تاریخ پژوهان

یکى از موضوعات جذاب تاریخى براى محققان تاریخ ایران، فعالیت‏هاى فراماسونى ایرانیان است. در این مقاله، فعالیت دیپلمات‏هاى ایرانى در استانبول در دوره حکومت قاجار بررسى شده است. فعالیت‏ها و پیوندهاى فراماسونى سفیرانى، چون میرزا حسین خان سپهسالار، ملکم‏خان، امیرنظام گروسى، میرزا محسن‏خان معین الملک و نیز سایر افراد سفارت ایران در استانبول و کنسول‏هاى سایر شهرها محور اصلى این بحث است. این افراد به واسطه آشنایى با دولت‏مردان عثمانى و نیز الگوپذیرى کامل از حکومت عثمانى، به‏ویژه پس از دوره تنظیمات، به فعالیت در لژهاى فراماسونى علاقه‏مند شدند. به نظر نویسنده، ایرانیان تصور مى‏کردند که با پیوستن به این لژها مى‏توانند امتیازات فراوان دیپلماتیک به دست آورده، حضور خویش را در استانبول به سایر افراد اعلام کنند، ضمن آن‏که از طرف دولت‏هاى اروپایى که خود، حامى لژهاى اعظمى، چون لژشرق اعظم فرانسه و انگلیس بودند، حمایت و تأیید مى‏شدند.

کتاب تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق بر آن است تا مواضع و عملکرد علماى مشروطه‏خواه را در نهضت مشروطیت ایران بر اساس فعالیت‏هاى مشروطه‏خواهى و نوشته‏هاى سیاسى میرزا محمدحسین نائینى بررسى کند. دکتر عبدالهادى حائرى پس از ذکر مباحث مقدماتى در فصل‏هاى اول و دوم، زندگى سیاسى مرحوم نائینى را در فصل سوم به سه مرحله مشروطه‏خواهى، مبارزه با استعمار انگلیس در عراق و همکارى با صاحبان قدرت تقسیم مى‏کند، آن‏گاه در فصل‏هاى چهارم، پنجم و ششم کتاب به بحث درباره رساله سیاسى نائینى با عنوان تنبیه‏الأمّه و تنزیه‏الملّه مى‏پردازد. از نظر حائرى، این رساله تا حدودى تحت‏تأثیر اندیشه‏هاى اندیشمندان سده 18 فرانسه، به ویژه مونتسکیو مى‏باشد. نویسنده، در جمع‏بندى مباحث خود، نائینى را مجتهدى شیعه و واقع‏بین و واقع‏گرا معرفى مى‏کند که «سرنگونى استبداد را امرى اجتناب‏ناپذیر مى‏دید»، اما از سوى دیگر «معناى واقعى و هدف بنیادى مشروطه‏گرى را از نظر دور داشت». برخى نقدهاى کلى وارده بر کتاب عبارت‏اند از: عدم اصالت و اعتبار برخى منابع و مآخذ، تحلیل نادرست درباره ماهیت نهضت مشروطه، خدشه‏دار بودن مستندات و دلایل درباره مرحله سوم زندگى نائینى و ریشه‏هاى فکرى رساله تنبیه‏الامه.

از روزگاران کهن تا دوران معاصر و در پیشینه تمدن اسلامى و ایران‏زمین؛ از پیشدادیان تا پهلویان، پژوهش فراوانى درباره تاریخ بیمارستان‏ها انجام نشده یا دست کم بدان آگاهى نیافته‏ایم. در میان نوشتارهاى پزشکى کهن برجاى مانده که بیشتر به شکل نسخه‏هاى خطّى در کتابخانه‏هاست، چه به زبان عربى و چه فارسى یا دیگر زبان‏هاى پیشین و امروزین، مکتوباتى نمى‏شناسیم که اختصاصا به مدیریت بیمارستانى پرداخته باشد. تاریخ بیمارستانات نوشته احمد عیسى‏بک، منسجم‏ترین و برجسته‏ترین پژوهشى مى‏باشد که در این زمینه، نگارش شده است. رساله حاضر، یادگارى از روزگار قاجاریه است که در دهه‏هاى هشتم یا نهم سده سیزدهم هجرى و به روزگار پادشاهى ناصرالدین شاه (1264 ـ 1313 ق) و صدارت سپهسالار نوشته شده و البته نویسنده‏اش ناشناخته است. این نوشته، هم از نگاه تاریخ‏پژوهان و هم پزشکى‏ورزان و به ویژه قاجارپژوهان حائز اهمیّت است

سابقه اندیشه سوسیال دموکراسى در ایران به سال‏هاى قبل از مشروطه باز مى‏گردد. خاستگاه اصلى این جریان، منطقه قفقاز بود. در شکل‏گیرى این جریان سیاسى و فکرى سه نیرو مؤثر و دخیل بود: مجاهدان قفقازى، مشروطه‏خواهان انقلابى آذربایجانى و روشنفکران ایرانى ـ ارمنى. نظریه‏پردازان این جریان از اندیشه‏هاى سوسیال دموکراسى رایج در کشورهاى اروپایى، به‏ویژه روسیه متأثر بودند. آنان با ترجمه و نگارش مقاله‏هاى متعدد و انتشار آن‏ها در روزنامه‏هاى مختلفِ وابسته به این جریان، به ترویج اندیشه‏هاى سوسیالیستى در ایران پرداختند. مقاله حاضر مى‏کوشد این جریان را با تمرکز بر دو بحث اصلى، بررسى و شناسایى کند: 1 . زمینه و بستر تکوین جریان سیاسى وفکرى سوسیال دموکراسى در ایران، 2 . مجلس دوم و حزب دموکرات.

نوشتار حاضر، دیدگاه نمایندگان مجلس اول را درباره وضعیت دهقانان بررسى مى‏کند. دهقانان در دهه‏هاى قبل از مشروطیت، از نظام زمین‏دارى و مالیاتى در رنج بودند. ادغام اقتصاد ایران در نظام جهانى سرمایه‏دارى به این رنج و ستم دامن زد. دهقانان با وقوع انقلاب مشروطیت به شوق آمدند. آنان در انقلاب، رهایى از وضعیت پیشین را جست‏وجو مى‏کردند، اما نظام‏نامه انتخاباتى مجلس اول، بخش وسیعى از دهقانان را از انتخابات محروم کرد. مجلس هر چند پى‏گیر شکایات دهقانان شد، اما به دلیل ترکیب خاص خود حاضر به دگرگونى ساختار زمین‏دارى نبود.

هم‏زمان با شروع رخ‏دادهاى مرحله نخست انقلاب اسلامى در اوایل دهه پنجاه که پس از رحلت آیت‏اللّه‏ بروجردى به تدریج آغاز شد و با تبعید رهبرى آن به ترکیه و عراق به پایان رسید، احزاب و جریان‏هاى سیاسى گوناگونى از فضاى سیاسى نسبتا مناسبى که در سال‏هاى 1339-1341 ایجاد شده بود استفاده کرده، تلاش‏هایى را از خود بروز دادند. اهم فعالان این احزاب، به هفت جریان و گروه تقسیم مى‏شدند که عبارت‏اند از: 1ـ حزب توده ایران، 2ـ جبهه ملى دوم، 3ـ نهضت آزادى ایران، 4ـ احزاب سیاسى کوچک سوسیالیست و ملى‏گرا (حزب زحمتکشان، حزب سوسیالیست و جامعه سوسیالیست‏هاى نهضت ملى ایران)، 5ـ تشکل‏هاى روشنفکرى و سیاسى دانشگاه‏ها، 6ـ احزاب سیاسى وابسته به حاکمیت مانند حزب مردم، حزب ملیون و حزب ایران نوین، 7ـ جریان‏هاى سیاسى ـ دینى. پژوهش حاضر با بررسى دو حزب سیاسى فعال(جبهه ملى دوم و نهضت آزادى ایران) در مرحله نخست انقلاب اسلامى (1339-1343) در صدد پاسخ‏گویى به سؤال‏هاى زیر است: 1ـ دیدگاه و مواضع سیاسى جبهه ملى و نهضت آزادى درباره رابطه دین و سیاست چیست؟ 2ـ نگرش نهضت آزادى در خصوص جبهه ملى و پایگاه اعتقادى آنان چگونه است؟ 3ـ مواضع جبهه ملى در قبال نهضت امام خمینى چگونه بوده است؟ 4ـ نهضت آزادى و جبهه ملى تاچه حد از نظر سیاسى و عقیدتى به هم نزدیک مى‏باشند؟

سال‏هاى نخستین حکومت پهلوى در ایران به‏طور عمده از منظر تلاش این حکومت براى ایجاد ساختار حکومتى متمرکز، بررسى شده است. [در این راستا] تمام توجه [پژوهشگران]، از یک سو بر نوع رویکرد سیاسى نخبگان تهران و از سوى دیگر بر نمودارى که براساس پیشرفت یا عدم پیشرفت نخبگان و ارزیابى موفقیت آنان در گذار ایران به نوسازى، استقلال سیاسى و تشکیل دولت و ملت ترسیم شده، متمرکز شده است.(4) این توجه به رژیم تهران و شکل نو سازى آن به عنوان یک روى سکه‏اى است که روى دیگر آن، سکوتى نسبتا کامل به جذابیت‏ها و ابعاد دیگر این نوسازى است. به منظور تشریح گزارش تاریخى یا فهم تجربه گروه‏هاى دیگر، به‏عنوان نمونه عامه مردم، از جمله مردم تهران، گروه‏هاى غیر -------------------------------------------------------------------------------- 1 این مقاله، ترجمه‏اى است از: Stephanie Cronin, "Modernity, Change and Dictatorship in Iran: The New Order and Opponents, 1927-1929" , Middle Eastern Studies, Vol. 39, No. 2, April 2003, pp. 1-36. 2 دستیار آموزشى بنیاد میراث ایران در یونیورسیتى کالج نورث امپتون و استادیار ارشد پژوهشى در رشته تاریخ SOAS دانشگاه لندن، کتاب ارتش و ایجاد دولت پهلوى در ایران 1910-1962م از تألیفات اوست. کار کنونى او بررسى واکنش‏هاى فرعى درباره تجدد در ایران است. 3 کارشناس ارشد تاریخ ایران دوره اسلامى از دانشگاه تربیت معلم تهران. 4 . براى نمونه اخیر این رویکرد ر.ک: C. Ghani. Iran and the Rise of Reza Shah: From Qajar Collapse to Pahlavi Power (London and New York:I.B. Tauris, 1998. -------------------------------------------------------------------------------- پایتخت نشین مثل اصناف و بازاریان شهرها یا هر طبقه اجتماعى ساکن در نواحى روستایى، تلاش اندکى انجام گرفته است. هدف نوسازى اقتدارگرایانه‏اى که توسط رژیم رضا شاه تحمیل مى‏شد تغییر دقیق این عناصر بود. اما به [این نوسازى] نه تنها بى‏اعتنایى شد، بلکه با مخالفت بى‏باکانه این عناصر قرار گرفت. به بیانى دقیق‏تر، حاکم شدن نظم نوین، به‏طور عمده، عکس‏العمل‏هاى پیچیده و چند وجهى اقشار و طبقه‏هاى مختلف جامعه ایرانى را برانگیخته بود. اگر چه از تجدید نظم و ثبات نسبى در نیمه نخست این دهه به‏طور گسترده‏اى استقبال شده بود و حکومت به همین نسبت، دوره‏اى از نوسازى بنیادى را، مخصوصا در طول سال‏هاى 1306-1308 / 1927-1929م آغاز کرده بود، اما گروه‏هاى قدرت‏مند اجتماعى، به‏ویژه گروه‏هاى پایین جامعه، به استراتژى مقاومت منفى، مخالفت و در مواقعى مقاومت در برابر نوسازى روى آوردند. هدف این پژوهش از شرح این عکس العمل‏ها و راهبردها، تلاش براى نمایاندن ترتیب تاریخى (تقدم و تأخر تاریخى) این سال‏هاست.(1)

یکى از مسائل و دغدغه‏هاى جارى در تاریخ معاصر ایران، فهم مواضع و رویکرد ایالات متحده امریکا در قبال ملى شدن صنعت نفت ایران است؛ به بیان دیگر در کشاکش تعارضات و تخاصمات ایران و انگلیس، ایالات متحده چه مواضعى اتخاذ نمود و رویکرد سیاست ایالات متحده در این مقطع چه تحولاتى داشت؟ اهمیت این پرسش به این دلیل است که بسیارى از تحولات بعدى در جامعه ایران متأثر از این مسئله بوده است. پروفسور مارک جى. گازیوروسکى تلاش کرده است تا در این مقاله، سیاست ایالات متحده را در ارتباط با ملى شدن صنعت نفت ایران بررسى کند. تمرکز اصلى این مقاله، عمدتا بر ملاحظات استراتژیکى است که به تغییر سیاست‏هاى رسمى ایالات متحده از سیاست حمایت از مصدق به تلاش براى سرنگونى و براندازى حکومت او منجر شد. نویسنده براى جلوگیرى از تکرار و دوباره‏گویى، جزئیات و حواشى این جریان را شرح نمى‏دهد، بلکه با نگاهى کاملاً هدف‏مند مى‏کوشد تا چگونگى تحول در سیاست‏هاى ایالات متحده را در سه مرحله حمایت، میانجى‏گرى و تلاش براى براندازى حکومت مصدق بررسى کند.

برخورد خشونت‏بار رژیم غرب‏گراى پهلوى با قیام مردم ایران در خرداد ماه 1342، تنها گروه باقى مانده در میدان مقابله با رژیم، یعنى جریان مذهبى را موقتا از عرصه سیاسى ایران کنار نهاد و صحنه فرهنگى ـ سیاسى کشور را به دور از اغیار در اختیار گرفت. فرصت پیش آمده، زمان مغتنمى بود تا رژیم پهلوى سلطه سیاسى ـ نظامى خود را در ایران به سلطه فرهنگى مبدل کرده، از این طریق، تضمینى برضرورت تداوم حضور غرب در ایران بیابد. در اصفهان که از جمله مهم‏ترین شهرهاى ایران بود، ضرورت اعمال تغییرات اجتماعى ـ فرهنگى در جهت تعمیم غرب‏گرایى، احساس مى‏شد، از این رو، رژیم پهلوى با همه توان، تلاش گسترده‏اى را در به‏کارگیرى ابزارى، چون گسترش لژهاى فراماسونرى، شبکه‏هاى امریکایى لاینز و روتارین‏ها و احزاب دولتى، براى ایجاد استحاله فرهنگى در اصفهان آغاز کرد. همکارى و مساعدت‏هاى مصرانه کارشناسان امریکایى در کارگردانى و حتى اجراى فرایند فرهنگى مورد نظر در اصفهان، چشم‏گیر و مؤثر بوده است.