استفانی کرونین

در سال ۱۹۲۱ م رضاخان به عنوان نیروی برتر در حیات سیاسی ایرانیان ظهور کرد. در مدت پنج سال بعد او قدرت خود را تحکیم کرد، استقلال مجلس، احزاب سیاسی و مطبوعات را مورد حمله قرارداد، علما را مهار کرد، سلسله قاجار را از بین برد و خود را بر تخت سلطنت نشاند. وی اجرای این طرح خود را بر پایه ارتش یا به بیان دقیق تر، براساس بخشی از ارتش که در اصل از طریق یک کودتای نظامی به قدرت رسیده بود، بنا نهاد. بااین حال، حمایت ارتش از فرمانده خود در این دوره، آن طور که اغلب تصور می شود، همیشه متحد، بی مخالف یا تزلزل ناپذیر نبود. در واقع در برخی لحظات کلیدی مانند در طول بحران ناشی از آشفتگی جمهوری خواهی در سال ۱۹۲۴ م، اختلاف در ارتش به نقطه ای رسید که در آن اکثر فرماندهان ارشد آشکارا دستورهای رضاخان را به چالش کشیدند و به نظر می رسید که ممکن است این نیرو از هم بپاشد. مخالفت با رضاخان در ارتش در دوره مورد بررسی را می توان با تقسیم بندی در سه دسته کلی بهتر درک کرد. در دسته اول، فعالیت های مخالفی قرار می گیرد که ریشه در رقابت طولانی مدت بین دو عنصر ژاندارمری دولتی و دیویزیون قزاق دارد که ارتش جدید عمدتاً از اعضای این دو گروه تشکیل شده بود. دسته دوم شامل انواع مختلف نارضایتی است که در نتیجه تلاش رضاخان برای جانشینی شاه قاجار از طریق دیکتاتوری جمهوری خواهی به وجود آمد. دسته آخر شامل شورش های نظامی است که در سال 1926 م آغاز شد و دارای ترکیبی انفجاری از مخالفت ایدئولوژیک با رژیم و شکایت های مادی شدید دررابطه با پرداخت حقوق و شرایط خدمت است.

این مقاله به بررسی واکنش های فقرای روستایی، هم روستاییان و هم عشایرِ کوچ نشین، به تحولات ایجاد شده در اطراف و اکناف ایران توسط رضا شاه با اتخاذ یک برنامه حکومتی استبدادی و نوسازی سریع می پردازد. این مقاله نشان می دهد که چگونه برخلاف فرضیات متعارف انفعال روستایی که هم از سوی غرب و هم از سوی ناسیونالیسم ایرانی مطرح شده است، جوامع رعیت نشین و عشایر چادرنشین در واقع پاسخ های فعال گوناگونی به ابتکار عمل رژیم، هم به حساب خودشان و هم در ترکیب با سایر نیروهای اجتماعی، با هدف دفاع از خود و مقاومت در برابر تغییراتِ نامطلوب در روابط خود با مالکان و مقامات دولتی ایجاد کرده اند. ​

برای رژیم های ملی گرای خاورمیانه بین دو جنگ جهانی، ایران رضاشاه، ترکیه مصطفی کمال و عراق هاشمی، ساخت یک ارتش ملی قدرتمند مبتنی بر خدمت نظام وظیفه یکی از عناصر اساسی دولت - ملت سازی بود. بااین حال، اگرچه خدمت نظام اجباری توسط روشنفکران ملی گرا با شوق و گرمی حمایت می شد، اما در واقع هرکجا که تحمیل می شد، خشم شدیدی برمی انگیخت. بااین وجود، اگرچه خدمت نظام اجباری تقریباً عموماً منفور بود، اما مقاومت توده ای، گروهی و سازمان یافته نسبتاً نادر بود. در ایران چنین مقاومتی در سه موج در اواخر دهه ۱۹۲۰ م -1299 ش رخ داد. مخالفت در ایران که در خاورمیانه منحصربه فرد بود، نه در مناطق روستایی بلکه در شهرها، در اصفهان و شیراز در سال 1927 م -1306 ش و در تبریز در سال 1928 م-1307 ش که توسط اصناف و علما رهبری می شد، پایدار بود، اگرچه مخالفت های خشونت آمیزی نیز از سوی قبایل در سال 1929 م -1308 ش ابراز شدند. رضاشاه به طور غیر قابل بازگشتی به خدمت نظام وظیفه متعهد بود، چراکه ستون اصلی برنامه نوسازی و عرفی سازی اش بود و اگرچه برای دفع الوقت و مماشات آماده شده بود، اما در نهایت تصمیم گرفت که مقاومت جمعی را درهم بشکند. در سال ۱۹۳۰ م-1309 ش او تا حد زیادی در انجام این کار موفق شده بود. مرحله بعدی اجرای این سیاست با تصمیم آگاهانه برای خنثی کردن خشم عمومی از طریق تحمل کردن، حتی تشویق، استراتژی های اجتناب شخصی، به ویژه با اجازه دست کاری در سیستم معافیت ها از طریق رشوه، اجرا شد. با پیشرفت دهه ۱۹۳۰ م-1309 ش سربازگیری به عنوان یک ویژگی ماندگار از ایران جدید به رسمیت شناخته شد.

این تحقیق به طور خاص، شواهدی را بررسی می کند که از این ایده حمایت می کند که ایران در دهه ۱۸۹۰ م و اوایل دهه ۱۹۰۰م، یعنی درست قبل از وقوع انقلاب مشروطه، یک "عصر طلایی" از شورش های نان را تجربه کرده بود؛ امری که در واقع در وقوع آن انقلاب نیز تأثیر داشت. این پژوهش در مورد ارتباط بین تخریب مقررات بازار در ایران با افزایش خشم و تلخی افرادی که بیش از همه تحت تأثیر قرار گرفته اند، فقرای شهری، و آمادگی نهایی تعداد زیادی از آن ها برای مشارکت در انقلاب بحث می کند. سپس شدت درگیری های مردمی بر سر نان در شهرهای ایران در اواخر قرن نوزدهم به موازات انگلستان قرن هجدهم بررسی می شود. اگرچه زمانی به اندازه یک قرن این دو مورد را از هم جدا می کند، اما هر دو کشور در بخش های مختلفشان، فروپاشی مشابهی را در نظام اجتماعی - اقتصادی و سیاسی قیم مآبی قدیمی که تنظیم بازار در مرکزیتشان بود، و جایگزینی شان با سرمایه داری مدرن که نمونه آن بازار آزاد است، تجربه کردند. در هر کشور، این امر واکنش مشابهی را از سوی فقرای شهری برانگیخت. شورش ایرانی و خاورمیانه ای نان به طور منطقی در زمینه های سیاسی و اقتصادی پیش از مدرن، جایی که سیاست های مذاکره هنوز در آن برجسته بود، عمل کرده بود. ازآنجاکه بازار آزاد جایگزین قیم مآبی شد، بنابراین معارضه طبقاتی بدون واسطه نیز جایگزین روش های قدیمی چانه زنی، اگرچه گاه با شورش، در بین شرکای نابرابر در یک پیمان اجتماعی شد.

این مقاله به پویایی سیاسی جمعیت شهری در ایران اوایل حکومت پهلوی و نقش آن در بحران هایی که تهران را در نیمه اول دهه ۱۹۲۰ م / 1299 ه.ش در نوردید می پردازد و تا حدّ امکان به روش های بسیج توده مردم، ترکیب جمعیتی ایشان، رهبران و اهدافشان، خواهد پرداخت. همچنین و به طور خاص، اتخاذ روش های عوام گرایانه از سوی رضاخان در مبارزه او با سلسله قاجار در سال های ۱۹۲۵ – ۱۹۲۴م / 1303-1304 ه.ش و تلاش های رژیمش برای استفاده از  توده مردم در جهت فائق آمدن بر مخالفان، هم از نخبگان و هم از مردم و ارعاب نهادهای دموکراتیک رسمی مانند مجلس و مطبوعات مستقل نیز مورد بررسی قرار خواهد گرفت. برای بیرون آوردن توده مردم تهران از گمنامی یا از متهم شدن به اوباشی متعصب که کورکورانه واکنش نشان می دهند، این مقاله قصد دارد عدم تعادل موجود در تحقیقات قدیمی تر، که ایران اوایل پهلوی را صرفاً از طریق منشور تلاش های دولت سازی اش می دید، را اصلاح کند و همچنین برخی از دیدگاه های «تاریخ از پایین» را برای مطالعه تاریخ ایران معرفی کند.

سال‏هاى نخستین حکومت پهلوى در ایران به‏طور عمده از منظر تلاش این حکومت براى ایجاد ساختار حکومتى متمرکز، بررسى شده است. [در این راستا] تمام توجه [پژوهشگران]، از یک سو بر نوع رویکرد سیاسى نخبگان تهران و از سوى دیگر بر نمودارى که براساس پیشرفت یا عدم پیشرفت نخبگان و ارزیابى موفقیت آنان در گذار ایران به نوسازى، استقلال سیاسى و تشکیل دولت و ملت ترسیم شده، متمرکز شده است.(4) این توجه به رژیم تهران و شکل نو سازى آن به عنوان یک روى سکه‏اى است که روى دیگر آن، سکوتى نسبتا کامل به جذابیت‏ها و ابعاد دیگر این نوسازى است. به منظور تشریح گزارش تاریخى یا فهم تجربه گروه‏هاى دیگر، به‏عنوان نمونه عامه مردم، از جمله مردم تهران، گروه‏هاى غیر -------------------------------------------------------------------------------- 1 این مقاله، ترجمه‏اى است از: Stephanie Cronin, "Modernity, Change and Dictatorship in Iran: The New Order and Opponents, 1927-1929" , Middle Eastern Studies, Vol. 39, No. 2, April 2003, pp. 1-36. 2 دستیار آموزشى بنیاد میراث ایران در یونیورسیتى کالج نورث امپتون و استادیار ارشد پژوهشى در رشته تاریخ SOAS دانشگاه لندن، کتاب ارتش و ایجاد دولت پهلوى در ایران 1910-1962م از تألیفات اوست. کار کنونى او بررسى واکنش‏هاى فرعى درباره تجدد در ایران است. 3 کارشناس ارشد تاریخ ایران دوره اسلامى از دانشگاه تربیت معلم تهران. 4 . براى نمونه اخیر این رویکرد ر.ک: C. Ghani. Iran and the Rise of Reza Shah: From Qajar Collapse to Pahlavi Power (London and New York:I.B. Tauris, 1998. -------------------------------------------------------------------------------- پایتخت نشین مثل اصناف و بازاریان شهرها یا هر طبقه اجتماعى ساکن در نواحى روستایى، تلاش اندکى انجام گرفته است. هدف نوسازى اقتدارگرایانه‏اى که توسط رژیم رضا شاه تحمیل مى‏شد تغییر دقیق این عناصر بود. اما به [این نوسازى] نه تنها بى‏اعتنایى شد، بلکه با مخالفت بى‏باکانه این عناصر قرار گرفت. به بیانى دقیق‏تر، حاکم شدن نظم نوین، به‏طور عمده، عکس‏العمل‏هاى پیچیده و چند وجهى اقشار و طبقه‏هاى مختلف جامعه ایرانى را برانگیخته بود. اگر چه از تجدید نظم و ثبات نسبى در نیمه نخست این دهه به‏طور گسترده‏اى استقبال شده بود و حکومت به همین نسبت، دوره‏اى از نوسازى بنیادى را، مخصوصا در طول سال‏هاى 1306-1308 / 1927-1929م آغاز کرده بود، اما گروه‏هاى قدرت‏مند اجتماعى، به‏ویژه گروه‏هاى پایین جامعه، به استراتژى مقاومت منفى، مخالفت و در مواقعى مقاومت در برابر نوسازى روى آوردند. هدف این پژوهش از شرح این عکس العمل‏ها و راهبردها، تلاش براى نمایاندن ترتیب تاریخى (تقدم و تأخر تاریخى) این سال‏هاست.(1)