بازار یکی از مراکز مهم زندگی شهری بوده است و بازاریان سهم فراوانی در چگونگی ساختار شهری داشته‌اند. این پدیده در عهد حکم‌رانی ایلخانان در ایران نیز مهم بود و حتی از ویژگی‌های برجسته‌تری برخوردار شد. ایلخانان در نگاه نخست، بازماندگان مغولانی گمان می‌روند که با هجومشان، ویرانی‌های گسترده‌ای در شهرهای ایران به‌وجود آوردند و با اقتصاد و جامعه ایرانی بیگانه بودند و به بازار ایرانی؛ یعنی فعال‌ترین عرصه زندگی شهری و دارای کارکردهای هم‌زمان اقتصادی و اجتماعی توجه نمی‌کردند، اما آنان پس از آشنایی نسبی با تجارت و نمودهای این زندگی و بر پایه ملاحظات سیاسی و اقتصادی، از توجه به بازار و بازاریان ناگزیر شدند.
این مقاله، در پی پاسخ گفتن به این پرسش است که آیا بازارهای روزگار ایلخانی نیز همچون گذشته رونق داشته و اهل بازار در اقتصاد و جامعه این عصر تأثیرگذار بوده‌اند.
بیش‌تر تاریخ معاصر ایران از دو سده پیش تا کنون، به دلایلی با خامه روشنفکران رقم خورده است. آنان به گونه‌ای تاریخ سیاسی معاصر را تبیین کردهاند که تأثیر روشنفکری در آن، کلیدی و محوری بنماید و پدیده رقیب؛ یعنی اصول‌گرایی که در حقیقت جریان محوری تاریخ معاصر بوده است، به بهترین شیوه به حاشیه برود.
یکی از مهم‌ترین موضوع‌هایی که با آن، تأثیرگذاری این دو جریان را می‌توان اندازه گرفت، چگونگی رویارویی آنها با غرب است؛ پدیده‌ای که بزرگ‌ترین مشکل قرنهای اخیر ایران به شمار میرود و روشن‌فکرانی مانند دکتر فریدون آدمیت، دکتر علی شریعتی، دکتر عبدالهادی حائری و پروفسور حامد الگار، در حل آن کوشیده و به بررسی‌اش پرداختهاند. البته آنان هیچ‌گاه دیدگاه عالمان شیعه را در این‌باره به صورت مسئله محوری و پرسش اصلی مطرح نکردند و از این‌رو، درباره آنان به سختی می‌توان داوری کرد. مسئله مشترک آثار روشنفکران، رویارویی نادرست عالمان دینی با پدیده غرب است؛ چیزی که اسناد و رویدادهای تاریخ معاصر آن را تأیید نمی‌کند.
کشمکش‌های نظامی صفویه عثمانی که با انعقاد معاهده صلح آماسیه (962 ه.ق) به گونه ناپایداری پایان یافته بود، در دوره محمد خدابنده از سر گرفته شد. عثمانی‌ها در این برهه لشکرهای فراوانی به نواحی قفقاز و آذربایجان روانه کردند و به‌رغم ایستادگی سپاه ایران در برابر آنان که گاه به شکستشان نیز می‌انجامید، در تصرف کوتاه‌مدت بخش‌هایی از قلمرو ایران توفیق یافتند. منابع عثمانی از این جنگ‌ها بسیار سخن گفته‌اند. برای نمونه، موضوع ویژه تاریخ عثمان‌پاشا، نبردهای همین دوره است.
این نوشتار با تکیه بر این منبع و تطبیق اطلاعات آن با دیگر منابع ایرانی و عثمانی، شرحی انتقادی از این لشکرکشی‌ها عرضه و پی‌آمدهای آنها را تحلیل و ارزیابی می‌کند.
ابوسلمه که از داعیان صاحبنفوذ عباسیان در عراق و خراسان بود، با آگاهی از دستگیری و قتل ابراهیم امام و فرار برادرانش، در نامهای به علویان بهویژه امام صادق، خود را خواستار واگذاری رهبری انقلاب به آنان وانمود، اما با توجه به فعل و قول امام؛ یعنی سوزاندن این نامه و شیعه ندانستن ابوسلمه، گمان میرود که او در پی توطئهای بر ضد علویان بوده باشد. امویان به دنبال یافتن رهبر شورش عراق و خراسان بودند و او میخواست که توجه آنان را به سوی علویان جلب کند و عباسیان را از تعقیب شدن نجات دهد. او همچنین میخواست بداند که کدامیک از علویان طالب خلافت است.
روایات بسیاری از پیامبر و بزرگان صحابه در متون روایی، جغرافیایی و تاریخی مسلمانان بهویژه تاریخهای محلی، در مدح یا قدح اقوام، شهرها و منطقههای گوناگون آمده است؛ چنانکه برخی از نویسندگان، در فصل ویژهای از کتابشان، از فضایل و مناقب شهر خاصی یاد کردهاند. پارهای از این روایات، به پیشبینی بخشی از رویدادهای آینده و برخی دیگر از آنها، به تأثیرگذاری مردم شهر یا قومی خاصی در حفظ اسلام و نکوداشت آنان میپردازند.
تطبیق این روایتها با رویدادهای تاریخی، این پرسش را پدید میآورد که آیا اختلافهای سیاسی ـ مذهبی و تنوع نژادی جامعه اسلامی، در رواج چنین اخبار و احادیثی تأثیر گذارده است؟ این نوشتار با بازبینی اوضاع سیاسی، اجتماعی و مذهبی جامعه اسلامی در قرنهای یکم تا چهارم هجری قمری، میکوشد که درستی یا نادرستی سه فرضیه را درباره تأثیرگذاری عاملهای زیر در فضیلتسازی برای شهرها و قومها بررسد:
1. گرایشهای قومی؛
2. انگیزههای سیاسی (رقابت برای کسب قدرت و مشروعیت سیاسی)؛
3. اختلافهای مذهبی.
تسامح و تساهل مغولان پس از هجوم آنان به منطقههای گسترده‌ای از آسیا و استقرارشان در آن‌جا و پس از برپایی حکومت‌هایی که از تقسیم میراث چنگیزخان به وجود آمدند، باعث آشنایی بیش‌تر این قوم با ادیان و مذاهب گوناگون شد. از این‌رو، دین اسلام به طبقه‌های حاکم و ساکنان خان‌نشین اُلوس جوجی راه یافت و این روی‌داد به گسترش بیش‌تر این آیین در منطقههای فرمان‌پذیر اُلوس انجامید.
این نوشتار با بررسی و بازبینی دیدگاه‌ها و پژوهش‌های تاریخی ـ تحلیلی فریدون آدمیت درباره نهضت مشروطه، ارزش علمی و تحلیلی آنها را می‌سنجد و روشن می‌سازد که به‌رغم تصور رایج درباره وی، برخی از پیش‌فرض‌های تحلیل‌های تاریخی‌اش نادرستند و او در نقل و به‌کارگیری مواد تاریخی، کمابیش از دقت و امانت علمی برخوردار نیست؛ یعنی پژوهش‌های آدمیت، هم در صورت و هم در مواد تاریخی، خدشه‌پذیر است و او را به هدفهایش نمی‌رساند.
