تاریخ پژوهان

جریان وروند «نگارش مکتوب» در میان شیعیان، موضوعى است که در کتاب میراث مکتوب شیعه نوشته دکتر سیدحسین مدرسى مورد بررسى و کند و کاو قرار گرفته است و نوشتار حاضر در صدد معرفى و مرورى برمطالب کتاب‏یادشده و بیان نکته‏هاى نو و تازه‏یاب آن مى‏باشد که در سه‏بخش سامان یافته‏است. در بخش اول ، ضمن معرفى نویسنده کتاب و بیان توانایى و شایستگى وى در این عرصه، محتوا و شیوه تنظیم کتاب و ویژگى‏هاى آن بیان شده است. در بخش دوم، به آرا و دیدگاه‏هاى نویسنده که به‏گونه‏اى انتقادى روایات را همراه با زمینه تاریخى آن‏ها بررسى کرده، توجه شده، سپس رشد و توسعه طبیعى روایات به مرور زمان ـ که مورد تأکید نویسنده است ـ و به صورت موردى نشان داده شده است. مباحث و اختلافات مذهبى و اثرات آن در ساخت روایات از جمله مسائلى است که در جاى جاى کتاب از نگاه تیزبین مؤلف دور نمانده و اهمیت فوق‏العاده‏اى در تحلیل‏هاى نویسنده داشته است. در این بخش، ذیل سه عنوانِ گونه‏هاى نگارش، اخبار ساختگى و ریشه‏یابى لغزش‏ها مطالب پراکنده کتاب تنظیم شده و قابل دست یابى است. در پایان و بخش سوم، برخى نقدهاى وارد برکتاب مطرح شده است .

نقیب ابوجعفر یکى از متکلمان و دانشمندان نیمه دوم قرن ششم هجرى و از فرقه زیدى و شیعه است. بازتاب افکار و آراى شیعىِ او را به‏وضوح مى‏توان در کتاب شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید معتزلى، شاگرد سنّى او مشاهده نمود. تأثیر این شخصیت جهان شیعه بر افکار ابن ابى الحدید، غیر قابل انکار است، به‏ویژه با اندک دقت در مباحث تاریخىِ این کتاب و بررسى مباحثه‏ها و مناظره‏هاى نقیب ابوجعفر و ابن ابى الحدید مى‏توان به تأثیرگزاره‏هاى تاریخى بر آراى کلامى پى برد. نوشتار پیش‏رو در نظر دارد با رویکرد بر گفت‏وگو و مناظره‏هاى این استاد شیعى و شاگرد سنى به تأثیر و تأثر علم کلام و گزاره‏هاى تاریخى بپردازد.

گسترش اسلام و تصرف سرزمین‏هاى جدید، از صدر اسلام مورد توجه مسلمانان بود. حملات اولیه به سرزمین‏هاى مجاور در زمان ابوبکر و عمر بیشتر از راه خشکى صورت گرفت. با تصرف شام و مصر در سال‏هاى پایانى دهه دوم هجرت، مسلمانان پس از رویارویى با رومیان و ناوگان قدرت‏مند آن‏ها متوجه اهمیت قواى دریایى براى مقابله با دشمن و حفظ قلمرو و گسترش آن شدند. امام خلیفه دوم علاقه‏اى به اعزام مسلمانان به دریا نداشت. در دوره عثمان عملیات نظامى دریایىِ زیادى صورت گرفت که معاویه، حاکم شام در رأس این فعالیت قرار داشت. در این نوشتار، فعالیت نظامى دریایى مسلمانان از ابتدا تا سال پنجاه هجرى طى چهار فصل، تحت عنوان سابقه آشنایى اعراب با دریا، فعالیت جنگى در خلیج فارس، سواحل مدیترانه و جزایر آن بررسى شده است تا سهم جنگ‏هاى دریایى در گسترش و حفظ قلمرو دولت اسلامى نشان داده شود.

چرا کوفیان با امام على، امام حسن و امام حسین علیهم‏السلام بى‏وفایى کرده و پیمان شکستند؟ چه شرایطى برکوفه حاکم بود که موجب این رفتارها شد؟ آیا کوفیان مردمانى با ویژگى‏هاى منحصر به فرد بودند؟ آیا آن‏ها منافق بودند؟ شنیده‏ها حکایت از آن دارد که آنان مردمانى بى‏ایمان، بدذات، دورو و دشمن اهل‏بیت علیهم‏السلام بودند. البته برخى پژوهشگران، آنان را از این امور تبرئه مى‏کنند و بر این باورند که شرایطى به‏وجود آمد که آنان قدرت عمل به پیمان خود را نداشتند و عموم مردم وقتى در موقعیت مشابه قرار مى‏گیرند به همین صورت رفتار مى‏کنند. اختلاف نظرها سبب شد تا با تحقیق کتابخانه‏اى در جست‏وجوى شناخت جامعه کوفه در عصر امام حسین علیه‏السلام باشیم.

ترجمه کتاب اخبار ملوک بنى عبید و سیرتهم از ابوعبداللّه‏ محمد صنهاجى (متوفاى636 ق) که به همت آقاى حجت‏اللّه‏ جودکى انجام شده، داراى پاره‏اى نارسایى‏ها و کاستى‏هاست. ایرادهاى کلى وارد براین کتاب، افزون بر ضعف در نگارش، در دو مقوله افزودن بر متن اصلى و کاستن از بخش‏هایى از آن و نیز عدم مراجعه به نسخه‏هاى مختلف چاپى خلاصه مى‏شود. هم‏چنین نزدیک به چهل مورد ترجمه مغلوط و نارسا در این کتاب وجود دارد.