامبر پرداخته اند که یکی از مهم ترین این آثار، منظومه«مغازی النبی» صرفی کشمیری است که فرسنگ ها دورتر از پایتخت سیاسی ایران در کشمیر، سروده شده است. این اثر، نمونه بی همتا و جامع از تاریخ پیامبر به شمار می رود که گمنام مانده است. این نوشتار در پی پاسخ به این سوال است که مؤلفه های «مغازی النبی» به عنوان یک «منظومه تاریخی» وشیوه روایت صرفی از تاریخ پیامبر چگونه است؟ روش پژوهش توصیفی-تحلیلی است و در آن ضمن معرفی صرفی، به تحلیل ساختار «مغازی النبی» در پنج مختصه «تاریخ نگاری»، «رویکرد تحلیلی»، «جزئی نگری»، «روایت گری» و «انعکاس اعتقادات» پرداخته شده است. حاصل پژوهش بیانگر آن است که صرفی همانند مورخان، به شیوه ای مستند جزئیات زندگی پیامبر را شرح داده است که نمی خواهد هیچ یک از وقایع و شخصیت های زمان ایشان فراموش شود؛ ازاین رو، به جای استفاده کردن از زبان شاعرانه و عناصرادبی، در پی روایت تاریخ  با زبانی ساده است؛ به گونه ای که، کیفیت روایت بر عناصر شاعرانه متن تسلط دارد.